Әлем бала өміріне біртіндеп кіреді

Әлем бала өміріне біртіндеп кіреді. Бала ең алдымен оны үйде, балабақшада не қоршап тұрғанын ұғынады. Біртіндеп өмірден алған тәжірибесі көбейеді. Мектеп жасына дейінгі балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады. Яғни, балаға әлем аздап ғана сырын ашса, онда баланың білуге деген құштарлығы арта түседі. Ойын–баланың бірінші әрекеті, сондықтан да оның мән–мағынасы ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: «Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?», - деп айтқандай, баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз болады. Оларды біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде алған білімді ойынмен тиянақтау білімнің беріктігіне негіз қалайды.

 Ойын барысында баланың  жеке басының қасиеттері қалыптасады.  Баланың қуанышы мен реніші  ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын ұштайды. Мектеп жасына дейінгі балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш жігерін жұмсап, сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.

 Сондықтан да ойшыл  ұлы адамдар балаларды ойын  арқылы оқыту керек деген ойға келді. Ойын арқылы оқыту, бұл ой көптеген оқытушылар мен тәрбиешілерді қызықтырды. Грузин педагогы Ш.А.Амонашвили ойын арқылы балаларға өте қиын әлемдік танымды түсіндіре білді. Ш.А.Амонашвили өз оқушыларымен ойын ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып, олардың көңіліне, ойына, санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді болып, қиындықтарды жеңе білуге үйретті–баланың көздерінде білімге деген құштарлықты байқады. Ойын арқылы оқытудың арқасында дидактикалық ойын пайда болды. Берілген ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет.

 Дидактикалық ойындарда  міндетті түрде екі бала қатысатын  ойындар түрін пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін дидактикалық ойындар құрылған. Балаларға тапсырмалар ойын түрінде беріледі, бұл дидактикалық ойындардың негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы белгілі бір білім, білік, дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр дидактикалық ойынның танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады.

 Ұсынылып отырған құралда  балалардың математика пәніне қызығушылығын арттыру мақсатында дидактикалық ойындар; қазақ ақын–жазушыларының санға байланысты санамақтар, жаңылтпаштар; сергіту сәттері; іс-әрекеттің конспектісі берілген, не үшін ойынды ұйымдастыру керек және тәрбиешінің алға қойған мақсатына қалай жету деген сұрақтардың негізінде құрастырылған. Ойындардың тиімділігі көп жағдайда тәрбиешінің көңіл–күйіне де байланысты болады. Әр ойынды өткізген кезде тәрбиешіге шығармашылық қажет.

 Мектеп жасына дейінгі  балалар мекемелерінде балалармен  өткізілетін математиканың алғашқы  ұғымдарын қалыптастыру іс-әрекетте ойынның мынадай түрлерін пайдалануға болады:

1) дидактикалық ойындар–логикалық  ойлауын, математикалық қабілеттерін  дамыту.

2) санға байланысты санамақ, жаңылтпаштар, жұмбақтар–балалардың сандарды танып білуін, тілдерін жаттықтыру, есте сақтауын, ойлау қабілеттерін дамыту.

3) математикалық сергіту  сәттері–кеңістікті бағдарлау, қимыл қозғалысты дамыту. Құралда дидактикалық ойындар мазмұны, ойынды ұйымдастырудың әдіс–тәсілдері көрсетілген. Олар балалардың зейінін, есте сақтауын, байқағыштығын, көзбен мөлшерлеуін, тапқырлығын дамытуға, математикалық білімдерін, икемділіктері мен дағдыларын, заттарды түсі, өлшемі, пішіні бойынша топтастыруға, салыстыруға, ажыратуға, кеңістік пен уақытты бағдарлауға үйрету. Балалардың логикалық ойлау, қабылдау, есте сақтау қабілеттерін, зейінін, қолдың ұсақ моторикасын дамытуға арналған. Жоғарыда айтылған мақсаттарды шешуде нәтижесі ұтымды болу үшін балалардың қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыруда дидактикалық ойындардың жинағын ұсынамын.

 

І. Дидактикалық ойындар 

 

 Геометриялық пішіндерге арналған дидактикалық ойындар

 

 Мақсаты: Балаларға біреуі артық немесе кем санды тауып, атауды үйрету.

 Көрнекілік: Ою-өрнектер, геометриялық пішіндер салынған карточкалар жиынтығы, геометриялық пішіндер.

 Барысы: Балалар геометриялық /ұшбұрыш, шаршы, дөңгелек және  с.с./ пайдаланып, мұғалімнің тапсырмасына  үндеместен жауап беруі тиіс.

 Тәрбиеші тапсырма  береді, балалар оны орындайды.:

 а/дөңгелектерден біреуін  артық етіп, ұшбұрыштарды қойыңдар /үш дөңгелек салынған сандық карточканы көрсетеді/;

 б/мұндағы дөңгелектерден  біреуін кем етіп, шаршыларды қойыңдар /бес дөңгелек салынған сандық карточканы көрсетеді/;

 в/дәл осындай пішінді көрсетіңдер /дөңгелекті көрсетеді/және осыларға сәйкес тапсырмаларды көрсетіндер.

 Ойын соңында қорытынды  шығарылады. Қатені аз жіберген  қатар ұтып шығады.Ойынның барысында балалардың зейіні, қол қимылының жылдамдығы, дәлдігі қалыптаса бастайды және санауды, біреуі артық немесе кем санды тауып, оны атауды үйренеді.

 

 «Дәл осындай пішінді тап»

 

 Ойынның мақсаты: геометриялық  пішіндер жайлы білімдерін бекіту, пішіндерді атауға, ажыратуға, салыстыруға жаттықтыру.

 Ойынның құрал-жабдықтары: бала саны бойынша құлыптың  суреттері, геометриялық пішіндер.

 Ойынның мазмұны: алдарындағы  сиқырлы құлыпты ашуды ұсыну.  Құлыптың кілттері де сиқырлы,  геометриялық пішіндерден құралған екенін айту. Әр бала құлыпқа сай келетін кілтті алып, құлыпты ашады.

 

 «Үйдің есігін жабайық» 

 

 Ойынның мақсаты: заттарды  өлшемі бойынша салыстыруға, жуан  және жіңішке заттарды ажыратуға жаттықтыру. Ойлау қабілетін дамыту.

 Ойынның құрал-жабдықтары: үйдің, есіктің суреттері. 

 Ойынның мазмұны: қағаздан  қиылған, есігі жоқ үйдің суретін  балаларға тарату. Жуан және жіңішке есіктерді үйдің өлшеміне сай келтіріп салуды ұсыну.

 

 «Вагондарға дөңгелек таңдау»

 

 Ойынның мақсаты: геометриялық  пішіндерді ажыратуға, қасиеттерін білуге жаттықтыру, ойлау қабілетін дамыту.

 Ойынның құрал-жабдықтары: қағазға салынған вагондар, әртүрлі  геометриялық пішіндер.

 Ойынның мазмұны: Балалар  вагондарға лайық дөңгелектерді  әртүрлі пішіндердің ішінен табады.

 

 «Үй құрылысының ретін  көрсет» 

 

 Мақсаты: түстерді ажыратуға жаттықтыру; ойлау қабілеттерін, қабылдау, ес, зейін процесстерін дамыту.

 Құрал-жабдықтары: баланың  саны бойынша әртүрлі түсті жолақтар, пішіндер, үй суретінің үлгісі.

 Мазмұны: Балаларға үйдің суретінің үлгісін көрсету. Балаларға әртүрлі жолақшаларды, пішіндерді таратып беру. Үлгіге қарап осы пішіндерден үйді құрастыруды ұсыну.

 

 «Бет орамалға лайық жамауларды табу»

 

 Мақсаты: геометриялық  пішіндерді ажыратуға, салыстыруға жаттықтыру; логикалық ойлау қабілеттерін дамыту.

 Құрал-жабдықтары: бала  саны бойынша қағаздан жасалған  бет орамалдардың үлгісі, әртүрлі  пішіндер.

 Мазмұны: Балаларға бет орамалдардың үлгісін таратып беру. Алдарындағы пішіндердің ішінен әр орамалға лайық жамауды табуды ұсыну.

 

 « Жұбын тап»

 

 Мақсаты: геометриялық  пішіндерді ажыратуға, салыстыруға жаттықтыру; білімдерін бекіту, ойлау қабілеттерін дамыту.

 Құрал-жабдықтары: әртүрлі  ретте орналасқан геометриялық  пішіндердің суреттері.

 Мазмұны: Балаларға  геометриялық пішіндер орналасқан суреттерді тарату. Үлгі ретінде бір суретті көрсетіп, дәл осындай суреттін жұбын табуды ұсыну. Суреттердің дұрыстығын тексеру үшін оларды салыстыру.

 

 «Әдемі кілемшелер» 

 

 Ойынның мақсаты: бөліктерден  кілемше жасауға үйрету; қабылдау, ес, зейін процесстерін дамыту; ұйымшылдыққа тәрбиелеу.

 Ойынның құрал-жабдықтары: қағаздан жасалған кілемшелер, геометриялық  пішіндер.

 Ойынның мазмұны: Балалар  геометриялық пішіндерді берілген кілемшелердің үстіне қойып, құрақ құрайды.

 

 «Таныс пішіндер доминосы»

 

 Ойынның мақсаты: геометриялық  пішіндер жайлы білімдерін бекіту; көп заттың ішінен біреуін таңдауға жаттықтыру.

 Ойынның құрал-жабдықтары: пішіндер бейнеленген суреттер.

 Ойынның мазмұны: Балаларға суреттерді таратып беру. Жүргізуші бірінші суретті үстелдің ортасына қояды, қалған балалар сурет сәйкес өзінің суретін қояды, суретте бейнеленген пішінді атайды. Ойын осылай жалғаса береді.

 

 «Гараждар» 

 

 Ойынның мақсаты: геометриялық  пішіндер жайлы білімдерін бекіту; ойлау қабілеттерін дамыту; жағымды көңіл-күйлерін қамтамасыз ету.

 Ойынның құрал-жабдықтары: бала саны бойынша суреті бар  рульдер, дәл сондай суреті бар гараждар.

 Ойынның мазмұны: Балалар  жүргізуші болады. Қолдарына суреті  бар рульдерді таратып беру. Белгі  бойынша балалар көліктерін жүргізіп ойнайды. «Көліктеріңді гараждарыңа апарып қойыңдар» - деген кезде, рульдегі суретіне ұқсас суреті бар гараждың жанына барып тұра қалады.

 

 «Өз үйіңді тап» 

 

 Ойынның мақсаты: түстерді  ажыратуға жаттықтыру; қабылдауын дамыту; ойынның ережесін сақтауға үйрету.

 Ойынның құрал-жабдықтары: түрлі-түсті дөңгелектер.

 Ойынның мазмұны: Балаларға  түрлі-тісті дөңгелектер тарату, түсін атау. Үйлерін көрсету. Белгі бойынша балалар дөңгелектерінің түсі бойынша үлкен шеңберлерге тұра қалады.

 

 «Зейінді бол» 

 

 Мақсаты: Күрделі геометриялық суреттен үшбұрышты, төртбұрышты, шеңберді көрсете білу.

 Көрнекілік: Геометриялық  пішіндер кескінделген суреттер /5–сурет/.

 Барысы: Тәрбиеші көрсеткіш  таяқшамен бірінші /екінші, үшінші, төртінші, бесінші, алтыншы/ суретті нұсқап, балаларға мынадай сұрақ қояды: Суреттен қандай таныс пішінді көресіңдер? Әрбір суретте өзара ұқсас неше пішін бар?

 Есептеу кезінде аз  қателескен қатар ұтып шығады.

 

 «Мынау қай пішін?»

 

 Мақсаты: Геометриялық  пішінді сипалап анықтау арқылы айта білу.

 Көрнекілік: Картоннан  жасалған геометриялық пішіндер 5–түрі.

 Барысы: Бала топқа  қарап тұрып, қолын артқа ұстайды. Тәрбиеші оның қолына геометриялық пішінді ұстатады. Бала оны сипап байқап, балаларға көрсетпей атын атайды.

 

 «Кім зейінді?»

 

 Мақсаты: Белгілі геометриялық  пішіндерден әртүрлі нәрселер құрастыру.

 Көрнекілік: Сіріңке қорабында таратпа геометриялық пішіндер.

 Барысы: Тәрбиеші төмендегі  бейнелерді геометриялық пішіндерден алып бейнелер құрайды. Жылдам болған бала мадақталады.

 

 «Қандай пішін шықты?»

 Мақсаты: Таяқшалардан  таныс геометриялық пішіндер құрастыра білу.

 Көрнекілік: Әрбір балаға 10 данадан санағыш таяқшалары

 Барысы: Тәрбиеші балаларға  үш таяқша алып, олардан пішін құрастыруды ұсынады. Қандай пішін шықты? Енді төрт таяқша алып, пішін құрастыру ұсынылады.

 Қандай пішін шықты? Тәрбиеші тағы да бір таяқша алып, оны шаршының, төртбұрыштың үстіне қоюды ұсынады. Қандай пішін шықты?

 

 «Біркелкі пішіндерді сана»

 Мақсаты: Пішіндерді танып, топтастыра білуге үйрету. Ойлау қабілетін, қол қимылын жаттықтыру.

 Көрнекілік: Геометриялық  пішіндер суреттері бар, таратпа суреттер. (15 дана)

 Барысы: Әр балаға пішіндер суреттері бар, суреттер таратылып беріледі. Суреттерден біркелкі пішіндерді санап атау.

 

 «Бос торларды сәйкес  пішіндермен толтыр»

 Мақсаты: Геометриялық  пішіндерді танып, атай білуге үйрету. Бос торларды сәйкес пішіндермен толтырту.

 Көрнекілік: Әр балаға жеткілікті таратпа суреттер.

 Барысы: Балаларға суреттер  таратылып беріледі. Суреттердегі  бос торларды сәйкес пішіндермен толтыр.

 

 «Қандай пішін жетіспейді?»

 

 Мақсаты: Геометриялық  пішіндерді атай білуге үйрету. Қай пішін жетіспейтінін тапқызу.

 Көрнекілік: Геометриялық  пішіндер. (Қораптан алу)

 Барысы: Тақтаға геометриялық  пішіндер қойылады. Балаларға көздеріңді жұмыңдар деп, бір пішінді алып қояды. Балалар қай пішін жетіспейтінін табады.

 

 «Пішіндерді боя»

 

 Мақсаты: 1.Түстерді тани  білуге үйрету.

2.Ойын элементтерін пайдалана  отырып математикаға қызығушылықтарын арттыру.

 Көрнекілік: Геометриялық  пішіндер

 Барысы: Балаларды ұйымдастырып, оларға ақ бет қағаздағы пішіндердің суреттері таратылып беріледі. Бұл суреттегі пішіндер боялмаған. Тәрбиеші балаларға тақтаға боялған пішіндерді ұсынады. Балалардың міндеті сол тақтадағы түстеріне қарап алдарындағы пішіндерді сондай түспен бояйды. Мұндай ойын балалардың түсінулерін және шапшаңдықтарын шыңдайды.

 

 Өлшемдер туралы дидактикалық  ойындар 

 

 «Сиқырлы суреттер» 

 

 Ойынның мақсаты: балалардың  логикалық ойлау қабілетін, ес, зейін, қабылдау процесстерін  дамыту.

 Ойынның кұрал-жабдықтары: әр түрлі сурет бөлінділері.

 Ойынның мазмұны: Балалар  алдарындағы үлгі бойынша бөлінділерден сурет құрайды. Сурет бойынша әңгіме құрауды ұсыну.

 

 «Сиқырлы қапшық» 

 

 Ойынның мақсаты: заттарды  белгілі бір қасиеттері бойынша салыстыруға, топтастыруға үйрету.

 Ойынның құрал-жабдықтары: түсі, өлшемі, пішіні бойынша әр түрлі ойыншықтар.

 Ойынның мазмұны: Балалар  «Сиқырлы қапшықтың» ішіндегі  затты ұстап көріп, пішінін анықтайды, ойыншықты алған соң атын атап, түсін айтады.