Криминалистикадағы люминесценция

Қазіргі кезде сараптама тәжірибесінде сүйық ортадағы преципитация реакциясы нұсқаларының бірі — преципитация шеңбері кеңінен қолданылады. Бұл орайда қан дағынан сорғызылып алынатын зат (вытяжка) пен преципитацияланатын сарысу (антитело) бір-бірімен қабаттасады да, олардың арасында преципитация шеңбері пайда болады. Агардағы преципитация реакциясы да жиі қолданылады, өйткені оның өзіндік ерекшелігі жоғары болады, сонымен бірге сорылып алынған көмескі заттар мен былғанған дақты зерттеуге және оның нәтижелерін объективті түрде көрсетуге мүмкіндік береді. Оның кемшіліктері — сезу мүмкіншілігінің біршама аз болуы мен нәтижесін бақылау мерзімінің ұзаққа созылуы. Бұл кемшіліктерді қарсы иммуноэлектрофорез (электро-преципитация) жасау әдісін қолдану арқылы жою оңай. Бұл әдістің мәні тұрақты электр тогының әсерімен антигендер мен антителолардың агарда бір-біріне қарай қозғалуы болып табылады. Бұл әдістеме агардағы преципитацияның зор сезгіштікпен реакцияға түсуінің бүкіл артықшылығын ұштастырады, оны небары 20—60 минутта өткізуге болады.

Қанның түрі қандай екенін анықтауға иммунитеттің басқа да реакциялары (комплементті, енжар агглютинацияны, анафилаксияны, т.т. байланыстыру) ұсынылады, бірақ олар іс жүзінде қолданыла бермейді.

Қанның топтық ерекшелігі

Қан топтары (АВО изосерологиялық жүйесі). Адамдардың бәрін олардың сарысуы мен эритроциттерінің агглютинация беру қабілеті жөнінен 4 топқа: 0 (I), А (П), В (Ш), АВ (IV) топтарына бөлуге болатыны анықталды. Барлық адамдарды топтарға бөлу негізіне изогемагглютинация реакциясы алынған, ол антиген мен антитело арасындағы реакцияға ұқсас құбылыс ретінде қарастырылады. Эритроциттерде топқа тән ерекшеліктері бар антигендер — А,В және О (Н) аг-глютиногендер, ал сарысуда антителолар — альфа және бета агглютининдері болады.

Көптеген авторлардың зерттеулері А антигені бар қан топтарының біртектес болмайтындығын көрсетті. Қанның Аі (А "күшті") және Аг (А "әлсіз") топтарга бөлінуіне байланысты бұл агглютиногенде айырмашылық болатыны байқалды. А антигені: Аз, А4, А5, Ах өте нашар байқалатын қан үлгілері де сипатталған. В антигені әлсіз болатын жағдайлар сирек кездеседі.

Қанның сарысуында әдеттегі альфа және бета агглютининдерімен бірге экстраагглютининдер, яғни қосымша агглютининдер де ұшырасады. Мәселен, Аг және Аг В қан топта-рында — Хі агтлютині кездеседі, ал Аі және АіВ топтарында анти - О (Хг) агглютині өте сирек болады. Әлсіз антигендер мен қосымша агтлютиндердің болуы сұйық қан топтарын анықтау кезінде жиі кездесетін себептердің бірі болып табылады.

Сұйық қанның тобы міндетті түрде екі әдіспен: агглютиногендері және агглютининдері бойынша анықталады. Бұл үшін стандартты сарысулар мен эритроциттер пайдаланылады. Агглютинация түтіктерде және шыныларда жүргізіледі. Сот-медицина тәжірибесінде шыны түтіктерде зерттеу неғүрлым дәлірек болатыны анықталған.

Топтық факторлар құрғатылған қаннан да анықталады. Құрғақ қандағы агглютининдер олардың бастапқы титрының бірнеше күннен бірнеше жылға дейінгі жоғары болуына байланысты сақталады. Шіру және сыртқы жағдайдың (жоғары температураның, ультракүлтін радиацияның, т.б.) қандай да болсын бүлдірушілік әрекеті болмаған жағдайда құрғақ қандағы агглютиногендер ондаған, жүздеген, тіпті мыңдаған жылдар бойы сақталады. Құрғақ қандағы агглютининдер, бір жағынан, стандартты эритроциттермен, екінші жағынан, қан дағынан сорылып алынған заттар (экстрагирОвание әдісі) немесе қан қабықтары арасындағы агглютинация (қан астына шыны салу) реакциясы арқылы анықталады.

Кейінгі жылдарда абсорбция-элюция реакциясы да кең қолданылып келеді, ол 4—5 мм жіпке сіңген антигендерді анықтауға мүмкіндік береді. Ол антиген-антитело реакциясының қайтымдылығына негізделген. Принципінде қарапайым екендігіне қарамастан, абсорбция-элюция реакциясын жасау едәуір күрделі және оны білікті сарапшылар ғана жасай алады. Сараптама тәжірибесінде соған ұқсас тағы бір реакция — "аралас агглютинация" қолданылады.

Дақтардағы қанның топтық ерекшелігін зертте.удің сот-медицина тәжірибесіне енгізілуі лабораториялардың сарапшылары шешетін мәселелер ауқымын кеңейтуге» мүмкіндік берді.

Басқа да изосерологиялық жүйелер. Осы ғасырдың отызыншы жылдарында адамның эритроциттерінен АВО қан топтарына байланысы жоқ жаңа антигендер ашылды. Бүл антигендер М және N деп аталады. Олардың қосылысынан барлық адамдардың қаны бөлінетін үш түр (М, N. МІЧ) шықты. АВО жүйесінің факторлары сияқты, М және N антигендері дё адамның эритроциттерінде ғана емес, сонымен қатар басқа клеткаларында, ұлпалары мен мүшелерінде де болады. АВО антигендерінен айырмашылығы, М және N антигендері адамнан бөлініп шығатын нәрселерден табылған жоқ. Кейініректе изосерологиялық МЫ жүйесінде тағы да 3 және з антигендері ашылды.

МЫ антигендері ашылғаннан кейін көп кешікпей адамның эритроциттерінде Р агглютиногені бар екені дәлелденді. Барлық адамдарды осы антигеннің болу-болмауына қарай тағы да екі топқа бөлуге болады. Сол сияқты көптеген адамдардың қанында резус-фактор деп аталатын антигендік қасиеті бары анықталды. Ал резус-фактордың болуболмауы негізінде барлық адамдарды екі топқа: КҺ+ және К.Һ- (немесе гһ) топтарына бөлуге болады. Одан әрі жүргізілген зерттеулер резус-факторлардың бірнеше түрі бар екенін көрсетті.

Сұйық қаннан изосерологиялық МЫ, Р және К.Һ жүйелерінің антигендерін анықтау біршама оңай. Бүл факторларды қан дақтарынан анықтаудың жөні бөлек. Әдетте, абсорб-ция реакциясы олардың табылуын қамтамасыз етпейді. Ал абсорбция-элюция реакциясын қолданған жағдайда едөуір жақсы нәтижеге қол жеткізуге болады.

Резус-фактордың ашылуы қайталап қан қүю кезінде, сондай-ақ әйелдердің екіқабат кезінде пайда болатын антителолардың зерттелуін күшейтуге әкеп соғады. Осындай әдіспен изосерологиялық жаңа жүйелер: Лютеран, Льюис, Келл,Даф-фи, Кидд, Диего, Ст, НІА жүйёлері ашылды. Соның ішінде Льюис жүйесінің сот-медициналық маңызы өте зор, өйткені оның антигендерін қан дақтарынан табуға болады.

Қанның сарысу жөне фермент жүйелері. Адам қаны сарысуының белок құрамын зерттеген кезде түрлі адамдардың сарысу белоктарында айырмашылықтар бар екені анықталды. Қазіргі уақытта адамның бірқатар сарысу топтары (жүйе-лері): гаптаглобин (Нр), гаммаглобулин (Ст, ЛиУ), арнаулы тоггық компонент (Се), трансферин (ТІ), липопротеидтер (Ад, Ьр) жүйелері мен басқа да жүйелер ашылды.

Ұрпақтан ұрпаққа ауысатын полиморфизм адамның қан сарысуында да, эритроциттерінде де болатын көптеген ферменттерге тән. Көптеген ферменттердің әр түрлі адамдарда изоферменттер түрінде кездесетіні дәлелденді. Олар бәрі бір реакцияны жүргізеді, бірақ белсенділігі, электрофоретикалық қозғалуы, т.б. жағынан ерекшеленеді. Сот-медицина сараптамасында адамның мынадай ферменттік жүйелерінің: эритроциттік ащы фосфатазасының, эритроциттік фосфоглюкомутазасының, сарысу холинэстеразының және басқаларьшың маңызы зор. Бірқатар ферменттерді қанның жаңадан түскен дақтарынан табуға болады.

Қан дақтарын зерттеу кезінде басқа мөселелерді шешу

Дақтардағы қанның қай жынысқа жататындығын анықтау. Қанның белгілі бір адамға жату мүмкіндігі туралы мәселені шешу үшін қылмыс жасады деп айыпталушы мен одан жәбірленушінің жынысы бірдей болмаған жағдайларда қанның қай жынысқа жататындығын анықтау пайдаланылуы мүмкін. Бұл әдіс еркектер мен әйелдердің сегментоядролық лейкоциттері ядроларының қүрамындағы айырмашылықтарды анықтауға негізделген.

Зерттеу әдістемесі қан дақтарынан лейкоциттердің ядроларын алу, оларды гемоглобин мен концентрацияланудан жуып тазарту және боялған препаратты дайындау мен оны микроскоп арқылы қарау кезеңдерінен түрады.

Дұрыс қорытынды жасау үшін бұзылмаған лейкоциттерді көп мөлшерде зерттеу керек, ал мұны барлық уақытта бірдей, әсіресе, қанның зерттелетін іздері болған жағдайда істеу мүмкін емес. Бұл арада жыныстық дамуында туа біткен ауыт-қулары жоқ, дені сау адамдардың қаны бойынша ғана жынысты анықтауға болатынын атап өткен жөн.

Қан дақтары бойынша екіқабаттықты анықтау. Бұл мәселені шешу қанның қай жынысқа жататындығын анықтау кезінде қосымша бёлгі ретінде маңызды болуы мүмкін. Сонымен бірге кейде әйелдің бұрын екіқабат болғанына диагноз қоюға тура келеді. Бұл, әсіресе, әйел босанғаннан немесе түсік жасатқаннан кейін бірсыпыра уақыт өткен жагдайда қажет болады.

Сот медицинасы әдебиетінде әйелдің екіқабат екеніне және бұрын бала туғанына диагнозды екіқабат және бала тапқан әйелдер қанының лейцинаминопептидазасы мен окситоциназасының ерекшеліктері негізінде қою жөніндегі жүмыстар мәлім.

Қанның қай жерден аққанын анықтау. Кейбір жағдайларда қанның не себепті аққанын, қай жерден аққанын анықтауға тура келеді. Бұл орайда қанның дене терісінен ағуы немесе етеккір келуі салдарынан, мұрыннан, асқазаннан, өкпеден, т.б. ағуы мүмкін екенін ескеру керек. Қанның қай жерден аққанын анықтау, негізінен алғанда, белгілі бір қан аққан жерге тән әр түрлі қоспаларды морфологиялық жағынан зерттеу арқылы анықтауға негізделеді.

Қан дақтарынын қашан түскенін анықтау қан іздерінің белгілі бір оқиғаға байланысын анықтауға немесе оны бекерге шығаруға көмектеседі. Лабораториялардың сарапшылары алдына бұл мәселенің қойылуы жиі кездеседі, бірақ ол көп жағдайда қанағаттандырыла бермейді. Мұның себебі, дақтың , белгілі бір өзгерістері оның көп бұрын түскеніне ғана емесг" сонымен қатар қан дақтарының қандай жағдайларда (температура, жарық, ылғалдылық дақ түскен заттың қасиеттері, т.т.) болғанына да байланысты. Ал бұл факторлар ешқашан ескерілмейді деуге болады.

Қан дақтарының қашан түскенін анықтау үшін дақтарды суда және басқа нәрседе еріту, дақтардың түсін өзгерту, әр түрлі ферменттердің белсенділігін анықтау, гемоглобиннің метгемоглобинге көшу дәрежесін анықтау, т.б. керек. Қан дағының айналасындағы үлпада қан хлоридінің диффузия процесін анықтауға негізделген хлоридтік әдіс те бар. Алайда ылғалдылық жоғары болған жағдайда хлоридтер диффузиясының шапшаңдығы артады да, дақ мерзіміне байланысы шамалы болады.

Дақ түсірген сүйық қан мөлшерін анықтау мәселесі қанның құрғақ қалдығын және оны сұйық қанға шағып есептеу негізінде шешіледі. Құрғақ қалдық қан дағы мен ол түскен заттың көлемі бірдей жерлерінің салмағын салыстыру жолымен немесе дақтан қанды сілтілі ерітінділермен алу арқылы анықталады. Бұл әдістердің бәрі белгілі бір дәрежеде ғана анықтама жасауға мүмкіндік береді.

Дақтардағы қанның нәрестенікі немесе ересек адамдыкі  екенін анықтау. Бала өлтірілген немесе қылмысты жасалған жағдайларды тергеу кезінде айғақты заттардағы қанның шарананыкі (сәбидікі) немесе ересек адамдыкі екенін анықтау қажет болуы ықтимал. Мүны анықтау шарана мен ересек адам гемоглобинінің сілтілер әсеріне төзімділігінің әр түрлі болуына негізделеді: сілті денатурациясына шарананың гемоглобиніне қарағанда ересектер гемоглобинінің төзімділігі азырақ болады. Бұл орайда қан дақтарының түскенінен кейін көп уақыт өтпеген жағдайда ғана дұрыс нәтиже алынуы мүмкін.

3. Фотоэлектр құбылысы

Люминесценциялы зерттеу криминалистикалық мақсатта көбіне қорғасын-кварцты ламапалар қолданылады. Қоғасын-кварцты лампа – нейтрал газ және қорғасын көмегімен толтырылған ультракүлгін сәулелерде көрінбейтін кварцты ыдыс. Сәулелену қорғасын буларының жарқырауын шақыратын электр разряды, элетролюминесцения нәтижесінде  пайда болады.

Бұл суретте көзге көрінетін люминесценцияны қоздыруға арналған қондырғының схемасы көрсетілген.

Керекті спектральді құрамды лампаның сәлеленуі үшін ультракүлгін жарық лампаларын қолданады(УФС-1, УФС-2, УФС-3).

Люминесценция тек ультракүлгін ғана емес, көрінетін күлгін, көк, жасыл түсті жарық сәулемен қозуыда мүмкін.

Фотографияның 1,5 ғасырдай тарихы бар. Алғашқы сурет 1939 жылы Парижде йодпен қапталған күміс пластинкаға салынған. Д.Ф. Араго дагерротипий деп атады. Осы уақытта ағылшындық Талбот өзінің хлорлы күміс арқылы суретті алып, оны калотипий деп атады.

Біраз жылдардан соң бұл люминесцентті әдісті полицейлер өз мақсатында қолдана бастады. Әлемге белгілі алғашқы қылмыскерлердің бейнесі 1843-1844жж Белгияда алынды.

Бұл суреттер 1843-1844жж Бельгияның Форест атты түрмеде жасалаған, оны өткен ғасырдың 70 жылдарында Брюссель қаласының полицей архивінен табылды.

Ресейде фотографиялық әдіс 1860 жылдары қолданыла бастады. Фотография арқылы сол жылдардағы қауіпті ірі қылмыскер Сипканы ұстаған. 1963 жылы Москва губерниясының Волоколам уездінде Ярослав түрмесінен қашты деген күдікпен екі адам тұтқындалды. Сол екі күдіктінің суреттеріне қарап түрме қараушыларының бірі қашқындарды таныды.

1864 жылы Борбинецте полицей-фотографиялық  ателье ашылды. «Одесский вестник»  газетінің статьясында бұл жағдайды  «барлық күрделі әрі маңызды  істердің бәріне сурет қойылды»  деп хабарлаған.

1867 жылы Парижде А. Бартильон құрастырған «Тану Картасы» атты алғашқы сот фотографиясы пайда болды.

1870-1872жж Рейландер алғашқы  аталмыш тану картасының жасалу  ережесін шығарды.

Сот фотографиясына үлкен үлес қосқан Бертильон. Ол бірнеше оқыға орнына шығатын аппараттар мен және оларды басып шығаратын қондырғылар ойлап тапты.

Кейіннен ол тек қылмыскерлерді ғана емес сондай-ақ оқыға орнындағы заттармен айғақ-дәлелдердіде түсіруде қолдана бастады.

4. Қолданылуы

Жоғарыда аталғандардан басқа люминесценция көп жерде қолданылады. Күделікті күнде жарнама такталарында, жол бойындағы белгілерге люминофорлармен қаптайды, кейбір өндіріс орындарында дуалдары мен едендеріне эвакуация кезінде адамдарға қараңғыда жол табуға ыңғайлы болу үшін люминафорлар қолданады.