Утварэнне Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойскага

11

 

 Утварэнне Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойскага

Пытанне аб утварэнні Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ) з'яўляецца адным з самых складаных і спрэчных у сучаснай гістарычнай навуцы. Аб першапачатковым палітычным і тэ- рытарыяльным цэнтры Літвы ў навуцы склаліся дзве асноўныя канцэпцыі. Першая, якая адлюстравана ў шматлікіх публікацыях дарэвалюцыйных і савецкіх гісторыкаў, звязвае ўзнікненне BKЛ з паскораным развіццём феадальных адносін на тэрыторыі ўсходняй часткі сучаснай Літвы (Аўкштайціі), вынікам чаго з'явілася палітычная кансалідацыя плямёнаў, што пражывалі на азначанай тэрыторыі, і ўзнікненне моцнага дзяржаўнага ўтварэння на чале з уласнай княжацкай дынастыяй. Такі пункт гледжання азначае, што Вялікае княства Літоўскае ўтворана знешнімі сіламі без удзелу ўсходніх славян і таму яно чужое для беларусаў і ўкраінцаў. Чаму ж на працягу доўгага часу ў савецкай гістарыяграфіі пытанне аб утварэнні Вялікага княства Літоўскага не было перагледжана? Мяркуем, гэта звязана з тым, што ў канцы 20 - пачатку 30-х гг. гістарычная навука апынулася пад моцным уціскам сталінскай знешняй палітыкі. У тыя часы Літва і Польшча былі буржуазнымі, а значыць, варожымі дзяржавамі. Гісторыкам, у тым ліку і гісторыкам права, трэба было прыт- рымлівацца прынцыпу "история - это политика, опрокинутая в прошлое" і даказваць спрадвечную варожасць гэтых дзяр- жаў да беларускага, украінскага і рускага народаў. Таму ў вядомых "Тэзісах" аб асноўных пытаннях гісторыі БССР з'яўляецца раздзел "Беларусь пад уладай літоўскіх і польскіх захопнікаў у XIV - XVIII стст.". Такім чынам, у 40-я - першай палове 50-х гг. ствараецца канцэпцыя гісторыі Беларусі, 

якая базіруецца не на грунтоўмых даследаваниях, шматлікага дакументальнага магэрыялу, а на суб'ектыуных меркаваннях і домыслах¹. Паводле яе BKЛ разглядаецца толькі як дзяржава літоўскіх феадалаў, прычым усяляк крэсліваецца захоп літоўцамі беларускіх земляў і барацьба працоуных Беларусі за ўз'яднанне з Масквой. Літоўская дзяржава, паводле схемы гісторыкаў сталінскай школы была» . I для беларуса чужароднай прыгнятальнай дзяржавай Беларускі народ у час утварэння, а потым і ўмацавання Вялікаг княства Літоўскага ў афіцыйнай гістарыяграфіі паказвау > непаўнацэннай істотай, якая не магла цвёрда стаяць \ ўласных нагах, не мела нічога гераічнага ў сваёй тысячагадо- вай гісторыі і марыла толькі аб адным - уз'яднанні з Маск-

ВОЙ .

Менавіта такія падыходы да разглядаемай праблемы, а таксама да гісторыі Беларусі ў складзе BKJI мы назіраем у працах У. Пашуты, JI. Абецэдарскага і іх паслядоўнікаў, \ якіх Беларусь выступав не інакш як "падуладная Літве'". "заваяваная Літвой" і г.д.²

Як справядліва піша прафесар С.Ф. Сокал, "больш памяр- коўныя даследчыкі бачылі і адзначалі, што ўтварэнне ВКЛ не мела I сваёй аснове ваеннай сілы, а больш важную ролю туг адыгрывалі працэсы натуральнай сацыяльна-эканамічнай і адпаведна ёй палітычна-тэрытарыяльнай кансалідацыі бела- руска-літоўскіх зямель. Але яны не рашаліся выказаць думку, што ВКЛ - гэта гістарычная форма дзяржаўнасці нашых продкаў і што нашы продкі не адчувалі сябе чужынцамі ў гэтым "Літоўскім княстве"³.

Другая канцэпцыя атрымала права на жышіё і

/а     __ | . ₄ _ ' АЙуІ4М V

свет работ осларускага историка М. Ермаловіча⁴,

Выкарыстоўваючы даныя летапісаў, тапанімікі apxeanof аўтар прасочвае лёс нашай зямлі са старажытнасці да ўтва- рэння і ўмацавання Вялікага княства Літоўскага. Смеласць арыгінальнасць пазіцыі, непрыняцце ідэалагічных догмау шаблонаў, якія доўгі час панавалі ў гістарычнай навуцы, відаць, і сталі прычынай таго, што працы М. Ермаловіча ўбачылі свет толькі ў апошнія гады. Магчыма, не з усімі вы- вадамі і назіраннямі М. Ермаловіча можна пагадзіцца, але яго погляды на гісторыю Беларусі па некаторых пытаннях, яго трапныя меркаванні вельмі цікавыя і маюць права нажыццё.

Даследуючы праблему ўтварэння  Вялікага княства Літоўскага, М. Ермаловіч  прыходзіць да высновы, што ніводная гістарычная крыніца не пацвярджае літоўскага завая- вання Чорнай Русі і іншых беларускіх земляў, што нібыта і паклала пачатак утварэнню Літоўскай дзяржавы. Заваяванне беларусаў літоўцамі ёсць нішто іншае, як міф, які ўзнік ў сярэдзіне XVI ст., каб ідэалагічна абгрунтаваць правы Маскоўскай дзяржавы на беларускія землі, значная частка якіх была тады часова занята войскам і Івана Грознага. Нельга таксама атаясамліваць летапісную Літву з усходняй часткай сучаснай Літвы (Аўкштайціяй). Гістарычныя сведчанні і тапаніміка паказваюць, што пад уласна Літвой у XI - XIII стст. разумелася тэрыторыя Верхняга Панямоння, якая знаходзілася паміж По- лацкай, Турава-Пінскай і Наваградскай землямі і якая нароўні з імі з'яулялася адной з гістарычных абласцей Беларусі. Ме- навіта яна і была далучана да Наваградка спачатку ў 50-я гг. літоўскім перабежчыкам Міндоўгам, а пасля, у 60-я гг., - кан- чаткова яго сынам Войшалкам.

Такім чынам, кіруючыя колы Наваградскага княства вы- карысталі палітычныя супярэчнасці ў землях Верхняга Панямоння ва ўласных інтарэсах і пры дапамозе Міндоўга падпа- радкавалі іх сабе. "Наваградак, - піша М. Ермаловіч, - пас- тавіў яго (Міндоўга. - Аўт.) сваім князем для больш паспя- 
ховага ажьіццяўлення снаёй діяржаўнай м,ц_л Літаы" , Таму ёсць падставы лічыць Наваградак пГ^ЯЬьИи* скае княства тым палітычным цэнтрам, вакол яко кансалідацыя беларускіх, літоўскіх (у рэалыіым суй!?***** слова), а потым і ўкраінскіх зямель. * ^f

Наваградак стаў гісршай сталіцай Вялікага Літоўскага. Адсюль, з Беларускага Панямоння, ходзілася летапісная Літва, і пайшла назва новай дзяржа ' літоўскай. Адбыўся аб'ектыўны працэс аб'яднання бе рускіх земляў у інтарэсах беларускіх феадалаў, што і хаг- тарызуе гэту дзяржаву найперш як беларускую. Вось чамч Вялікім княстве Літоўскім пануючае месца займала бела- екая культура і дзяржаўнай стала беларуская мова⁵.

мігуп

gr

ОЫЛО j

выгад але і

і ІІМІйЛ

КНЯСТ

гаспа Руск

УЖЫ!

Некаторыя даследчыкі разглядалі ўтварэнне Вялікага княства Літоўскага як адну з двух магутных плыняў палітычнаг^ развіцця ўсходніх славян (Масква і BKJI). Адсюль і бярэ па- ходжанне тэрмін "Літоўская Русь".

 

Існаванне розных пунктаў гледжання на працэс утварэння Вялікага княства Літоўскага сведчыць аб неабходнасці да- лейшай навуковай распрацоўкі гэтай важнай праблемы. На| наш погляд, яно з'яўляецца вынікам беларуска-літоўскага грамадскага сінтэзу. Галоўнай рухаючай сілай аб'яднання беларускіх і літоўскіх княстваў у адну буйную дзяржаву было развіццё прадукцыйных сіл і эканамічных сувязяў паміж кня- ствамі. Паскарэнню гэтага працэсу паслужыла неабходнасць аб'яднання ваенных сіл для барацьбы з крыжакамі, а таксама з нашэсцем мангола-татараў. Здаецца, Полацкае княства, якое мела багатыя традыцыі самастойнага існавання, павінна было стаць аб'яднальным цэнтрам навакольных зямель. Але справа ў тым, што Полаччына ў XIII ст. была ўжо не настолькі бага- тай і магутнай, як у папярэднія стагоддзі, бо страта выхаду щ Балтыкі, зацяжная барацьба з крыжацкай агрэсіяй падтачылі| яе сілы. Таму цэнтрам палітычнага жыцця на беларускіх зем- I лях у сярэдзіне XIII ст. паступова становіцца Наваградак, як» 
падчас двух вялікіх супрацьстаянпяў , крыжакамі і татар* манголамі - быў адносна бяспечнай тэрыторыяй.

Менавіта Наваградская зямля разам і суседнімі і ей літоўекімі зсмлямі стала ядром новай діяржавы, якая аіры мала нашу Літоўскае княства. Нездарма ж першы князь гтга- га дзяржаўнаі а ўтварэння - Міндоўг - зрабіў Наваі рщщк ста- ліцай сваёй краіны.

Становішча маладой дзяржавы ў небясгіечным суседстве j магутнай Галіцкай зямлёй, Гэўтонскім і Лівонскім ордэнамі было даволі хісткім. Стабільнасць падтрымлівалася не толькі выгадным геаграфічным становішчам, тонкай дыпламатыяй, але і сілай і крывёю. Цэлае стагоддзе, нават крыху больш, працягвалася пераўтварэнне Літоўскай дзяржавы ў Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. Да сярэдзіны XV ст. гаспадарства афіцыйна называлася Вялікім княствам Літоўскім і Рускім, а пазней - Вялікім княствам Літоўскім, Рускім, Жамойцкім і іншых зямель. Аднак звычайна ўжывалася скарочаная форма: "Вялікае княства Літоўскае", ці ўвогуле "Літва". У Вялікім княстве Літоўскім тэрмінам "Літва" абазначаліся тэрыторыі Верхняга і Сярэдняга Паня- моння, а "Руссю" - Верхняе Падзвінне і Падняпроўе. Сучас- ныя заходнія этнічна літоўскія землі (Жмудзь) канчаткова далучыліся да Вялікага княства ў першай палове XV ст.

3 сярэдзіны XIII да сярэдзіны XIV ст. у склад Літоўскай дзяржавы ўвайшлі практычна ўсе беларускія землі. Шляхі іх уваходжання былі рознымі. Болыпасць гарадоў і княстваў уваходзіла ў склад новай дзяржавы добраахвотна, прытрым- ліваючыся перш за ўсё ваенна-палітычнай мэтазгоднасці. Так, на дабравольна-дагаворнай аснове v склад Літоускай дзяржавыувайшлі Полацкая і Віцебская землі. Аб гэтым сведчаць земскія прывілеі вялікіх князёў, якія зацвярджалі статус гэтых земляў у складзе Вялікага княства.

Некаторыя тэрыторыі заваёўваліся і ўключаліся гвал- тоўна, іншыя адбіраліся ў суседзяў. Трэба адзначыць, што гвалтоўнае падпарадкаванне суседніх княстваў, заваёва модным слабейшага не было з'явай, выключнай для таго часу. На працягу XIV ст. былі далучаны ўкраінскія і некаторыя рускія княствы. У XIV - XV стст. Вялікае княства Літоўскае межа- вала на поўначы g ЛІаоніяЙ, Пскоўскай і Наўгародскай лямі, на ўсходзе з МаскоўскІм і Разанскім княствамі '^м хадэс - з Польшчай, на паўночным захадзе - э Крыжаі ^ Ордэнам (выходэіла да Балтыйскага мора), на паўднёным ходзе - з Залатой Ардой, на поўдні - з Крымскім ханс/ ° (выходзіла да Чорнага мора). Яго тэрыторыя складалі gjw тыс. кв. км .

Сталіцай дзяржавы з 1254 па 1323 г. быў Наваградак и ней - Вільня.

Усе народы, якія прымалі ўдзел у палітычным, экана- мічным і культурным жыцці Вялікага княства, а найперш бе- ларускі і літоўскі, з'яўляюцца гістарычнымі спадкаемцамі гэтай дзяржавы. Таму для вызначэння дзяржаўнасці Вялікаг* княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ёсць падставы ўжываць тэрмін "Беларуска-Літоўскае гаспадарства"².

3.2. Грамадскі лад Вялікага княства Літоўскага ў XIV - першай палове XVI ст. (да 1569 г.)

ч

У Вялікім княстве Літоўскім, у склад якога да сярэдзіны XIV ст. увайшлі ўсе беларускія землі, панаваў феадальны грамадскі лад. Як і ва ўсякім класавым грамадстве феадаль- нага перыяду ў Беларусі ў адзначаны час існавалі два га- лоўныя класы: феадалау-землеўладальнікаў і феадальна- залежных сялян. Акрамя таго, у гарадах і сёлах пражывала значная колькасць людзей, якія лічыліся асабіста свабоднымі. Да гэтай катэгорыі насельніцтва можна аднесці мяшчан, ся- лян-даннікау і інш.

Клас феадалаў, які займаў пануючае становішча ў экана- мічных і прававых адносінах, не ўяўляў сабой адзінага цэлага і падраздзяляўся на шэраг груп.

У вышэйшую сацыяльную групу ўваходзіла найбольш ба- гатая, прывілеяваная частка феадалаў: князі (нашчадкі знака- 

мітых радоў) і паны. Дакументы адрозншаюць ланоў-радмых F* (сябраў вьшпйшага органа Рады} і пвноў харуіоўных якія маглі ў час ваенных Д'ісянняў выетавіць вялікую колькаснт войска пад сваім сцягам (харугвай). Валодаючы вялікімі лш- мельнымі плошчамі і значнай колькасцю залежных сялян гэта група выдзялялася і ў палітычных адносінах - я на зай мала важнейшыя дзяржаўныя насады ў BKJ1. У гістарычнай лігаратуры князі і паны вельмі часта сустракаюдца пад тю- мінам "магнаты". Яны мелі шырокія судовыя паўнамоцтвы і ўласныя ўзброеныя сілы. Некаторыя з іх займалі адначасова некалькі важных дзяржаўна-адміністрацыйных насад, хаця гэта забаранялася заканадаўствам.

Акрамя буйных былі яшчэ сярэднія і дробныя феадалы, якія валодалі невялікімі маёнткамі, меншай колькасцю зямлі і залежных сялян. Калі першыя адыгрывалі значную ролю ў дзяржаўным апараце, то другія з цягам часу маглі разарыцца ў выніку драблення гаспадаркі і перайсці ў больш нізкія са- цыяльныя групы. Як сярэднія, так і дробныя феадалы знаход- зіліся ў васальнай залежнасці ад князёў і паноў.

У феадальным грамадстве розніца паміж класамі выяўлялася ў саслоўным дзяленні і суправаджалася ўстанаўленнем асобнага юрыдычнага месца ў дзяржаве для кожнага класа. У Беларусі прадстаўнікі класа феадалаў увайшлі ў прывілеяванае саслоўе (стан) гиляхты.

 

Трэба заўважыць, што ў саслоўе шляхты ўваходзілі не толькі феадалы, але і прадстаўнікі іншых сацыяльных груп. Напрыклад, сюды былі залічаны многія свабодныя людзі, якія, валодаючы невялікімі зямельнымі надзеламі, вялі сваю гаспадарку ўласнымі сіламі. Некаторыя шляхціцы арандавалі невялікія надзелы зямлі ў буйных феадалаў або знаходзіліся ў іх на службе ў якасці ляснічых, канюшых і г.д. Гэтых асоб нельга аднесці да класа феадалаў, іх трэба разглядаць як асобную катэгорыю юрыдычна свабодных людзей⁶.

Шляхецкія саслоўныя правы пераходзілі да нашчадкаў- мужчын ад патомных шляхціцаў, а таксама дачок (але не іх 

дзсцям, калі яны выходзілі замуж не за шляхціца). Жанны простая стану, выходзячы замуж за шляхціца, станаві ч< * шляхцянкай пажыццёва, нават калі другі ці трэці раз выход ■ ла замуж за нешляхціца. Шляхецтва можна было атрымаі ад вялікага князя літоўскага, а таксам а за мужнасць на пс бою. Шляхецтва давалася дзіцяці ў

сувязі з яго ўсынаўлей- нем, абвешчаным у судзе шляхціцам (адопцыя)⁷.

Страта шляхецкай годнасці магла наступіць па суду ў _С7_ вязі з учыненым злачынствам, а таксама ў тым выпадку, калі шляхціц пачынаў здабываць сабе сродкі для жыцця гандлем а(ю рамяством .

. Трэба адзначыць, што пачатак  юрыдычнаму афармленню правоў шляхецкага стану (саслоўя) паклалі агульназемскія прывілеі (граматы) 1387, 1413, 1432, 1447 гг. Першапачаткова правы і прывілеі замацоўваліся толькі за шляхтай каталіцкага веравызнання (прывілеі 1387 і 1413 гг.), а затым прывілеем 1432 г. маёмасныя і некаторыя палітычныя правы былі дадзе- ны і праваслаўнай шляхце. Асабдівае значэнне для ўмацавання карпарацыйных палітычных правоў шляхты меў прывілей вя- лікага князя Аляксандра 1492 г. Гэты нарматыўна-прававы акт можна назваць першай агульнадзяржаўнай хартыяй шляхецкіх вольнасцей. Прывілей даваў шляхецкаму стану такія правы, што з моманту яго выдання сталі непатрэбныя мясцовыя кан- стытуцыйныя акты. Аляксандр пацвярджае ўсе правы і воль- насці, падараваныя шляхце ранейшымі гасударамі, і дадае больш за 20 пунктаў новых абавязацельстваў з боку вялікага князя. Значная частка гэтых абавязацельстваў абмяжоўвала ўладу вялікага князя на карысць Рады гаспадарскай. Канчат- кова правы і прывілеі шляхты былі замацаваны ў Статутах Вя- лікага княства Літоўскага 1529,1566 і 1588 ггА