Әйелдер қылмыстылығының жағдайы, динамикасы және құрылымы

1.Әйелдер қылмыстылығының  жағдайы, динамикасы және құрылымы.

    Әйелдердiң қылмыстық  жүрiс-тұрысы еркектердiң қылмыстылығынан  көлемi және қылмыстың сипатымен,  әдiсiмен және оны жасау құралымен  қылмыстық қол сұғудағы құрбанды  таңдаумен ерекшеленедi. Әйелдердiң  қылмысына көбiнесе отбасылық-тұрмыстық  және соған сәйкес жағдайлар  жиi ықпал жасайды. Бұл ерекшелiктер  қоғамдық қатынастардың жүйесiнде  әйелдiң тарихи бейiмделген орнымен,  оның әлеуметтiк рөлi және қызметтерiмен,  оның биологиялық және психологиялық  қабiлетiмен ерекшеленедi. Алайда  әйелдердiң қылмыстық мiнезiнiң  таралымын, сипаты және әдiстерi, қоғамға қауiптiiк дәрежесi өзгеруiне  байланысты, әйелдердiң әлеуметтiк  өмiр жағдайы мен өмiр салты  өзгередi.Статистикалық мәлiметтер  бойынша, ақырғы 15 жылдың iшiнде жыл  сайын әйелдердiң қылмыстық жауапкершiлiкке  тартылуының едәуiр санының өсуi  байқалады. Ендеше, 2000 жылдың 12 айында  тек Қарағанды облысы бойынша  10258 адамның қылмыс жасағандығы  анықталды, олардың – 1428-i әйел  кiсiлер (1999жылға – 9755 және 1161-ге  сәйкес келiп тұр). Әйелдер қылмысының  көптеп тараған түрi болып бөтеннiң  мүлкiн ұрлау (әйелдер қылмысының  жалпы құрылымының 15%-iн құрайды), сенiп тапсырылған мүлiктi иелену  және ысырап ету, алдау немесе  сенiмге қиянат жасау жолымен  мүлiктiк залал келтiру (18-20%); тұтынушыларды  алдау (13-14%). Бiрақ бiр нәрсенi ескеру  керек, ресми статистика әйелдер  қылмыстылығын айқын жағдайын  толығымен ашпайды. Көптеген қылмыстар  (ұрлықтар, әсiресе ұсақ-түйектерi) ашылмайды  және тiркелмейдi.Өз мүддесi үшiн  қылмыстарды әйелдер көбiнесе  жұмыс орындарында жасайды, яғни  әртүрлi мiндеттердi орындау мұқтаждығымен  және себебiмен. Ұрлықтың төрттен  үш бөлiгi қалалардан орын алады, өйткенi, ауылды жерлерде сауда нүктелерi, қоғамдық азықтану кәсiпорындары едәуiр аз екендiгi айтпасақта түсiнiктi. Жалпы тұрғыда  кiрiстердi немесе басқа да салық салынатын объектiлердi жасырғаны үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартылған әйелдер 60,9% құрады. Әдеттегiдей бұлар иеленген лауазмының мамандығы бойынша жоғарғы және орта арнайы бiлiмi бар , есеп тапсыру  және  сауда-қаржының iсiмен 1 жылдан артық шұғылданған жеке фирмалардың жергiлiктi кәсiпорындардың, серiктестердiң, кооперативтердiң бухгалтерлерi  сауда кәсiпорындарының меңгерушiлерi. Барлық жағдайларды бұл қылмыстың жасалу схемасы  бiрдей десекте  болады: бұл келген не кеткелi тұрған тауардың  бiр бөлiгiн жасыру, не салықтан түскен пайданың  көлемiн түсiрiп жiберу мақсатында есеп бойынша ақша құралдарының қозғалысы туралы есептiлiктi  қасақана жымқыру, қызметтiк жұмыспен пара алу да байланысты. Бұрын көбiнесе әйелдер пара алушылықта пара берумен және делдал болумен айналысса, қазiр пара алушылардың саны көбейiп кеттi. Көрiп тұрғанымыздай, мұны әйелдердiң әлеуметтк белсендiлiктерiнiң өсуiмен байланыстыру керек, онымен бiрге, құқық қорғау аясымен де, қанша дегенмен пара алушы әйелдердiң арасында сотта iстейтiндерi, прокуратура және IIО-ры қызметкерлерi де аз емес екен.

   Көрсеткiш ретiнде  экономикалық контрабанда (ҚР  ҚК 209-бабы) үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке  тартылғандардың iшiнде әйелдер  санының көбеюiнiң қарқыны куәлiк  етедi. Валюталық, антикварлық және  басқа да құндылықтарды шекарадан  алып өтiп, кеденмен бекiтiлген  ережелердi бұзуға тырысқан “челночный”  бизнестiң өкiлдерi көбiнесе бұл  қылмысқа жақын келдi.  Ақырғы 15 жыл бойынша әйелдермен жасалан  ұрлықтың саны 2 есе өстi. Жалпы  алғанда әрбiр анықталған әйел  қылмыскерлердiң бесiншiсi- ұры. Ұрлықтың  едәуiр саны еңбекпен айналыспайтын,  нақты тұрғылықты жерi жоқ әйелдермен  жасалады. әйелдер ұрлықты (алдауды,  сенiмге кiрудi пайдаланып) темiр  жол көлiгiнде және пәтерлерде  жасайды. Болашақ құрбанмен вокзалда  немесе пойызда танысады, оның  орнына жайғасады, оларға жүктерiн  сенiп тапсыру мақсатына жетедi, сөйтiп оларды ұрлайды. Алдау  пәтерге жайғасу үшiн де қолданылады.

    Әйелдер, еркектер  сияқты ұрланған заттарды материалдық  игiлiк ретiнде жинауды немесе  отбасын қамтамасыз етуге сирек  қолданады. Әдетте олар дереу  ұрлықыны сатып жiбередi және iшiп  қояды, оларда отбасылылары да  сирек болады. Ал, көптеген қулар  және пара алушылар үшiн жинақтау, отбасының материалдық игiлiгiн  нығайту, сондай-ақ бағалы заттар, қымбат жиһаздар, престиждi алып  жүру заттары, ресторандарға бару, жоғары сапалы қызметтердi пайдалану  т.б. жақсы көрiп iстейтiн әдетi. Ұрланған азық-түлiктi әйелдер әдетте  үйiне балаларына алып барады. Осыдан ұрылардың, қулардың және  пара алушылардың қылмыс жасаумен  байланысты жүрiс-тұрыстары әр  түрлi деп айтуға болады.    Жалпы жасалған қылмыстардың  санынан әйелдермен жасалған  кiсi өлтiру (оқталуды қосқанда) 16,3%-iн  құрады. Осы тұлғалардың арасынан  өз балаларын өлтiргенгендер 9,8%, ал өз күйеулерiн және бiрге  тұрғандарын өлтiргендер 44,6% болып  шықты.   Отбасылық-тұрмыстық жанжалдардың  кесiрiнен әйелдер зорлықшыл қылмыстар  жасайды, мысалы, әртүрлi дәрежедегi  денсаулыққа қасақана зиян келтiру (ҚР ҚК 103-105, 108,109 баптар) және бұзақылық  (ҚР ҚК 257 бабы). Осы екi топта әйелдердiң  үлесi өсуде. Ақырғы жылдары зорлауға  қатысқандығы үшiн сотталған әйелдердiң саны көбейiп кеттi. Әрбiр түзеу колониясында жазасын өтеп шыққан төртiншi әйел, зорлықшыл қылмыста кiнәлi. Көрiп тұрғанымыздай әйелдердiң құқыққа қайшы жүрiс-тұсында зорлықшыл қылмыстар көрiнеу орыналады. Олардың көбiсi пайда болған жанжалды қатал күшпен шешуге құмар. Осыдан, кiс өлтiру және денсаулыққа зиян келтiру - әйелдер қылмысының мiнездемесi деп санауға негiз бар деуге болады. Бұл қорытынды қазiргi қылмыстылықты және қоғамның жалпы әдеттiк жағдайына баға беру үшiн өте қажет. Көбiнесе әйелдер зорлықшыл қылмыстық әрекеттердi отбасылық-тұрмыстық жанжалдардың және интимдi әбiржулердiң арқасында жасайды. Әдетте олардың жәбiрленушiлерi. Күйеулерi, бiрге тұратындары, туысқандары – сирек, көршiлерi, таныстары. 2 жыл бұрын Хабаровск аймағында өте ерекше iстер бойынша тергеушiлер мен сарапшылар аяққа тұрғызылған болатын. Мұндағы мәселе, бiр аптаның iшiнде кiсi өлтiрушi әйелдер бұл жерде барлық рекордтан асып түскен: 21 қаңтарда Чегдомын поселкесiнде ер кiсi өлтiрiлген. Жарақаты өте ауыр екен. Жарақатты оған бiрге тұратын әйел пышақпен салған. Екеуi қатынасты бiр жақты ету үшiн кездескен. 23 қаңтарда ауруханада ер кiсi қайтыс болды. Ұрыс-керiс кезiнде әйелi оның қолын шапқан. Ақпан ... судың жағасында 40 жасар еркектiң мәйiтi табылды. Сезiктi ретiнде Галина дейтiн ұсталды. Бiр сөзбен, апта бойынша өз күйеулерiн өлтiрген 6 әйел жыныстылар болған. Ал, бiр 25 жасар қыз өз қолымен екеуiнiң сiлесiн қатырған. Әйелдер бөтеннiң мүлкiн иеленудi және бұзақылық әрекеттердi зорлықпен сирек жасайды. Дегенмен елдiң кейбiр аймақтарында әйелдердiң ұрлыққа, қарақшылыққа және бұзақылыққа қатысу оқиғаларының өсуi байқалып отыр.    Осыдан қызық-қызық өзгерiстер байқалды. Егер бұрын қарақшылық шабуылдарда және ұрлықта әйелдер көмекшi рөлiн атқарды десек, ал қазiргi кезде  әлсiз жыныстылар  өкiлдерi, бiрлесiп  және қаруланып  өз беттерiмен  еркектердiң көмегiнсiз жасайды.

    Зорлықшыл қылмыстар  өндiрiсте әйелдер үшiн тура келмейдi. Мысалы, өндiрiсте кiсi өлтiру шектi түрде десек те болады, еркектермен жасалады 96,5%. Жалпы кiсi өлтiру жиынтығында, әйел кiсiлердiң шектi салмағы мұнда бес есе төмен. Мысалы, әйелдердiң тұрмыстық қылмыстылығында орын алатын мiнездерiнiң жағдайлығы, жылдамдығы өндiрiстi  қылмыс жасайтын әйелдерге жұғымсыз.  Олармен жасалған қылмыстар, қажеттi психологиялық  байланыстарды анықтау, жеке қарым-қатынастар, өз әрекеттерiнiң нақты құпиялылығы және қатысушылармен өзара қарым-қатынастарын өзiне қамтитын дайындау әрекеттерiнiң айырмашылығы бар. Мұндай микро әлеуметтiк ортадағыәйелдердiң созылған қылмыстық әрекеттерi әйелдерде қылмыс жасауда кәсiби қабiлеттердi қалыптастырды.

    Ауылды жерлерде  қылмыстылық едәуiр төмен дәрежеде. өйткенi ол жердегi тығыз әлеуметтiк байланыстар өзiнен өзi әлеуметтiк бақылаудың элементi ретiнде қызмет етедi. Отбасы-тұрмыстық ортада – ауылды жерлерде  әйелдер жеке адамға қарсы қылмыстарды да, бөтеннiң мүлкiн ұрлаудыда жасалады, бiрақ осыған сәйкес iс әректтер қалаға қарағанда қоғамның пiкiрiмен қатал түрдебағаланады. Оның үстiне, ауылды жерде қылмыс жасаған және сотталған әйелдер, босатылғаннан кейiн ауылға үйлерiне  қайтпай, басқа жерлерде, көбiне қалаларда жиi қалып қояды.    Жалпы жауапкершiлiкке  тартылған әйелдердiң арасында әйелдер тобының  қылмыстылығы 26% құрады.Тергеумен және сотпен анықталмаған тұлғалармен қатысып, қылмыстық жауапкершiлiкке  тартылғандығы үшiн 4,1% қылмыс жасаған әйелдердiң фактiсi өзiне назар аудартады.

Әйелдер үшiн типтiк қылмыстар  – жаңа туған баласын өз анасының өлтiруi (ҚР ҚК 97-бабы), басқа кiсi өлтiру түрлерiне қарағанда, бұл қылмыс ауылды жерлерде көп тараған. Әдетте, мұндай iс әрекеттi тамағы жоқ, көйлегi көп, отбасысы жоқ жас әйелдер жасайды. Бiрқатар жағдайларда бұл қылмыстардың арқасында еркектiң бейнесi тұрғанын байқауға болады, көбiнесе бұл бiрге тұрушысы, немесе ойнасы, бұл ауыр қылмыстар үнсiз келiсiмсiз, жасалады, бiрақ әдетте әйел оның атын танымайды. Таңдамалы мәлiметтер бойынша, жиырмасыншы жылдармен салыстырғанда қылмыстар саны үш есе өстi. Ақырғы жылдардың күрделiрек қарқыны – бұзақылық үшiн сотталған әйелдердiң өсiмi: қылмыскерлер арасында 3%, ал сотталған бұзақылар арасында 5-6%. Еркектер сияқты, әйелдер әдетте бұзақылықты мас күйiнде жасайды. Бiрақ, бұл кездейсоқ мас күйiнде емес, жүйелi маскүнемдiктiң, қоғамға қарсы өмiр салтының, болмыстағы әрқашан керi жүрiс-тұрысының нәтижесiнде жасайды. Көптеген бұзақылықта кiнәлi әйелдер бұрын қылмыстық және әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылғандар. Олардың бұзақылық әрекеттерi топтың көзiне түсу ниетiмен, олар өте қымбат тұратын пiкiрлер мен бағалаулармен жиi себеп етiледi.    Кәмелетке толмаған әйелдердiң қылмыстылығын зерттеу, бас бостандығынан айыру орындарында жасаған қылмыстары үшiн жазасын өтегендердiң жартысынан көбi ұрлық үшiн отырғандар. Олардың арасында көпшiлiгi зорлықшыл және қасақана күш қолдану қылмыстар: кiсi өлтiру, қарақшылық, ұрлықта кiнәлiлер. Ересек әйелдердiң қылмыстылығымен салыстырғанда жеткiншек қыздардың қылмыстылығының ерекшелiгi, кейiнгiлердiң арсында бөтеннiң мүлкiн ұрлаушылар аз екендiгiнен анықталады, бiрақ зорлауда қатысқандары үшiн сотталғандары төрт есе және бұзақылық әрекеттер жасағандары екi есе көп. Қазiргi кезде үйiнен қашып, қаңғырып, жезөкшелiкпен айналысып, маскүнем болып , есiрткiге дәйiктеп, жыныстық өмiрi өзгерте бастайтын қыздармен келiншектердiң көбеюi қоғамға өте қауiптi. Орта есеппен 8-ден 15%-ке дейiн қылмыс жасаған әйелдер – кәмелетке толмағандар. Шамасы 70% қылмыстар топтарды жеткiншек қыздармен жасалады.(см. Проблемы борьбы сЭ. Преступлениями в Казахстане.  Алматы, 1996, стр. 78).

    Еркектер мен  әйелдердiң бұрынғы соттылықтарының  саны туралы мәлiметтердi салыстырғанда  қызығарлық қарқын айқындалды: еркектерде  әйелдерге қарағанда бiршама соттылық  саны көбiрек, ал көп санды соттылығы бар тұлғалардың арасында еркектер мен әйелдердiң үлесi бiрдей. Ендеше, еркектердiң-51%-iнде 5 соттылық, әйелдерде-3,2% алты, 1,9% сәйкес, жетi 1,3 және 1,2, сегiз 0,6 және 0,6%, тоғыз 0,6 және 0,7%. Көрiнiп тұрғандай көрсеткiштер теңдесуде, ал тоғыз және одан да көп соттылықтар жанында – бұрын сотталғандар еркектер үлесiнен асып түседi. Қылмыстың қайталануының әйелдер арасыдағы ең жоғары деңгейi ұрлық жасағандар арасынд,а, ең төменгiлерi – кiсi өлтiрушiлер арасында.

  Сотталған әйелдер  жасы туралы мәлiметтер бойынша, көптеген бостандығынан айырылғандар 25-49 жас топтарына кiредi (68%). Сотталған еркектермен салыстыру олардың арасында жасына байланысты топтар 20-39 жасты көрсеттi. Бұл орта  жастың айырмашылығындада көрiнiс тапты: әйелдерде 36,3 жас және еркектерде 32,3. зерттеулер нәтижесi бойынша, (И.В. Корзун жүргiзген) әйелдер – жасына байланысты келесi дәрежеде таратылды: 14-17 жас – 15,4%, 18-24 жас – 13,3%, 25-30 жас – 13,8%, 31-40 жас 26,7%, 41-50 жас – 27,7%, 50-ден жоғары жас – 3,1%.Ең криминогендi топтар – 30-дан 40 жас және 40-тан 50-ге дейiн жастар болып табылады.

 Көрсетiлген жас топтарының  криминалды белсендiлiктерi олардың  еңбектiк және қоғамдық қызметiнiң   әлеуметтiк қарым қатынастардың  аясын кеңейтумен байланыст; әйелдер  қылмыстық жолға кешiрек жалпы алғанда түседi.; ал қылмыс жасағаннан кейiн әдеттегi қылмыстық ортаға түсiп қана, әлеуметтiк роцесстердiң жаңаруына еркектерге қарағанда қиын берiледi; өмiрлiк қиындықтар, отбасының ақаулары, жеке өмiрiнiң қалыптаспауы және өзге тұрмыстық келеңсiздiктер жоғары жастағы әйелдермен өткiр қабылданады, қылмыс үшiн оңай жолды жаратады; құқық қорғау органдары және соттар ауыр қылмыстардан басқа бiрiншi қылмыстары үшiн әйелдерге адамгершiлiк танытады және бас бостандығынан айырмайды, ал қалған қылмыстарды бiраз уақыт өткеннен кейiн, әйел үлкенiрек жасқа жеткенде жасай бередi (мұнымен бас бостандығынан айырылған әйелдер, еркектерге қарағанда, көбiрек жоғары жас деңгейiнде екендiгi түсiндiрiледi).

    50 жасқа жеткеннен кейiн  арнайы  қайталау өзiн  танытады..

    Кiсi өлтiру үшiн   басқаларға қарағанда 18-24 жас(29,5%) және  30-39 жас (23,2%), ұрлық үшiн –30 жасқа дейiн(60-60%) әйелдер сотталады.   Елдi мекеннiң жалпы сауаттылық деңгейiн көрсететiн көптеген қылмыскер әйелдердiң жоғары және орта арнаулы бiлiмдерi болады. Көптеген қылмыскер әйелдердiң мамандығы бар. Сотталғандарда iрi ұрлық, пара алу үшiн ең жоғарғы саралау бар және таңқарлығы ауыр зорлықшылығы  қылмыстар үшiн де.

    Шамасы 40% сотталған  әйелдердiң қылмыс жасау кезiнде  нақты жұмысы болмаған (оның iшiне  түсiнiктi себептермен, үй бикелерi  кiрмейдi) жұмыс iстемейтiндер және  оқымайтындар, әсiресе кәмелетке  толмаған қылмыскерлер арасында  көп.    Қылмыс жасау кезiнде  әйелдердiң жартысынан көбiсi тұрмысқа шықпағандар болған. Бәрiнен азы, өзiнiң жаңа туған сәбиiн өлтiрген тұрмысқа шыққан әйелдер. Осы барлық жас әйелдер  жоғары емес бiлiктiлiк және бiлiм деңгейiнде тұр. Тексерiлген әйел – қылмыскерлердiң арасында 16,9% толық отбасында тәрбиеленген, 55,4% толық мес отбасында (олардан 93,1% оқиғасы шешесiмен бiрге) 12,3% жақын туыстарымен, 15,4% балалар үйiнде интернаттардан. Осыдан басқа толық жанұяда тәрбиеленген ата-аналарының бiреуiнiң екiншi  некесiнiң куәсi болғандар 42,3%.  Тiкелей желi бойынша ұрпақ қалдыру 3,1% тексерiлгендерде ғана жойылмаған. Қалған жағдайларда орын алғандар: алкоголизм - 49%,  нашақорлық – 23,1%, психикалық аурулар – 7,7%, венериологиялық аурулар – 5,6%, соматикалық мiнездегi аурулар – 34,5%.

    Қылмыс жасаған  уақытта 13,7%-i некесiн тiркеуде  тұрған, бiрге тұрған (яғни тiркеуде тұрмаған – 21,2%), ешқашан неке қиыспағандар – 51,2%, ажырасқандар – 13,9%.

    Өз балаларының  санына қатысты әйелдер келесiдей  бөлiндi: ата-аналық құқығынан айырылғандар  – 10,1%-i сұралды, бiр баласы бар  – 27,6%, екi баласы бар – 19,3%, үш немесе одан да көп – 14,1%, баласы жоқтар – 28,9% болып шықты.

  Әрине барлық сотталған  әйедер өз балалары үшiн қайғыра бермейдi.

    25-30% бас бостандығынан  айыруға сотталған әйелдер әртүрлi психикалық аномалиямен абыржыған. Көбiнесе бұл маскүнемдiк, психопатия, олигофренин, орталық жүйке жүйесiнiң зақымдануы, бассүйек-мидың залалдану салдары. Бiздiң байқауымызша, кәмелетке толмағандар арасында аномальды қылмыскерлер бiршама көбiрек.  Жалпы  айтқанда, әйелдер үшiн сырттан қараған адамдардың баға беруi өте қажет. Және осы болса, адамдар қандай көзбен қарайды. Бiрақ оларда мiнездi демонстрациялау жоғарыда, ол мiнезге бақылау жасау төмендеген. Демокративтiк агрессивтiкте сирек көрiнiс таппайды, қорғану қызметiн атқарады және өзiн-өзi тұрақтандыру мақсатын жүзеге асырады. Өзiн тұрақтандыруға деген қажеттiлiк, адамгершiлiк iстерiнiң бiрден бiр күштi стимулы бүкiл өмiр салтына әсер ете отырып,  қылмыскерлерде кедергi, қысыңқы болып қалады. Бұл жай ғана еркектерге ұнауға тырысу емес не басқа әйелдерден жақсы көрiну емес. Бұл дәлелдеуге өз болмысын өмiрдегi өз орнын бекiтуге тырысу.    Қылмыскер әйелдер үшiн тұрақтылы, аффектiлiк, психозақымдаушы қайғылар және жоғары қызбалық әдеттен болып табылады. Бұл қажеттi жағдайларды немесе жеткiлiксiз тiркеулердi,  үәреншiксiз қабылдауға және өмiрлiк жағдайларды балауға, өз құқықтарының салдарын дұрыс болжамауға, жүрiс-тұрысының ойламсыздығы және жиынтықсыздығына әкеп соғады.   Әйелдер еркектерге қарағанда өз жағдайын жақсартуға құштарлау келедi. Осыдан олардың жоғары дабылы, абыржу және сенiмсiздiгi пайда болады.

 Себептiлiктiң мiнезi  және мазмұны бойынша әйелдер  арасынан қылмысқа шамалап мыналарды бөлуге болады:

    а) жеке тұлғаның күш көрсетушiлiк түрi – бұзақылық әрекеттер, кiсi өлтiру және денеге тұрмыстық жағдайда зиян келтiру, бала өлтiрудi жасаған әйелдер, бұл тұлғалар адам өмiрiне  оның құнды мүдделерiне, денсаулығына, денеге қол сұғылмаушылығына керi қатынастағылар;

    б) пайдакүнемдiк  күш қолданушылық түрi - өз мүддесiне  жету, бәрiнен бұрын мүлiктiң пайдаға,  соның iшiнде адам өмiрiнiң құндылығына  бағытталған әлеуметке қарсы  анықамалармен күштi ұғынылған жеке  тұлғаның едәуiр қоғамға қауiптi түрi;

    в) пайдакүнемдiк  түрi – қылмыскерлердiң пайдакүнем түрлерiне жататындар, соның iшiнде отбасы мүдделерiн қамтамасыз ету қажеттiлiгiмен байланысты түрi. Отандық зерттеулер бұл категория бойынша көп пайызы отбасылар дейдi. Лауазымдық қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғалардың көпшiлiгi жанұялы адамдар (әйелдер-85%, ерлер-96%) және кәмелетке толмаған балаларымен (әйелдер арасында-82%, ерлер арасында-77%);