Войны сярэдзіны XVII – пачатка XVIII стст. і іх наступствы на беларускіх землях

МІНІСТЭРСТВА СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКІ І ХАРЧАВАННЯ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

 

Установа адукацыі

БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АГРАРНЫ

ТЭХНІЧНЫ ЎНІВЕРСІТЭТ 

 

 

 

 

 

 

 

Кафедра філасофіі і гісторыі

 

 

 

 

 

 

 

Войны сярэдзіны XVII – пачатка XVIII стст. і іх наступствы на беларускіх землях

 

 

 

 

 

 

 

 

Выканала: Маслоўская К. А.

1 курс, ФПК 92 эа групы

Праверыў: Плавінскі М. А.

 

 

 

 

 

Мінск, 2013

Вызваленчая вайна ўкраінскага  народа пачалася вясной 1648 г. У бітвах каля Жоўтых Водаў і Корсуня казацкае войска пад кіраўніцтвам Багдана  Хмяльніцкага (яго бацькі паходзілі  з Беларусі) перамаглі польскія арміі. Адначасова Хмяльніцкі, якога абралі гетманам, стаў засылаць агентаў і казацкія атрады – “загоны” на тэрыторыю паўднёвай Беларусі (тэрыторыя ВкЛ, у адрозненні ад Украіны – з 1569 г. тэрыторыі Польшчы) з мэтай распачаць і тут вялікую “вызваленчую” вайну. У адрозненні ад Украіны, на Беларусі не было польскіх паноў (Статут 1588 г. забараняў палякам набываць маёмасць у ВкЛ), таму распачаўшаяся ўнутраная вайна стала грамадзянскай. Беларусы – мяшчане і сялянене ваявалі супраць беларусаў – шляхціцаў. Да таго ж і казацкая вярхушка, акрамя пашырэння паўстання, мела і другі намер – далучыць паўднёвую Беларусь да Ўкраіны.

Летам 1648 г. на поўдзень Беларусі былі занесены першыя ачагі паўстання, якое адразу прыняло жорсткія формы, было накіравана на татальнае знішчэнне  супраціўнікаў. Першыя казацкія “загоны” атрымалі падтрымку простага насельніцтва, сяляне далучаліся да казакаў і вынішчалі  маёнткі шляхты, гараджане адчынялі брамы. Першы “загон” атамана  Галавацкага разграбіў ваколіцы Брагіна, Лоева, Гомеля. Шляхта, каталіцкае духавенства і асабліва езуіты вынішчаліся. У чэрвені 1648 г. атрады Нябабы, Крывашапкі, Гаркушы, Мікуліцкага, Няпаліча рассыпаліся  па ўсяму Палессю і сталі захопліваць  гарады – Рэчыцу, Мазыр, Кобрын, Бярэсце. Паплечнік Хмяльніцкага, беларус  Сакалоўскі здолеў захапіць Бабруйск.

Кіраўніцтва ВкЛ вымушана было арганізаваць паспалітае рушэнне, але сабранае войска было разбіта  ў верасні 1648 г. пад Кобрынам. Новую  наёмную армію збіраў гетман Януш Радзівіл на асабістыя сродкі - грошы  каталіцкай царквы. У гэты час выбухнула  паўстанне ў Пінску. У кастрычніку 1648 г. мяшчане пад кіраўніцтвам рамесніка  І.Шашэні вынішчылі езуітаў, шляхту ў горадзе і злучыліся з  атрадам атамана Антона Нябабы. Першы  ўрадавы атрад пад кіраўніцтвам пана Мірскага быў разбіты, але ў  лістападзе 1648 г. падыйшлі галоўныя сілы на чале з Янушам Радзівілам. Горад  быў узяты штурмам і ўвесь  вынішчаны. Загінула каля 3 тыс. жыхароў.

Радзівіл пачаў займаць  паўднёвыя гарады і адразаць паўстанцаў і казакаў ад Украіны. Былі захоплены  Тураў, Мазыр, Бабруйск. У Мазыры паўстанцы  на чале з рамеснікам Іванам Сталяром і майстрам Седляром злучыліся з  загонам атамана Міхненкі і запёрліся  ў горадзе, адхіліўшы прапанову  аб капітуляцыі. Штурм пачаўся 19 студзеня 1649 г., некалькі атак паўстанцы адбілі, але, схаваўшыся ў вазы з дравамі, атрады Радзівіла ўварваліся ў горад, разрабавалі яго, частку спалілі. У  Бабруйску паўстанцы разам з  казакамі атамана Паддубскага разбілі  ўрадавы атрад пана Паца, тады горад  у пачатку студзеня асадзіў атрад  пана Ў.Валовіча. Чатыры тыдні асады  не прынеслі поспеха Валовічу і на помач рушыў гетман Я.Радзівіл, тым  не менш, сілаў на штурм не хапала. Радзівіл тайна пераманіў на свой бок заможных мяшчан і духавенства, і тыя ноччу 22 лютага адчынілі браму. Войска ўчыніла крывавую расправу, не пашчасціла і здраднікам. Кіраўнікі  паўстання былі закатаваны страшнай смерцю. Так гетман Радзівіл выбіў казакаў з беларускіх гарадоў. Да вясны 1649 г. паўстанне пайшло на спад і Хмяльніцкі накіраваў новыя загоны на Беларусь. На тэрыторыю ВКЛ запарожцы перапраўляліся па бродах праз Днепр каля Лоева. Таму не выпадкова туды рушыў гетман ВкЛ Я.Радзівіл. Каля Лоева сканцэнтравалася вялікая казацкая сіла – атаманы і палкоўнікі Гаркуша, Падбайла, Міхаіл Крычэўскі (з беларусаў) з колькасцю казакаў каля 17 тыс. і сялян – 10 тыс. Паўстанцы 22 ліпеня атакавалі войскі Радзівіла, што збіраліся перайсці брод, але пацярпелі паражэнне. З гэтага часу дзеянні казакаў і паўстанцаў на Беларусі прынялі партызанскія формы. На Ўкраіне дзеянні супраць палякаў так сама перапыніліся, бо ў жніўні 1649 г. быў падпісаны Збораўскі мір. Апошні не задаволіў казакаў, і Хмяльніцкі рыхтаваўся да новай вайны. Тым часам Ян Казімір паабяцаў амністыю ўдзельнікам паўстання, якія зложаць зброю, таму паўстанне на Беларусі стала сціхаць. Януш Радзівіл тым часам рыхтаваў пад Бабруйскам вялікае войска, якое павінна будзе з поўначы ўвайсці на Ўкраіну. Калі ўлічваць антыпольскія настроі гетмана, то ён марыў аб вяртанні багатых украінскіх зямель у склад Вялікага княства, аднак мара не збылася.

У красавіку 1651 г. Хмяльніцкі аднавіў ваенныя дзеянні супраць  палякаў, а на Беларусь паслаў заслон ад войск Радзівіла – загоны Нябабы і сына Юрыя. Казакі авалодалі Крычавам і на Дняпры зноў сустрэліся ў чэрвені  з Радзівілам каля Лоеўскіх бродаў. Радзівіл зноў перамог казакаў і  ўвайшоў на тэрыторыю Ўкраіны, а 8 жніўня 1651 г. заняў Кіеў. Хмяльніцкі вымушаны быў падпісаць у верасні 1651 г. у г.Белая царква мірныя пагадненні, значна горшыя за папярэднія Збораўскія. Галоўнае для ВкЛ – ён выводзіў з беларускіх зямель усе атрады. Новы мір не пратрымаўся доўга  – з 1653 г. ваенныя дзеянні казакаў  аднавіліся, але зараз Хмяльніцкі прасіў дапамогі ў Масквы і атрымаў  яе. Масква пайшла на чарговую вайну  з Рэчу Паспалітай, для Беларусі яна стала нацыянальнай катастрофай, “патопам”.

Вайна Масквы і Рэчы Паспалітай 1654-1667 гг., ці “патоп”. Хмяльніцкі прапанаваў маскоўскаму цару Аляксею Міхайлавічу  Раманаву аб’яднаць з Расіяй Украіну  і дапамагчы ў заваяванні Беларусі – так званай “спадчыны” рускіх цароў. На Земскім саборы ў Маскве 1 кастрычніка 1653 г. былі прыняты рашэнні  аб прыняцці Ўкраіны ў склад Расіі (з правам пэўнай аўтаноміі) і вайне  “супраць Польшчы”. Адначасова маскоўскі  ўрад яшчэ раз спрабаваў вырашыць “балтыйскае пытанне” – атрымаць выхад да Балтыйскага мора. У студзені 1654 г. Пераслаўская рада згадзілася на злучэнне Ўкраіны з Расіяй.

У княстве ведалі пра набліжэнне вайны. Кіруючыя колы – гетман Януш Радзівіл рыхтаваў войска і крэпасці, наадварот, простае насельніцтва чакала прыходу “добрага цара”, да того ж  аднаверца, праваслаўнага.

Да вясны 1654 г. рускія сканцэнтравалі тры арміі агульнай колькасцю  каля 80 тыс. чалавек. З поўначы стаяў  Шарамецеў з 20 тыс. (накірунак –  Віцебск, Полацк, Падвінне); у цэнтры было 40 тыс. войска Чаркаскага, які павінен  быў заняць Смаленск і ісці на Барысаў; на поўдні - 20 тыс. арміі Трубяцкога ў супрацоўніцтве з 20 тыс. казакаў  Залатарэнкі павінны былі займаць беларускія гарады. Гэтай ардзе супрацьстаяла войска ВкЛ – 20 тыс наёмнікаў і 10 тыс. апалчэнцаў, так званае паспалітае рушэнне.

Ваенныя дзеянні пачаліся ў маі 1654 г. Рускія арміі хутка  захапілі Падзвінне – частка гарадоў  адчыняла брамы, частка - супраціўлялася. Гарады, якія прыходзілася браць штурмам, вынішчаліся (Мсціслаў), і наадварот, мяккія адносіны спачатку былі да гарадоў  і дваран, што не ўдзельнічалі ў  ваенных дзеяннях. У гэты час шляхта паказала сваю карыслівасць – яно  прысягала рускаму цару і нават  складала асобныя атрады ў складзе  рускай арміі (так званая прысяжная  шляхта). Але каталіцкае і ўніяцкае духавенства вынішчалася, не жалавалі яўрэяў. Пасля працяглых асад капітулявалі Магілёў (26 жніўня), Смаленск (23 верасня) і Віцебск (18 лістапада). Здача Смаленска  па меркаванню шляхты адбылася ў выніку здрады ваяводы Абуховіча (“Ліст  да Абуховіча”), але што мог зрабіць  ваявода без войска і прыпасаў у дрэнна ўмацаванай крэпасці, на ўтрыманне  якой агульны сейм Рэчы Паспалітай не выдзяляў грошы? Тым часам рускія арміі прадвігаліся ўглыб княства, войска канцлера ВкЛ Я.Радзівіла  і гетмана В.Гансеўскага не магло  стрымаць націску і даць генеральны бой, бо значныя страты былі б нават  у выніку перамогі над адной з  рускіх армій, а заставаліся яшчэ дзве і адкрыты прастор для  іх дзеянняў. На поўдні Беларусі казакі Залатарэнкі занялі Гомель, Рэчыцу, Чачэрск і прасоўваліся ў напрамку Магілёва.

У гэты час з дазволу  рускага цара магілёўскі шляхціц  Канстанцін Паклонскі, які прысягнуў  на вернасць Маскве, пачынае збіраць  беларускі полк. Гэты полк (6 тыс. чалавек) удзельнічаў у штурме Магілёва, але  дзякуючы Паклонскаму з горадам  абышліся міласціва, нават захавалі самакіраванне. Абапіраючыся на Магілёў, Паклонскі ўмацоўвае свой полк, і  тут ён сутыкаецца з інтарэсамі казакаў  у Падняпроўі. Да таго ж і маскоўскія ўлады беспардоннымі паводзінамі  і насіллем над жыхарамі адбіваюць  у беларускага палкоўніка жаданне  служыць акупантам. Паклонскі ўваходзіць у тайныя зносіны з Радзівілам, які восенню 1654 – зімой 1655 г. распачаў наступленне на пазіцыі рускіх. Радзівіл і Гансеўскі знялі аблогу са Старога  Быхава, вызвалілі Оршу, Копысь, Дуброўна і падышлі да Магілёва. Ноччу 6 лютага 1655 г. Паклонскі адчыніў вароты горада, аднак далей знешнягя землянога  вала войска ВкЛ пранікнуць не змагло. Радзівіл разам з Паклонскім адышлі да Бярэзіны, але канцлер Радзівіл падцвердзіў “палкоўніцтва” Паклонскага  і ўзяў яго ў сваё войска.

Вясной 1655 г. пачалося новае  наступленне рускай арміі. Былі заняты Мінск, Столін, Слонім, Клецк. 26 ліпеня ў Ашмянскім павеце адбылася рашаючая бітва, ў якой войска Радзівіла было разбіта. 31 ліпеня была захоплена і  спалена Вільня, у жніўні Коўна  і Гродна таксама былі акупіраваны. Уся Беларусь за выключэннем Старога  Быхава, Бярэсця, Слуцка і Пінска кантралявалася маскоўскім царом. Гэта дало падставу Аляксею Міхайлавічу дадаць да свайго тытула, што ён самадзержац не толькі Вялікай, але яшчэ Малай і Белай  Русі. Фактычна было абвешчана аб анэксіі  тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага.

Але становішча рускіх войск  у ВкЛ было не такім трывалым. У адказ на рабаўніцтва і насільны вывад насельніцтва ў Расію пачаліся народныя паўстанні супраць рускіх. Восенню 1655 г. абвастрыліся адносіны паміж  рускімі і казакамі І.Залатарэнкі, якія пратандавалі на далучэнне паўднёвай  Беларусі да Ўкраіны. У выніку сутычак, Залатарэнка быў забіты, і казакі адышлі да Хмяльніцкага. У тым жа 1655 г. шведы пачалі канцэнтраваць  войскі ў Прыбалтыке – яны так  сама распачалі вайну супраць  Польшчы.

Кіраўніцтва ВкЛ у асобе  канцлера Януша Радзівіла шукала выйсці з надзвычайна цяжкіх абставін. Выратаванне бачылася яму ў цесным саюзе са Швецыяй, нават у дзяржаўнай уніі з ёй. 17 жніўня 1655 г. было заключана  Кейданскае пагадненне аб пераходзе  ВкЛ пад пратэктарат Швецыі, аб’яўляўся саюз супраць агульнага ворага, Швецыя абавязалася вярнуць ВкЛ страчаныя  тэрыторыі. Люблінская ўнія касавалася. Кейданскую ўнію падпісала каля паўтысячы  шляхціцаў і паноў, але астатнія захавалі вернасць каралю Яну Казіміру. Тым не менш, шведы выбілі рускіх з Браслава, Друі і Дрысы. Адначасова шведская армія захапіла ўсю Польшчу  разам з Варшавай і Кракавам (кароль Ян Казімір схаваўся ў Сілезіі). Рэч  Паспалітая аказалася падзеленай паміж  Расіяй і Швецыяй, але згоды паміж  імі не было – па Кейданскаму  дагавору Швецыя павінна была адваяваць  у Расіі тэрыторыю ВкЛ. Гэтым  скарысталіся верныя каралю Яну Казіміру дзяржаўныя дзеячы, якія падпісалі  ў кастрычніку 1656 г. перамір’е з  Расіяй і саюз супраць Швецыі. Распачалася  руска-шведская вайна 1657-1660 гг. і працягвалася польска-шведская вайна 1655-1660 гг. У Польшчы  паднялося народнае паўстанне, і  шведы былі выгнаны, рускія з пераменным поспехам дзейнічалі ў Лівоніі. Шведы  ў красавіку 1656 г. вымушаны былі пакінуць тэрыторыю ВкЛ, што азначала канец  Кейданскай уніі. Да таго, большая частка шляхты і паноў пад кіраўніцтвам Сапегаў выступіла супраць Януша  Радзівіла і шведаў.

У 1657 г. памёр Б.Хмяльніцкі і сітуацыя на Ўкраіне змянілася  карэнным чынам. Новы гетман Іван Выгоўскі ў 1658 г. падпісаў з палякамі Гадзяцкі дагавор, па якому Ўкраіна пераходзіла  на бок Рэчы Паспалітай, а на Беларусі атрад казацкага палкоўніка Івана  Нячая пачаў ваяваць супраць  рускіх войск. Аднак у канцы 1659 г. атрад Нячая быў разбіты рускімі, а на Ўкраіне гетмана Выгоўскага замянілі Юрыем Хмяльніцкім –  сынам Багдана Хмяльніцкага. Ён аднавіў  саюз з Масквой, але рэальнай помачы рускаму цару не аказваў. Тым часам  з 1659 г. узнавіліся паходы рускіх войскаў  на Беларусь, былі захоплены Гародня  і Бярэсце. Зараз яны адкрыта  рабавалі і вынішчалі гарады і  вёскі, насельніцтва выводзілі ў  палон, асабліва актыўна адшуквалі  рамеснікаў і іскусных майстроў, якіх вывозілі ў Маскву. Аднак гэта былі апошнія поспехі акупантаў. Сярод  іх – захоп 25 чэрвеня 1660 г. Пінска.

Вясной 1660 г. Рэч Паспалітая і Швецыя падпісалі Оліўскае пагадненне аб міры, па якому першая канчаткова адмаўлялася ад уладанняў у Прыбалтыке (Ліфляндыі). Тым жа годам (1660) Юры  Хмяльніцкі так сама пайшоў на пагадненне з Польшчай, па якому ануляваліся  рашэнні Пераслаўскай рады 1654 г. Рэч  Паспалітая накіравала сілы супраць  маскоўскіх войск. Руская армія на Ўкраіне капітулявала амаль адразу, у 1660 г. У чэрвені 1660 г. войскі ВкЛ пад кіраўніцтвам П.Сапегі і полькае войска пад камандаваннем С.Чарнецкага ў некалькіх пераможных бітвах разбілі рускую армію. 3 ліпеня 1660 г. быў вызвалены Мінск (на 1656 г. у ім лічылася толькі 156 жыхароў), рускія адступілі да Смаленска. У лютым 1661 г. супраць рускага гарнізона паўстаў Магілёў, па яго прыкладу адбыліся паўстанні ў Дзісне, Себежы, Гомелі і ншых гарадах. У пачатку лістапада пад Кушлікамі каля Дзісны была разбіта вялікая армія Хаванскага і Орды-Нашчокіна і другая армія каля Глыбокага, у выніку чаго была вызвалена 2 снежня сталіца ВкЛ Вільня. Далейшая барацьба прыняла зацяжны характар і доўжылася да 1667 г. У 1663 г. польская шляхта ў выніку мяцежа (“рокоша”) сарвала намер Яна Казіміра на генеральнае наступленне на Маскву, таму кароль пачаў перамовы, якія скончыліся 30 студзеня 1667 г. падпісаннем Андрусаўскага пагаднення аб перамір’і на 13,5 год. Згодна з яго ўмовамі, да Расіі адыходзіў Смаленск і Северская зямля з Чарнігавам і Старадубам, так сама і левабярэжная Ўкраіна з Кіевам. Вялікі палон з беларусаў так сама заставаўся ў Маскве.

Для Беларусі вайна 1654-1667 гг. з’явілася нацыянальнай катастрофай. Калі ў 1650 г. у ёй было 2,9 млн. жыхароў, то ў 1673 засталося толькі 1,4 млн.! Больш  паловы насельніцтва было вынішчана  казакамі, рускімі, шведскімі ці польскімі  войскамі. Шмат гараджан, асабліва рамеснікаў было насільна вывезена ў Расію, дзе  яны працавалі на цара і баяр. Частка палонных беларусаў прадавалася  на рабскіх рынках прычарнаморскіх  гарадоў. Гаспадарка ляжала ў руінах, поўнасцю было вынішчана адукаванае беларускага мяшчанства, таму менавіта з гэтага часу беларуская культура і мова канчаткова перайшлі ў разрад другараднай, “сялянскай”, не здолелі  канкураваць з “панскай” польскай культурай. Разам з культурай  і мовай была страчана нацыянальная ідэя беларусаў і ВКЛ – як пераважна беларускай дзяржавы.

У Рэчы Паспалітай магнацкая  анархія дасягнула піку развіцця. Менавіта ў 1655 г. упершыню было выкарыстана  права “liberum veta”, а у 1663 г. мяцеж  шляхты сарваў падрыхтаваны паход на Маскву. Вайна спрыяла ўзвышэнню  ролі магнатаў у вырашэнні дзяржаўных спраў. Мелкая і сярэдняя шляхта канчаткова збяднела і ў гаспадарчым плане  поўнасцю залежыла ад магнатаў, якія захавалі большую частку багаццяў і памесці  якіх былі разбураны толькі часткова. Кароль Ян Казімір, які бачыў гэты разлад у дзяржаве, у 1668 г. адмовіўся  ад кароны і выехаў у Францыю.