Циклон

 

 

 

 

 

Дауыл – бұл өте үлкен күші мен ұзақ уақытта сақталу мүмкіншілігі бар жел. Бұл кезде желдің жылдамдығы 32м\с және одан да көп болып, желдің күші Боферт шкаласы бойынша 12 баллдан асады. Дауылдың размерлері әр-түрлі болуы мүмкін. Әдетте дауылдың енін катастрофалық  қираған зонаның енімен алады. Кейбір жағдайлардадауылдың ені 1000км-ге дейін жетіп қалады. Тайфунның қирау ені (разрушении) 15-45км. Дауылдың орташа ұзақтығы 9-12 күн. Дауыл өзінің стихиялық апат әсері жағынан жер сілкінісінен кем болмайды. Көп жағдайда дауыл нөсер жаңбырмен қатар өтіп халық пен шаруашылыққа тигізер зиян зардабын өте күрделі масштабтарға дейін жеткізуі мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дауыл

Дауыл - күші қиратушы және жылдамдық ұзақтықтығы секундке 30 метрлерiне жететiн жел. Дауылдардың себебi - жақын аралықтағы атмосфералық қысымның үлкен айырмашылығы жиi циклондарменбайланысты. Әсiресе Кариб теңiзiне және мексика шығанағындағы қорқынышты Антил дауылдары, олар АҚШ жазызықтықтарындағы жиi кездеседі.

Дауылдар әдетте жазда, яғни теңіз бен теңіз үстіндегі ауа аса жылынғанда пайдаболады. Ыстық күн көзі үлкен массадағы суды буландырады. Ылғалды ауа жылдам жоғары көтеріледі. оның орынына ағып келетiн перифириясы бар салқын ауадан айналады, және аса зор шұңқырға ұқсас дауыл пайда болады.Диаметрі 35 кмге дейін жететін дауыл көзі деп аталатын оның орталығында жылынған ауаның тігінен шығуы жалғасады. Бірақ онда мүлдем желсіз және бұлтсыз. Жылдамдығы 400км/сағатқа жететін құлақ тұндыратынгүрілмен дауылды жел көздің маңайында соғып тұрады.

Солтүстік Америкада дауылдардың пайда болуы тау жоталарының болмауынан. Яғни бұл солтүстіктен арктикалық ауа массаларының енуіне жағдай туғызады. Бұл Мексикашығанағына дейін созылуы мүмкін. Ал материктің солтүстігіне тропикалық ауа массалары еш тосқауылсыз енеді. Температура мен осы екі ауа массаларының қысымы арасындағы үлкен айырмашылық материкжазығында қатты дауыл желдердің пайда болуына жағдай жасайды. Олар аяқ асты пайда болады және көптеген апаттарға ұшыратады.

Ағылшын адмиралы Фрэнсис Бофорт 1806 жылдың өзінде 12 балдық жел шкаласын ұсынған. Желшкаласы оның атымен Бофорт шкаласы деп аталды. Ол желдерді ауа массаларының қозғалуына байланысты бөлген. Жылдамдығы 20-24 м/cек жететін 9 баллдық желдер ескі құрылыстарды қиратып, үйлердің шатырларынқұлатады. Оны дауыл деп атайды. Егер жел жылдамдығы Егер жел жылдамдығы 32км/с жетсе, бұл дауылға айналады.

Дауылдар өзен жағалары мен ірі өзендердің сағаларында қауіпті және дауыл су толқындарын қуалайды.Бұл толқындар жағаларға шығып, су басады және желден аман қалғанның барлығын қиратады. Еуропа дауылды және дауылды желдерге душар болып есептеледі. 1953... [продолжает]

 

 

 

Боран – күшті желдің (жылд. 15 м/с-тан астам) әсерінен топырақтың, құмның, қиыршықтастың, қардың ұйтқып соғуы. Боран соққан кезде айнала түтеп, ештеңе көрінбей кетеді. Шаруашылыққа орасан зор зиянын тигізеді. Қарлы Боранның Қазақстанда «Арқаның ақ бораны», «ақтүтек», құмды өңірлерде Мойынқұм Бораны деп, тауаралық аңғарлар мен жазықтықтағы Боранды Ебі Бораны, Сөгеті Бораны деп атайды. Қазақ атауларында жаяу борасын, суырынды борасын, ақ боран деп те атай береді.

 

[1]

 

Боран — қатты жел соққандағы және ауа температурасы төмен болған кездегі бұрқасын. Термин, негізінен, Қазақстан мен Сібірдің далалы аудандарында қолданылады.[2]

 

 

 

 

 

 

 

Құйын[1], атмосферадағы құйын – диаметрі ондаған метрден (су айдынында) жүздеген, мыңдаған километрге дейін (құрлықта) жететін қандай да бір ось бойынша жүретін ауаның айналмалы қозғалысы; ауаның жер бетінен топырақты, қарды немесе суды дөңгелете көтеріп, екпінді қозғалуы. Ол көтерілген кезде жылжып бара жатқан биік бағанаға ұқсайды. Құйын 10 – 20 м/с жылдамдықпен жылжиды. Ондағы дөңгелене ескен желдің жылдамдығы 50 – 100 м/с-қа жетеді. Құйын қатты қызғандықтан жоғары қарай тез көтерілген ыстық ауаның өз жолындағы салқын қабатпен (көбіне жаңбырлы будақ бұлтпен) кездескен жерінде құралған төмен қысымды аймақтан басталады. Құйын бағанасының орталық бөлігінде ауа қысымының төмендігінен Жер бетінен бұлтқа қарай сорылу процесі жүреді. Бірнеше құйын қосылып аса күшті дауылға айналатын кездер болады. Шағын құйындар Қазақстанның шөлейтті құмды өңірлерінде жиірек байқалады. Құйынның мысалына тромб, торнадо, циклон, қара дауыл, т.б. жатады.

 

ҚұйындануӨңдеу

 

Құйындану - 1) циклондық буырқанудың пайда болуы; 2) циклондық буырқанудың толқынды жағдайдан құйынға айналуы, яғни циклонның окклюзиялануы; 3) құйынның, мысалы, бөгеттің ық жағында пайда болуы.[2][3]

 

 

 

 

 

 

 

Дауыл – бұл үлкен көлемді, жылдамдығы  сағатына 120 метр, ал жерге жақын жерлерде сағатына 200 км ауа құйыны.

kn2 Боран –ұзақ соғатын, жылдамдығы  сағатына 20 сек. өте қатты жел. Әдетте  циклон өткенде байқалады, теңізді  қатты буырқантып, құрғақта қиратады.

kn2 Құйын – күн күркірегенде бұлтта  пайда болып, төмен, көбінде жердің  бетіне дейін тарайтын диаметрі  ондаған, жүздеген метр бұлт жеңі  немесе піл тұмсығы тәрізді  ауа  құйыны.  Бұлтпен бірге  қозғалып, ұзақ болмайды.

 

Бұлар сияқты табиғи құбылыстарда  адамдар  үшін қауіптісі жолдар мен көпір беттерінің, имараттардың, электржеткізгіштер мен байланыс желілерінің, жер үстіндегі құбырлардың бұзылуы, сонымен қатар адамдардың қатты жылдамдықпен ұшып жатқан қираған имараттар, шыны сынықтарынан жарақаттануы болып табылады. Сонымен бірге  ғимараттар толық қираған жағдайда адамдардың мерт болуы және  жарақат алуы мүмкін. Қарлы және шаңды боран кезінде далалар, жолдар мен елді мекендерді қар басып қалуы,  шаңның жиналуы («қара дауыл») және судың лайлануы қауіпті. Дауыл, боран мен құйындардың негізгі сипаты жел жылдамдығының күшеюі, ауа қысымының күрт төмендеуі, нөсер жауын мен  дауылдың суды айдауы, қардың қарқынды жаууы мен шаңның қатты соғуы. Егер сіз дауыл, боран, құйын соғу қаупі бар аудандарда (Ресей федерациясының Алыс-шығыс, Орталық және де басқа экономикалық аудандары) тұратын болсаңыз, төмендегімен танысыңыз:

 

 

 

Ураган, буря, смерч Ураган, буря, смерч

- жақындап  келе жатқан табиғи зілзала  туралы хабарлау дабылдарымен, адамдарды  қорғау тәсілдері және ғимараттардың (имараттар) қатты жел мен дауылдың  суды айдауы әсеріне төзімділігін  жоғарылату туралы; 

- дауыл, боран және құмды бұрқасын, құйын  болған кездегі адамдардың әрекеті  туралы  ережелермен;

- дауылдар, құйындар, дауылдың суды айдауы, қарлы, құмды құйындардың салдарын  жою тәсілдерімен, құралдарымен, сонымен  қатар қираған ғимараттар мен  имараттардың астында қалған, зардап  шеккендерге көмек көрсету тәсілдерімен;

- жақындағы  жертөлелер, ықтар мен неғұрлым  мықты төзімді ғимараттарда сіздің  отбасыңыз, туыстарыңыз бен көршілеріңіз  паналайтын  орындармен;

- қауіптілігі  жоғары аймақтардан ұйымдастырылған  көшіру кезіндегі  шығу жолдары  мен орналастыру аудандарымен;

-Өзіңіздің  елді мекеніңіздегі АҚ және  ТЖ басқармалары, төтенше жағдайлар  жөніндегі әкімшілік пен комиссиясының  мекенжайлары мен телефондарымен.

Дауыл туралы дабылды  естігеннен кейін келесі әрекеттерге көшіңіз: шатырды, пеш  және желдету құбырларын бекіту;

-шатыр  жайларының терезелерін бекіту (тақтайдан  жасалған қалқандармен, шарбақтармен  немесе қаңылтырмен), балкондар мен  аула аумағын өрт қауіпті заттардан  босату;

- қауіпсіз  аудандарға көшіру жағдайына 2-3 тәулікке  жететін азық-түлік пен су және  өзі жанатын жарық көздерін (фонарьлар, керосин шамдары)  дайындау;

- жеңіл  құрылыстарынан неғұрлым мықты  құрылыстарға немесе азаматтық  қорғаныстың қорғау имараттарына  көшіңіз.

 

kn2 Если вы проживаете в районе, подверженном воздействию ураганов, бурь и смерчей, то вам необходимо  знать следующее:

-сигналами  оповещения о приближающемся  данном стихийном бедствии; способами  защиты людей и повышения устойчивости  зданий (сооружений) к воздействию  ураганного ветра и штормового  нагона воды;

-правилами  поведения людей при наступлении  ураганов, снежных и песчаных  бурь, смерчей;

-способами  и средствами ликвидации последствий  ураганов, смерчей, штормового нагона  воды, снежных и песчаных бурь, а также приемами оказания  помощи пострадавшим, оказавшимся  в завалах разрушенных зданий  и сооружений;

-местами  укрытия в ближайших подвалах, убежищах и наиболее прочных  и устойчивых зданиях членов  Вашей семьи, родственников соседей;

-путями  выхода и районами размещения  при организованной эвакуации  из зон повышенной опасности;

-адресами  и телефонами управления ГО  и ЧС, администрации и комиссий  по чрезвычайным ситуациям Вашего  населенного пункта. После получения  сигнала о штормовом предупреждении  приступайте к следующим действиям: укреплению крыши, печных и вентиляционных  труб;

-заделыванию  окон в чердачных помещениях (ставнями, щитами из досок или фанеры) к освобождению балконов и  территории двора от пожароопасных  предметов;

-к  сбору запасов продуктов и  воды на 2-3 суток на случай эвакуации  в безопасный район, а также  автономных источников освящения (фонарей, керосиновых ламп, свечей);

-переходите  из легких построек в более  прочные здания или в защитные  сооружения гражданской обороны.

 

kn2 Дауыл, боран, құйын кезінде қалай  әрекет ету керек 

Егер дауыл, боран, құйын сіз ғимаратта болғанда басталса, терезеден аулақ тұрыңыз да, жайдың ішкі жақ қабырғаларының жанында, дәлізде, құрылған шкафтардың қасында, жуынатын бөлмелерде, дәретханада, қойма, мықты шкафтарының жанында, үстелдің астында қауіпсіз орындарға тұрыңыз. Пештегі отты, электр энергиясын өшіріңіз, газ желілерінің шүмектерін жабыңыз.

Қараңғы уақытта фонарьлар мен шамдарды пайдаланыңыз, АҚ және ТЖ басқармалары, төтенше жағдайлар жөніндегі комиссиясының ақпараттарын есту үшін радиоқабылдағышты қосып қойыңыз,  мүмкіндігінше терең паналарда, жерқоймаларда отырыңыз.

Егер дауыл, боран, құйын сіз елді мекеннің көшесінде жүргенде басталса, неғұрлым жеңіл құрылыстар ғимараттар, көпірлер, электр өткізгіш желілер, діңгектер, тоғайлар, өзен, көлдер мен өндіріс обьектілерінен алыс жүріңіз.  

Ұшып жатқан шыны сынықтарынан қорғану үшін қаңылтыр, қатты қағаз  немесе пластик жәшіктер, тақтай немесе қолда бар кез-келген заттарды пайдаланыңыз. Тезірек елді мекендегі жертөлелерде, жерқоймалар мен радияцияға қарсы паналарда тығылуға тырысыңыз. Зақымдалған ғимараттарға кірмеңіз, себебі қайта соққан желде құлауы мүмкін. Қарлы боранда ғимараттарға тығылыңыз. Егер далада немесе ауыл жолдарында келе жатсаңыз уақ-уақ тазаланып отыратын, және сізге көмек  берілу мүмкіндігі бар басты жолға шығыңыз. Шаңды құйын кезінде бетіңізді дәкемен, шытпен, мата қиындысымен, көзіңізді көзілдірікпен жабыңыз.

 

Құйынның жақындауы туралы дабыл түскен кезде дереу ық жерге, үй жертөлесіне немесе қоймажайына түсу керек, немесе төсектің, басқа да жиһаздың астына кіру қажет. Егер құйын сіз ашық жерде жүргенде басталса, жол шетіне, шұңқырға, орларға, тар сайларға тығылып,  басыңызды киіммен немесе тоғай бұтақтарымен жауып жерге жақын жатыңыз. Автомобильде қалмаңыз, шығып, жоғарыда көрсетілгендей тығылыңыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

Торнадо — диаметрі 75 м, ала жел жылдамдығы 64-177 км/сағ болатындай, жер беті мен бұлттар тобы арасын қосатын құйын, ауа ұрасы. Антарктикадан басқа барлық құрлықтарда кездескенімен басым бөлігі АҚШ-та орын Алады. АҚШ-тың шығыс жартысында, әсіресе Миссисипидің орта ағысында көбінесе көктем мен жаз айларында жиі болып тұратын көлемі кіші, бірақ әжептәуір күші бар дауыл.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дыбыстың шуыӨңдеу

 

Әртүрлі шулардың музыкалық дыбыстардан ерекшелігі сол — оларға қандай да бір белгілі тербеліс жиілігі сәйкес келмейді.

 

Шу—әр түрлі жиіліктегі дыбыстардың ретсіз қабаттасуы болып табылады.

 

Жапырақтың сыбдыры, өзен суының сылдыры, құстардың дауысы, судың сәл шалпылы сияқты шулар адамға жағымды естіледі. Алайда дыбыстардың мұндай табиғи үнін үлкен елді мекендер мен қалаларда өнеркәсіп, көлік және т.б. шулары басып тастауда. Мысалы, өнеркәсіп шуының қаттылық деңгейі кейбір өндіріс орындарында 90 дБ-ге жетеді және одан да жоғары болуы мүмкін. Тұрмыстық; техника деп аталатын шулардың жаңа көздері пайда бола бастаған біздің үйімізде де тыныштық жоқ.

 

Адамды қалыпты күйінен шығаратын шу — кез шағылыстыратын жарықтан, улы газдан, күйіп қалудан туындайтын салдар сияқты зиянды әсер етеді.

 

Шуға бұрын көп көңіл бөлінбейтін, ол өркениет пен техника дамуымен ілесе жүретін салдар ретінде түсінілетін. Алайда қазіргі кезде шу адам денсаулығына кері әсерін тигізе бастады. Шу деңгейінің жоғары болуы құлақтың дыбыс қабылдауын нашарлатады және оның организмнің жүйке-психологиялық әрекетіне тигізетін зияны өте зор, оның байқаусыз әсері шу ауруына әкелуі мүмкін.

 

Адамды шудың теріс ықпалынан қорғау үшін денсаулық сақтау мекемелері шудың шекті деңгейінің сындық санитарлық нормаларын бекіткен. Осы нормаларға сәйкес шудың қаттылық деңгейі 30—40 дБ-ден артпауы тиіс.[1]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дыбыс

Дыбыс, кең мағынасында – газ, сұйықтық немесе қатты күйдегі серпімді орта бөлшектерінің толқын түрінде таралатын тербелмелі қозғалысы; тар мағынасында – адамдар мен жануарлардың арнаулы сезу органымен субъективті түрде қабылданатын құбылыс.

 

Мазмұны

Жалпы мәліметтер

Дыбыстың сипаттамалары

Дыбыстың шағылуы

Жаңғырық

Ультрадыбыс

Форманттар

Aкустика

Дыбыс қаттылығы

Дыбыстық қысым

Дыбыс өткізбеу

Дыбыс шығару

Дыбыстық ақпарат

Дыбыстың күштілігі

Дереккөздер

Жалпы мәліметтерӨңдеу

 

Адам 16 Гц-тен 20 кГц-ке дейінгі жиіліктегі дыбысты ести алады. Дыбыс жөніндегі физикалық ұғым адам құлағына естілетін, естілмейтін дыбыстардың барлығын қамтиды. Жиілігі 16 Гц-тен төмен болатын дыбыс инфрадыбыс деп, 20 кГц-тен жоғары болатын дыбыс ультрадыбыс деп аталады. Ал 109 Гц-тен 1012 – 1013 Гц-ке дейінгі ең жоғары жиіліктегі серпімді толқындар гипердыбысқа жатады. Дыбысты қарапайым гармониялық тербелістерге жіктеу (жиіліктік дыбыс талдау) нәтижесінде алынатын спектр – дыбыстың маңызды сипаттамасы болып табылады. Егер дыбыс тербелісінің энергиясы жиіліктің кең аймағында таралып жатса, онда ол тұтас спектр деп, ал дискретті (үзілісті) жиілік құраушыларының жиынтығы болса, онда ол сызық спектр деп аталады. Тұтас спектрі бар дыбыс шу (мысалы, ағаштардың желдің әсерінен болатын сыбдыры, механизмдер дыбысы) ретінде қабылданады. Музыкалық дыбыс еселі жиіліктері бар сызықты спектрге жатады; мұнда естілетін дыбыстың негізгі жиілігі – дыбыс биіктігін, ал оның гармониялық құраушыларының жиыны – дыбыс тембрін анықтайды. Сөйлеу кезіндегі дыбыс спектрінде форманттар болады.