Утварэнне Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойскага

Усе прадстаўнікі шляхты, незалежна ад эканамічнага і па- літычнага становішча, мелі агульныя саслоўныя прывілеі: валодаць зямлёй у неабмежаваных памерах на праве ўласнасці; прыцягвацца да адказнасці толькі па суду; займаць пасады ў дзяржаўным апараце і ўдзельнічаць у фарміраванні

дмржаўных і судовых органаў; карыстаіша правам асабістаЙ недатыкальнасці і недатыкал ьнасці маёмасці; былі вызвалены ад падаткаў і павіннасцеЙ, акрамя выплаты падатку на ааен- ныя цатрэбы і ўдзелу ў шляхсцкім аналчжні (паспалмым рушэнні) і інш.

Другім прывілеяваным саслоўсм на Беларусі было ката- ліцкае і праваслаунае духовенства. Яго вярхушка (міірапа літы, епіскапы і інш.) па сваім эканамічным становішчы примыкала да буйных свецкіх феадалаў. Духавенства ўвогуле мела тыя ж прывілеі, што і шляхта, з той розніцай, што сас- лоўныя прывілеі духавенства не перадаваліся нашчадкам.

Такім чынам, на Беларусі ў разглядаемы нерыяд у выніку далейшага развіцця грамадства больш выразна вылучаліся сацыяльныя групы і да сярэдзіны XVI ст. канчаткова афор- міліся прывілеяваныя феадальныя станы (саслоўі) - шляхец- тва і духавенства.

Можна пагадзіцца з Я.А. Юхо ў  тым, што духавенства займала асаблівае становішча ў сацыяльнай структуры грамадства - вярхі яго адносіліся да класа феадалаў, а нізы да- лучаліся да мяшчан і асабіста свабодных заможных сялян².

Аналізуючы пытанні прававога  становішча сялянства, трэба звярнуць увагу на тое, што да канца XVI ст. яно ў BKJ1 было запрыгонена. Першым заканадаўчым актам Вялікага княства Літоўскага, які не толькі сведчыў аб наяўнасці пры- гонных, але і юрыдычна пачаў афармляць прыгоннае права, з'яўляецца Прывілей 1447 г., адзін з артыкулаў якога забара- няў прымаць сялян-уцекачоў. Працэс запрыгоньвання, які распачаўся ў XV ст., больш выразна ўвасобіўся ў Статутах ВКЛ 1529, 1566 гг., а яго завяршэнне адлюстравана ў апош- няй рэдакцыі агульнадзяржаўнага заканадаўства ў 1588 г.

У разглядаемы перыяд сяляне ВКЛ  па эканамічным стано- вішчы і ступені феадальнай залежнасці падзяляліся на тры сацыяльныя групы:

1) гаспадарскіх, якія залежалі непасрэдна ад вялікакня- жацкай адміністрацыі і жылі на дзяржаўных землях;

2. шшскіхI якія жылі на прыватнаўласніцкіх землях і -зале жалі ад асобных феадалаў;
3. чаркоўных, якія жылі на землях царкнм, манастыроў j кляштараў, вышэйшага духавенства і за/іежалі ад a j міністрацыі духоўнага ведамства.

У сваю чаргу гэтыя групы таксама падзяляліся на шэраі категорий.

Па маёмасным, а часткова і па прававым становішчы вы- лучаліся баяры - найбольш заможная вярхушка асабісіа вольных сялян, якія выконвалі ваенныя і іншыя павіннасці на карысць дзяржавы ці асобных феадалаў. У залежнасці ад вы- конваемых абавязкаў баяры падзяляліся на путных і панцирных. Пугныя баяры з'яўляліся паштовымі кур'ерамі, што дас- таўлялі асабістую і службовую перапіску свайго гаспадара або службовых асоб адміністрацыі. Баяры панцырныя па- вінны былі ўдзельнічаць у ваенных паходах. Дакументы сведчаць і аб такой катэгорыі баяр, як баяры-слугі. За сваю службу баяры маглі валодаць дзвюма валокамі (прыкладна 42 га) зямлі. Яны не выконвалі паншчыны і акрамя ўласных службовых маглі несці і некаторыя іншыя, больш лёгкія па- віннасці. Заканадаўства BKJI усе катэгорыі баяр прызнавала асабіста свабоднымі: пры пэўных умовах яны маглі перайсці да іншага феадала.

Другую катэгорыю складалі сяляне-даннікі, якія жылі на гаспадарскіх землях і плацілі феадальную рэнту (даніну) дзяржаве. Памер даніны ад кожнай сялянскай гаспадаркі вы- значаўся выбарнай службовай асобай (старцам) і залежаў ад памера даніны, ускладзенай на вёску або воласць у цэлым, і ад колькасці ворнай зямлі ў селяніна. Сабраныя з даннікаў грашовыя і натуральныя падаткі старцы абавязаны былі зда- ваць мясцовым прадстаўнікам дзяржаўнай адміністрацыі.

У адпаведнасці з праведзенай у 1557 г. аграрнай рэформай у Беларусі вялося стварэнне феадальных фальваркаў. Да апошніх прыпісвалі свабодных сялян-даннікаў. Як вынік, у XVI ст. колькасць сялян-даннікаў рэзка скарацілася, а за кошт іх узрасла колькасць цяглых сялян, што адбывалі паншчыну.

Да трэцяй катэгорыі феадальна-залежных сялян трэба ад- несці людзей цяглых, асадных і агароднікаў. Яны мелі мен- 

шую колькасць ihmjh, а навіннасці ім усіанаўліваліся шлчнш бодьшыя.

Асноўнай фсадальнай павіннасцю сялмн цяглмх была паншчына: яны павінны былі два дні ў тыдзень са сьаімі прыладамі працы рамантаваць масты, дарогі, чамкі і і ,д ш таксама плаціць грашовы падатак - сярэбшчыну і некатоомя дробныя падаткі натурай.

Асадныя сяляне былі вызвалены ад паншчынм, аднак плацілі феадалу грашовы чынш. Акрамя таго, ім неабходна было адпра цоўваць 12 дзён талакі ў год, касіць сена, плаціць сярэбшчыну і інш. Сяляне-агароднікі знаходзіліся ў найбольш цяжкім стано- вішчы. Іх надзелы складалі 3 морга зямлі (каля 2 га). Агароднікі мелі права жыць на зямлі як гаспадара, так і феадала. Іх ас- ноўнай павіннасцю была паншчына. Колькасць агароднікаў павялічвалася за кошт чэлядзі нявольнай, якую садзілі на зямлю ў сувязі з тым, што з развіццём феадальных адносін узрастала неабходнасць у рабочых руках для працы ў фаль- варках.

Акрамя ўказаных катэгорый сялян у сёлах пражывалі ха- лупнікі, якія мелі толькі жыллё, і кутнікі, што туліліся па чу- жых кутках. Адсутнасць сродкаў вытворчасці вымушала іх наймацца на працу да феадалаў, багатых гараджан і сялян або займацца рамяством. Гэтыя сельскія жыхары не мелі зямель- ных надзелаў і знаходзіліся ў яшчэ болый гаротным стано- вішчы, чым агароднікі. У залежнасці ад наяўнасці права пе- раходу ад аднаго феадала да другога яны дзяліліся на похожих (меўшых такое права) і непохожих.

Амаль да канца XVI ст. звычайнай прыналежнасцю панскіх двароў была нявольная чэлядзь, якая з'яўлялася заканадаўча замацаваным аб'ектам падаравання. Паводле статутаў BKJI існавала некалькі прычын ператварэння сялян у нявольную чэлядзь. Нявольнымі лічыліся дзеці, якія нарадзіліся ў законным шлюбе нявольных і вольных. Першапачаткова сяляне гублялі волю ў выніку самапродажу ў няволю, але ў XVI ст. такія здзелкі закон пачаў прызнаваць несапраўднымі. Да ся- рэдзіны XVI ст. нявольнікамі станавіліся іншы раз і кры- мінальныя злачынцы, якім пакаранне смерцю са згоды пацяр- пеўшага замянялася здачай у няволю, апе ўжо ў Статуце 1566 г.

Щ нііцй мне адсутнічае ■ npumty {tear о ШШпшмти ti перыніу асноўнай прычынай нямлі г'яўляўся налои

V выніку шіншўчай ідмены ўеіх  прычын міюлі (a*_t ш паяону), і тікоіма ніднленні ніволкній ч > • „ . щ.. лікімі ймельнымі jNacraMi ў XVI ст. болыиасцъ ее нср« і ► рылася ў прыгонных салян-агароднікаў,

Такім чынам, эбліжэнне сацыяльна-эканамічных стітнаі нявольнай чэлядэі і прыгоннага сялянства і імрыгойьаінн» еялянсгва наспрыялі гаму, што ў асноўным сфармірав« , адносна адзіны клас - эксплуатуемас і прыгоннас салянсна. Разам з запрыгоньваннем сялянства ішло і заканадаўчае афармленне гэтага працэсу, назіралася ўмацаванне прыгоннага права, гэта значыць фарміраваліся сістэмы юрыдычных нормаў, якія павінны былі абараняць права ўласнасці феадал_й на прыгонных сялян.

Што тычыцца юрыдычнага стату са прыгонных сялян, яны не мелі права ўласнасці на зямлю, ім забаранялася на;. ваць маёнткі. без згоды феадала мяняцъ месца жыхарства род заняткаў. Акрамя таго, яны не маглі займаць пасады \ дзяржауным апараце (акрамя некаторых пас ад у сельскай ад- міністрацыі) і был! падсудныя свайму гаспадару. Гонар, жыццё і маёмасць сялян абараняліся крымінальным правам \ меншай ступені, чым прадстаўнікоў прывілеяваных саслоўяу У XIV - першан палове XVI ст. на Беларусі iuioy інтэнсіўны працэс урбанізацыі грамадства. Kani да 1500 г. \ ВКЛ налічвалася 83 гарады, то з 1500 па 1600 г. крыніцы ўтрымліваюць звесткі аб 530 гарадскіх паселішчах. На бела- рускіх землях у гэты час размяшчалася 387 гарадоў. Боль- шасць з іх былі не надта вялікімі - ад 1,5 да 3 тыс. жыхароу. але вылучаліся і значныя цэнтры з насельніцтвам 10 тыс. ча- лавек і больш. Такімі ў XVI ст. былі Магілёу, Бярэсце, Віцебск, Менск, Пінск. Насельніцтва беларускіх гарадоу \ сваён асноўнай масе складалі простыя людзі, якія да сярэд- зіны XVI ст. утварылі саслоўе мяшчан.

Прававы стату с гараджан вызначаўся ўзроўнем сацыяль- на-эканамічнага развіцця іх горада. Па маёмасным стано- вішчы насельніцтва гарадоў умоўна можна падзяліць на тры групы: вярхушку (патрыцыят), куды ўваходзілі заможныя 
 

ИЩИ

кунцы і ўладальнікі буйных рамесных майсппринь, модйія пласты (слаі) - дробным гандляры і простым рамесніні, га радскія нізы - вучні майстроў, хатням прислуга і шш у лсжнасці ад эканамічнага стану мяшчан шаходзшася і іх нра- вавос становішча, якос вызначалася прыналсжнасцю і орада (прыватнаўласніцкі, ці вялікакняжацкі); наяўнасцю ў і орад*е магдэбургскага права; займаемай пасадай у органах гарад- скога самакіравання і г.д. Напрі >іклад, найбольш заможныя гараджане прывілеяваных вялікакняжацкіх гарадоў (Вільня, Бярэсце, Гіолацк, Менск) мелі права валодаць маёнткамі па-за межамі горада і павінны былі выконваць вайсковыя абавязкі і- асабіста або выстаўляць за сябе пэуную колькасць узброеных

\ людзей нароўні з іншымі феадаламі.

a Мяшчане гарадоў, якія карысталіся магдэбургскім правам,

вызваляліся ад прыгонных работ, падводнай павіннасці, уп- > латы праязных пошлін (мыта) на ўсёй тэрыторыі ВКЛ і нека-

торых іншых павіннасцей. Крымінальнае права ўстанаўлівала павышаную адказнасць за іх забойства. Увогуле можна ад- значыць, што жыхары гарадоў, якія мелі магдэбургскае права, атрымлівалі шэраг правоў і прывілеяў. Перш за ўсё гэта тычыцца правоў на удзел у фарміраванні органаў гарадскога самакіравання і суда, на стварэнне рэлігійных брацтваў і аб'яднанне ў цэхі па прафесіях. Адначасова трэба звярнуць увагу на тое, што кіраванне агульнымі справамі ў гарадах, якія карысталіся магдэбургскім правам, знаходзілася, як правша, у руках заможных гараджан.

 

Станаўленне мяшчанскага саслоўя  не выключала пра- нікнення ў гарады феадалаў, якія скуплялі ўчасткі зямлі, трымаючы пад сваёй юрысдыкцыяй тых, хто жыў на гэтай частцы гарадской тэрыторыі. У некаторых гарадах шляхта стварала кварталы з вясковых перасяленцаў, якія былі звяза- ны з панам ланцугамі прыгоннай няволі. На жыхароў так званых юрыдык не распаўсюджвалася адміністрацыйная і судовая ўлада магістрата. Яны не плацілі падаткі, якія ішлі ў бюджэт горада. Процідзеянне юрыдыкам стала адной з га- лоўных рыс сацыяльнага жыцця горада. Напрыклад, па пат- рабаванні магістратаў Полацка, Менска, Пінска і другіх гара- доў вярхоўная ўлада выдавала загады, якія абавязвалі ўсіх 

жыхароў горада» занятых рамяством і гандлем, знахь > пад юрысдыкцыяй магістрата¹, ^Ujia

Меншым комплексам правоў валодалі жыхары гараде мястэчак Беларусі, якія не мелі льготных грамат. Больш -га? яны падлягалі падсуднасці ваявод і стараетаў, а не гарадског магістрата, як гэта было ў прывілеяваных гарадах.

Мяшчане прыватнаўласніцкіх гарадоў і мястэчак знаход- зіліся пад уладай феадала, які вызначаў памер грашовых збо- раў і натуральных павіннасцей. Выконвалі адпрацовачныя павіннасці (паншчына, рамонт насыпаў, ачыстка прудоў. лоўля рыбы і інш.) і тыя мяшчане, якія мелі ворыўныя ўчасткі зямлі, астатнія ж плацілі грашовыя падаткі. Такім чынам, мяшчане прыватнаўласніцкіх гарадоў (Давыд- Гарадок, Нясвіж, Слуцк і інш.) валодалі тым аб'ёмам абавяз- каў, правоў і прывілеяў, які ім вызначаў уладальнік горада.

Некаторым прыватнаўласніцкім гарадам таксама было дадзена магдэбургскае права, але з абмежаваннямі на ка- рысць іх уладальнікаў.

Трэба адзначыць і тое, што горад служыў феадалу не толькі ў якасці крыніцы грашовых даходаў, але і як ад- міністрацыйна-палітычны цэнтр, абарончы апорны пункт.

3.3. Палітычны лад Вялікага княства Літоўскага ў XIV - першай палове XVI ст.

Пытанне дзяржаўнага ладу BKJI, у склад якога ўваходзіла Беларусь, | адно з найболын складаных, асабліва ў раскрыцш праблемы дзяржаўнага уладкавання.

удК 340(476I КО?*- ■)

ЬБК 67. 3 (4 Бен) *73 В55

Рэцэшенты:

B.I. Швбайлв?, чл.-квр. Нацыянальнай Акадоміі навук, лот юрыдычных навук, прафесар;

IVI.C. Сгашкевіч, док rap гістарычных навук, прафесар; М.У. Сільчанка, загадчык кафедры тэорыі і гісторыі дзяржавы права Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Я. Купали, докта юрыдычных навук, прафесар;

В.А. Трухаў, загадчык кафедры тэорыі і гісторыі дзяржавы і прав Гомельскага дзяржаўнага універсітэта імя Ф. Скарыны, кандыда юрыдычных навук, дацэнт

Выдадзена па рашэнню Савета Акадэміі МУС Рэспублікі Беларусь за лік пазабюджэтных сродкаў. Пратакол № 3 ад 26.02.2003 г.

Вішнеўскі А.Ф.

В55 Гісторыя дзяржавы і права Беларусі: Вучэб. дап. / А.Ф. Вішнеўскі. - Мн.: Акад. МУС Рэсп. Беларусь, 2003. - с. 319.

ISBN 985-427-193-5.

У храналагічнай паслядоўнасці асвятляюцца асноўныя этапы ўзнікнення і развіцця дзяржаўна-прававых інсіьпугаў, аналізуюцца нарматыўна-прававыя акты. Дадзенае выданне (упершыню выйшла ў 2000 г.) дапоўнена навейшымі матэрыяламі.

Для студэнтаў юрыдычных і гістарычных факультэтаў вышэйшых навучальных устаноў.

УДК 340(476)(091)(075. 8) ББК 67.3 (4 Беи) я73

ISBN 985-427-193-5 © Вішнеўскі А.Ф., 2000

О Вішнеўскі А.Ф., 2003, са змяненнямі О Афармленне, Акадэмія МУС Рэспублікі Беларусь, 2003 

МІНЮТЭРСТВА ЎНУТРАНЫХ СШ'АЎ ^у

РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

АКАДЭМІЯ МУС

А.Ф. ВІШНЕЎСКІ

 

ГІСТОРЫЯ

ДЗЯРЖАВЫ I ПРАВА

БЕЛАРУСІ

 

Дапушчана Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь у якасці вучэбнага дапаможніка для студэнтаў

юрыдычных і гістарычных спецыяльнасцей ^

вышэйшых навучальных. устаноў  Лу

ў" ₄nP )

п

I

CG3/Мр

 

MtHCK 2003 

Т.. к. ^*⁷ ° "*°USH LAW ТО

 

The majority of laws _п ^of l»w. Л^??"™ ^ IM

m po_W,_r. _any ^end г::⁸'" «

Lords can also Drorv*./ , ^houm? of C^m*/ i**ii.m#ut

member of _the Но£ГоГ^ Л" to щГ^ "

Common Law consists _nf • Г on the ancient euetoms of oL^P'"V* ^,u> ^ol ««dw birt Courts as Law. Common 1u un^Z^ ГГ^" ^Ьу '

be lenrnt only by intensive АилТУ ' ^iU PrtnclpW tan ancient custom Th C™, ? P?^{1 court} ^cvriow and developed by _sutut_c ^h°^W'^Vcr' «