Әдеби нормадан ауытқу

Алайда мәтінде, тіпті орташа статистикалық тілдік тұлға үшін де, кездесетін қиын тұстар болуы мүмкін. Өйткені қайсыбір тілдік таңбаларда когнитивтік кодқа салынған мәдени-тарихи ақпараттар оқырман санасында үстірт қана ашылуы ықтимал. Тілдік таңбадағы осындай мәдени-тарихи мәнділіктерді байыптау үшін би, батыр, барымта сөздеріне контент-талдау жасауға болады.

Көркем мәтіндегі би сөзін лингвомәдени таңба ретінде алып қараудың тиімді жағы бар. Өйткені аталмыш таңбада лингвистикалық код бар да, мәдени-тарихи код бар.

1) Лингвистикалық код дегеніміз сөздің лексика-семантикалық ерекшелігін көрсетеді, яғни сөздің сөздіктерде берілетін түсіндірмесімен сәйкес келеді. Мысалы: Би – “Қазақ қоғамындағы бұрын-соңды қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-сананы өте жетік білетін, сөзге шешен, өзі заңгер, өзі істің ақ-қарасын айқындап үкімін шығаратын сот (судья)”.Бұл – сөздің лексикалық мағынасы

Бір кездегі мәдени-тілдік ұжымның қоғамдық санасында БИ мәдени-тарихи концепт. Мұнда би туралы әралуан ақпараттар жинақталған, жүйеленген соның нәтижесінде тілдік ұжымның санасында би туралы деректер дәстүрлі білімге айналған. Санадағы когнитивтік код тиісті ақпараттар арқылы ашылады. Мысалы: би елге – құт; би дегенің ақсары ілеуде бір болатын; қайғылы қара би; би – елдің тұтқасы; шөгел табан би т.б. Міне, мұндай ақпараттарға қарағанда би – әлеуметтік мәртебесі байдан да, батырдан да жоғары тұратын тұлға. Бұл жерде би – елге құт, би – елдің тұтқасы деген сөздердің мағына-мазмұны түсінікті, ал қайғылы қара би, шөгел табан би, байшөгел би тұрақты тіркестері қазіргі оқырманға онша түсінікті емес. Аталмыш таңбалардың тілдік кодын былайша ашуға болады: шөгел табан би “кесіп айтатын, сөзінің бедері мықты, тарлан би”; қайғылы қара би “күллі ел-жұрттың қамын ойлайтын, бүтіндігі мен тұтастығын, болашағын болжап, уайым жейтін би”. Сондай-ақ төбе би “төрелікті бекітетін би”, ара би “дауласушы екі жаққа да бейтарап би”, сөз ұстайтын би “дауласушы жақтың сөзін сөйлейтін би” деген мағынаны білдіреді. Тіпті кей жағдайда ел сұраған (билеген) ханнан да, ел қорғаған батырдан да ел құраған бидің әлеуметтік беделі жоғары тұрады. Өйткені би – тағайындалу жолымен емес, халықтың өз қалауымен таныған тұлғасы, билікке демократиялық жолмен келген қоғам қайраткері (батыс өркениетіндегі адвокаттар тәрізді).

Алайда Дулат Бабатайұлында, Абайда, Жамбылда т.б. адамдарда бидің жағымсыз мазмұнда көрсетілетін тұстары бар. Бұлай болатыны қазақ елі Ресей патшасының қол астына қараған соң, қазақ қоғамына саяси-әкімшілік реформалар жүргізіле бастады. Ендігі жерде би сайланатын, болмаса тағайындалатын болды да дәстүрлі билер институтын әлсіретті. Сайланып, тағайындалатын билердің қайсыбірінен халық теріс айналып кетті.

Ғ.Мүсіреповтің “Ананың анасы” әңгімесінде керей Бала би жағымсыз мазмұндағы тұлға ретінде алынуының, бәлкім, бір себебі әкімшілік реформамен байланысты дәстүрлі билер институтының әлеуметтік мәнділігінің төмендей бастауымен байланысты болуы ықтимал.

“Ананың анасы” мәтінінде батыр сөзін лингво-мәдени таңба ретінде қарастырып, оның мазмұнындағы лингвистикалық кодты, мәдени-тарихи кодты ашудың автормен диалог құруда мәні айрықша. Әдеттегідей алдымен лингвистикалық коды ашылады:

Батыр “жаумен шайқастарда асқан ерлік жасаған, қарсыласынан ешқашан тайсалмайтын, қаймықпайтын, өз намысын, ел намысын өзгеге таптатпайтын қаһарман, ержүрек адам; жаумен шайқаста жеке ерлік жасап, даңқы шыққан, сол үшін елдің құрметіне бөленген, ел ардақтаған тұлға”. Батыр “қолпаштау, көтермелеу, “бәрекелді” мағынасында айтылатын қаратпа сөз” (Тоқта, батыр! – деп Бала би тоқтатыпты да, былай депті; – Сауғаңа жараса, не арман бар, ал батыр!).

Байырғы мәдени-тілдік ұжымның когнитивтік санасында БАТЫР –мәртебелі әлеуметтік топтың өкілі, бірақ биден мәртебесі жоғары емес (батыр биден санкция сұрайды, бата сұрайды; би батырды жорыққа жұмсайды т.б.). Батыр өзінің ғана емес, елдің намысын жоғары ұстайтын тұлға (мақал: ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді); батыр екі сөйлемейді; батыр қолпашты, көтермелеуді сүйеді (мәтел: Батырды бәрекелді өлтіреді); батыр аңғал болады (мәтел: батыр аңғал, ер көдек); батыр кеңеске қарусыз кірмейді; жаудан түскен олжаны бөліскенде батырдың қылышына (мылтығына, садағына, найзасына т.б.) арнайы сыбаға бөлінеді; батырдың ұстаған туы, найзасының қылы, дулығасы, кісесі, қыны т.б. атадан балаға мирас болып қалады. Мирастық жол жеті атаға дейін сақталуға тиіс, батырдың мирасқа қалған затын жеті атаға толғанша бөтен біреуге бермейді.

Батыр өзіне дәреже-атағы (рангісі) теңдес қарсыласпен жекпе-жекке шығады, қарсыласының жолын сыйлап, кезегін береді; бесқарудың қайсымен жекпе-жекке шығуды қарсыласының таңдауына береді т.б. Бір кездердегі мәдени-тілдік ұжымның санасындағы батыр туралы білімдер үзігі, шамамен, осы тәрізді.

“Суреткер-автордың” санасында білім түрінде жүйеленген ақпараттардың едәуір бөлігі аталмыш мәтінде тіл арқылы когнитивтік кодқа салынған. Ал “оқырман-адресаттың” санасындағы білім көлемі жеткілікті болса, тілдік құрылым арқылы когнитивтік кодқа салынған ақпараттар толығырақ ашылады. Ал оқырман санасындағы батыр туралы білім көлемі аздау болса, яғни батыр “еш нәрседен қорықпайтын ержүрек адам” деген ақпарат көлемінде ғана болса, мәтіннің мазмұнына, суреткердің діттеген ойына тереңірек баруға реципиенттің мүмкіндігі шектеулі болып қалар еді. Міне, “автор-суреткер” мен “оқырман адресаттың” арасында диалогтің ойдағыдай болу/болмауы олардың санасындағы білім көлеміне, екеуін байланыстыратын дәстүрлі білім факторына тәуелді.

Мәтінде кодқа салынған ақпарттардың енді бір үшінші типі – эстетикалық ақпараттар. Кодқа салынған эстетикалық ақпараттар көркем мәтінде оқырманның сезіміне әсер ету үшін қолданылады. Сыртқы дүниедегі белгілі бір денотатты меңзейтін сөздер оқырман санасындағы ақиқат дүние картиналарына қозғау салады. Сондықтан көркем шығарма тілі абстракті ойлауға емес, сезім мүшелерінің деректі қабылдауына (остенсивті модусқа) сүйенеді. Күн ыстық, күн күйіп тұр, күннің көзі қайнап тұр деген сөздер көру, тері, сезім мүшелерінің қабылдауына негізделген. Сондай-ақ күн ыстық жай хабарлау болса, күн күйіп тұр сөзі сөйлеушінің объективті ақиқат жөнінде ұнату/ұнатпау сезімін, көзқарасын да білдіреді.

Соңғы кезде зерттеушілер әсер, ықпалды оның ішінде эстетикалық әсерді мәтіннің өзінен емес, мәтінді қабылдаушының санасынан іздеу, әсер ету категориясын тілдік тұлғаның санасымен байланыстыру керектігі жөнінде пайымдаулар айта бастады. Әсер автор мен оқырман арасындағы байланыстан туындайды, ал мәтін оқырманның авторға “барар жолы”. Оқырманмен байланысты күшейту үшін суреткер сөздің әралуандығына ерекше көңіл бөледі. Мәтіндегі сөз бірсарынды болып кетсе, оқырманмен арадағы байланыс әлсірей бастайды. Мысалы, күн ысып кетті, күн күйіп тұр, күннің көзі қайнап кетті дегендер екінің бірі айта беретін сөздер. Бұл – қалыпты нәрсе, норма. Суреткер сөзді бәрі айта беретіндей қолданса, яғни қалыптан, нормадан ауытқымаса, оқырманмен мәтін арқылы байланыс ойдағыдай болмас еді. Сондықтан суреткер қалыпты нормадан ауытқып отырады. Мысалы, жазушы біз сөз етіп отырған әңгімесінде “ыстық” деген ұғымды ыстық, күн ыстығы, күннің көзі күйіп тұр деген сөздермен бермейді. Аталмыш ұғымды берудің басқа тілдік тәсілдерін қарастырады: күн ұзын көлге шомылып жанын сақтады; шалқыған шаңқай түс кезінде адамның көлеңкесі де саяларға жер таппай, бауырыңа кіріп кетеді; қойшылардың өздері күнге күйіп, құрысып, кішірейіп, күпілері ғана өсіп бара жатқандай т.б.

Жазушы “ескі әңгіме”, “баяғының әңгімесі” деудің орнына тот басқан әңгіме дейді. Әйтелес ескі күндердің әңгімесін шертіп отыр. Тот басқан әңгімені жанып-жанып жаңартып, жалт-жұлт еткізеді. Бұл – эстетикалық мәнділіктерді көрсететін ақпараттары бар ерекше код.

Мұндай тұсқа оқырманның қалайда назары тоқтайды. Назары тоқтау деген іркіліп, кідіру емес. Назар тоқтату дегеніміз оқырманның әлгіндей ерекше кодты жай кодқа ауыстыруы. Көркем мәтіндегі ерекше эстетикалық бедері бар кодты жай кодқа көшіру арқылы оқырман оның мән-мағынасын ұғынады. Енді осы айтылған ерекше эстетикалық кодты оқырман шамамен жай кодқа былайша түсіреді: Әйтелес өткен күндердің әңгімесін айтып отыр. Ескі заманның әңгімесін әдемілеп нәшіне келтіріп айтты. Эстетикалық кодты осылайша жай кодқа ауыстыру, санаға азды-көпті салмақ түсіріп, мәтінді қабылдаудағы автоматизмді бәсеңдетеді. Авторға керегі де осы: автоматизм бәсеңдеген тұста санаға салмақ түседі. Алайда мәтін біркелкі, біртұтас эстетикалық кодтан құралмайды. Эстетикалық жүктемесі бар сөздер ара-тұра болмай, сөз сайын ұшыраса берсе, “жарқылдаққа” толы мәтінді қабылдау қиынға соғып, автор мен оқырман арасындағы байланыс әлсірейді. Сөздің коммуникативтік сапасы нашарлайды.

Эстетикалық бедері күшті сөздер ара-тұра қолданылғанмен, жарқылы ерекше болып, айналасына сәуле шашып тұрғандай сезіледі де оқырманды айрықша әсерге бөлейді: Артымдағы қыз еңіреп жіберді де, белімдегі білегін суырып-ақ алды. Алдыма алып анықтап қарасам, мөлдіреген бота көзінен меруерт жасы парлап-ақ кеткен еді. ..Адам баласының қызғылдақтай үлбіреген сұлуы бола береді екен, қарысып қалған білегіммен құшақтауға аядым, – дейді (Жанайдың да қолы қатты кісі еді).

Оқырман осы келтірілген мәтіннің едәуір бөлігін автоматизммен оқи береді. Тек меруерт жас парлап келеді деген тұста автоматизм бәсеңдейді. Оның себебі меруерт жас парлады деген сөз ақиқат дүниеде прототиппен сәйкеспейді. Сондықтан оқырман назар тоқтатып, әлгідей эстетикалық кодты әдемі, сұлу көзінен жас ағыл-тегіл ақты деп жай кодқа салып ашады.

Көркем мәтін – 1) тілдік, 2) танымдық, 3) эстетикалық ақпараттар кодқа салынған ерекше тілдік семиотикалық жүйе. Көркем мәтін тілінде бұлар бір-біріне байланыссыз оқшау тұрмайды, керісінше, олар өзара астасып, көркем тіл өрімін эстетикалық тұтас дүниеге айналдырады. Осы аталған кодтарды ашу арқылы оқырман автормен диалог құра алады.

Көркем шығарма дискурсын оқырманға тигізер ықпалы, оқырман реакциясы, оқырманның зерделеу әрекеті тұрғысынан зерттеудің маңыздылығы мен өзектілігі сөз мәдениеті ғылымының иманентті жүйеден антропоцентристік бағытқа бет бұруы үшін аса маңызды, аса өзекті болып отыр. Белгілі бір коммуникативтік бірлікті немесе сөз актісін адресант + мәтін + адресат тұрғысынан талдау дискурстағы ақпараттың эстетикалық мәнділігінің басым екенін байқатып, коммуникативтік біртұтас жағдаяттың табиғатын объективті түрде айқындауға мүмкіндік береді.

“Публицистикалық дискурс және сөз мәдениеті” деп аталатын тараушада антропоцентристік парадигма бағдарға алынды. Публицистикалық дискурста “аудиторияның бұқаралығы, гетерогендігі, ақпараттың әлеуметтік мәнділігі, тілдік құралдардың медиакоммуникацияға сәйкестілігі, коммуникацияға қатысушылардың сөзі, пікірі т.б. мәнділіктер” [16, 62] аталмыш дискурстың ерекшлегіні көрсетеді.

“Адресант + мәтін + адресат” “коммуникативтік ситуация” бірлігін талдау арқылы мәтіндік түзілімге дейін де автордың санасында белгілі бір тілдік емес құрылымдар түзілетінін, автордың діттемін, стратегиясы мен тактикасы, діттеген мақсатына жету үшін қолданатын тілдік, тілдік емес амалдар мен тәсілдер жүйесінің нобайын публицистикалық дискурстан байқауға болатынын көрсету үшін БАҚ-тан алынған материал талданып көрсетілді. Материалды тұтас беретіндей мүмкіндік болмағандықтан, алдымен мәтіннің, материалдың мазмұны қысқаша баяндалады. Әңгіме билік басындағы әкімнің қызметі туралы. Автордың м а қ с а т ы – әкімнің қызметіне өзінің (редакция ұжымының) бағасын беру. С т р а т е г и я с ы – оқырманды // тыңдарманды осы берілген қоғамдық бағаға иландыру; т а к т и к а с ы әсер ету. Бұл – мәтіндік құрылымға дейінгі сөз субъектісінің санасында жүзеге асатын коммуникациялық актінің бір бөлігі.

Сөз субъектісі коммуникативтік діттемін жүзеге асыру үшін (мәтін түзбес бұрын) алдымен адресаттың а) тілдік біліміне, ә) дәстүрлі біліміне сүйенеді. Тілдік білімге автор қолданатын барлық деңгейдегі тілдік бірліктер: дыбыс, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем жатады. Ал дәстүрлі білім ақиқат дүниенің тілдік бейнесі, позитивті танымның нәтижесінде алынған ақпараттардың жүйеленіп концептілік құрылымға айналғаны. Бұлар автордың да, оқырманның да санасында бар, екеуіне ортақ білім болып табылады. Сонымен, сөз болып отырған мәтінде әкімнің зауыт салуға, газ құбырын жүргізуге жергілікті тұрғындарға уәде бергені айтылады. Зауыттың белгілі бір өнім шығаратыны, газ құбырын тарту арқылы отын-жылу жүйесінің жақсаратыны автор мен адресат санасындағы ортақ жалпы білім. Зауыт тауар шығарса, үйді-үйге жарық пен жылу келіп жатса, халықтың тұрмысы абаттанатыны да екі жаққа ортақ дәстүрлі білім. Дәстүрлі білім ортақтықтығы – адресант пен адресатты байланыстырушы фактор.

Ендігі жерде автор өзінің діттемін, коммуникативтік стратегиясын жүзеге асыру үшін алдымен фактуалды ақпараттарды таңдап, талғау арқылы адресаттың интеллектуалдық санасына әсер етуге тырысады: зауыт салынбай қалды, өнім жоқ, газ құбыры іске қосылмады, жол жөнделмеді т.б. Автор сонымен бірге әртүрлі цифрлар, беделді тұлғалардан дерек сөздер келтіруді ойластырады. Осылайша автор болашақ мәтіннің қаңқасына фактуалды ақпараттарды орналастыра бастайды. Мұндай фактуалды ақпараттар оқырманды интеллектуалдық жақтан иландырудың аса күшті тәсілі болып табылады. Бірақ фактуалды деректер адресатқа әсер етудің бірден-бір тәсілі емес. Сондықтан автор өзінің коммуникативтік діттемін жүзеге асыру үшін адресаттың сезімдік (эмоциялық) санасына әсер ету жағын көздейді. Ол үшін автор:

1) тілдік бірліктердің парадигмалық межедегі бағалауыштық мәнге ие түрлерін талғап, таңдай бастайды: уәдеде тұрмады, жұмыс алға баспай жатыр, жұртты алдаусырату, былық, кадр саясатын қожыратты т.б.;

2) автор стильдік эффект тудыру үшін синтагмалық межедегі тілдік (яғни тілдік парадигмада жоқ, автордың өзіндік сөз қолданысына тән) бірліктерді ұйымдастыра бастайды: сергелдеңде жүрген халықтың жүйкесіне ши жүгіртті; әкім екі жыл, тоғыз ай қызметінде бізді небір тәтті арманға батырды т.б.;

3) сөздің әсер, ықпал жағын күшейту үшін прецедентті мәтіндерді, феномендерді пайдалану жағын да қарастырады: Әкім болғаннан гөрі тазша бала рөлін сомдаған үйлесетін тәрізді. Мұндағы тазша бала адресатқа күллі оқырмандарға белгілі прецедентті феномен;

4) автор адресатпен байланысты күшейту үшін күнделікті өмірдегідей әсер тудыру үшін сөйлеу тілі, қарапайым сөйлеу тілі элементтерін де пайдалану жағын қарастырады: әкесінен қалған мұрадай, мәз қылып қойды, бәлду-бәлду бәрі өтірік, әкімнің пысқырмайтын болғаны-ау шамасы т.б.;