Партызанскі рух на тэрыторыі Дзятлаўскага раёна

  А вось у шпіталі засталіся некалькі дзесяткаў хворых і параненых. Што рабіць з імі? Камбрыг загадаў лёгкапараненых адправіць у атрады, а астатнім захоўваць найстражэйшую   дысцыпліну,   нічым   сябе   не выдаваць. Так і зрабілі. Размаулялі толькі шэптам, ежу часова не гатавал1, карысталіся сухім пайком.

  Адчуваючы смяротную небяспеку, І.Ю.Філідовіч адправіў старэйшага сына Івана і ўнука Леаніда за Нёман. Два малодшыя сыны Канстанцін і Мікалай як пайшлі сорак першага года на зборы – быццам канулі ў вечнасць, прапалі без вестак. На хутары засталіся дзед, нявестка і дванаццацігадовы ўнук Федзя, якія наглядалі за хворымі.

  Карнікі   жорстка лютавалі   ў   наваколлі, разам   з   жыхарамі спалілі вёскі Дубраўка, Вялікая Воля, Трахімавічы, Гарадкі, шматлікія хутары. На хутары чуліся выбухі, калі фашысты бамбілі пераправы на Нёмане і Шчары [3, c.194].                    Моцны стук ботаў у дзверы прымусіў уздрыгнуць Іосіфа Юр’евіча. У чорных бляскучых плашчах, у стальных касках у хату уварваліся фашысты. Хутар акружылі каля паўсотні карнікаў. Больш як трыста накіраваліся да бліжэйшых хутароў. Усіх трох — старога, жанчыну і хлопчыка — выгналі з дому. Афіцэр загадаў паставіць іх да сценкі. Так і стаялі некалькі хвілін. Было зразумела: Філідовічаў нехта выдаў.

—   Выбірай, стары, або ты пакажаш, дзе шпіталь, або ім смерць, — сказаў перакладчык.

  Філідовіч маўчаў. Тады фашысты накіравалі аўтаматы на нявестку і ўнука. Хлопчык шчыльна прыціснуўся да маці...

  «Білі мяне моцна, — успамінае ўсё да дробязей, быццам гэта было ўчора, дужы, шыракаплечы Фёдар, адзін з лепшых механізатараў мясцовага саўгаса «Парэчча».— Два месяцы на спіну не мог легчы. Затым узялі пятлю, накінулі на шыю і, сагнуўшы бярозу, канец вяроўкі прывязалі да верхавіны. Зноў білі. I так некалькі разоў імітавалі павешанне. I ўсё гэта — на вачах дзеда».

—   3-за цябе, бальшавіцкая сволач, збіваем хлапчука, — падышоў да старога перакладчык, — ратуй, пакуль не позна.

—   Адпусціце іх,— ціха сказаў Іосіф Юр'евіч, — яны ж нічога не ведаюць. Я правяду вас у шпіталь.

  Акінуўшы развітальным позіркам хату, I. Ю. Філідовіч адправіўся разам з атрадам карнікаў — каля 300 чалавек — у лес. Іосіф Юр'евіч ішоў не спяшаючыся, цвёрда і ўпэўнена, як ідуць сапраўдныя людзі на сваёй роднай зямлі, уважліва услухоўваючыся ў зімовую цішыню гэтых махнатых, казачных елак і сосен, такую спакойную і ўрачыстую.

  Праз некалькі гадзін афіцэр занерваваўся. I калі перакладчык (ужо ў каторы раз) спытаў наконт шпіталя, Іосіф Юр’евіч, цяжка пераводзячы дыханне, спакойна, быццам нічога не здарылася, стрымана адказаў:

- Ужо засталося зусім нямнога. Толькі паднімемся вунь на той узгорак.

  Рушылі далей. Неўзабаве некалькі фашыстаў-коннікаў ірвануліся наперад, думаючы, напэўна, самі разведаць дарогу. Але Іосіф Юр’евіч, быццам прадчуваючы гэта ўсёй сваёй істотай, паспеў ужо звярнуць на ўчастак, дзе пачыналася самая страшэнная, небяспечная багна. Коні, не прайшоўшы і сарака метраў, пачалі правальвацца ў дрыгву.

- Стой! – закрычаў на ўсё горла азвярэлы афіцэр і пабег ушчыльную да Філідовіча. – Дзе шпіталь, гавары! – размахнуўшыся, ён з усёй сілай ударыў правадніка па твары.

  У вачах на нейкае імгненне пацямнела, пасыпаліся іскры, але разуменне было яснае. Былы вясковы асілак утрымаўся на нагах.

- У шпіталь дарогі  няма… - пачаў Філідовіч.

 Грымнулі стрэлы. Ён  не дагаварыў.

  Пачало цямнець. Карны атрад доўга блукаў, усё глыбей і глыбей уцягваючыся ў лясны гушчар. Коні і фашысцкія падводы з мінамётамі пачалі правальвацца ў балота. Гітлераўцы зразумелі: Філідовіч завёў іх на немінучую пагібель.

  Сурова шумелі дрэвы, бязлітасна білі сваімі галінамі па тварах карнікаў калючыя кусты, снег замятаў сляды. А выбрацца з балота без правадніка, ды яшчэ ноччу, было немагчыма.

  Слаўнага партызанскага  сувязнога больш ніхто не бачыў.  Гітлераўцы жорстка расправіліся  з Іосіфам Юр’евічам Філідовічам.  Вясной 1943 года, калі сышоў снег, яго цела знайшлі партызаны.  Яно ляжала ў лясных нетрах за дзесяць кіламетраў у супрацьлеглым баку ад шпіталя. У патыліцы – дзве кулявыя раны. Героя пахавалі з усімі воінскімі ўшанаваннямі. Пасмяротна ён быў узнагароджаны медалём “За адвагу”.

  Ліпічанскі Сусанін засланіў сабой дзесяткі параненых партызан, урачоў, абслугоўваючы перосанал. Шпіталь жыў, дзейнічаў да ліпеня 1944 года, да самага прыходу Савецкай Арміі. Праз яго прайшло каля 500 цяжкапараненых партызан.

  Трэба адзначыць, што гераічнае застаецца назаўсёды, і праз дзесяцігоддзі многія былыя партызаны сабраліся ў раённым цэнтры Дзятлава на адкрыццё помніка Іосіфу Юр’евічу Філідовічу. А іх дзеці і ўнукі ўскладалі да манумента букеты жывых цюльпанаў. У іх было ўсё: і святло вялікай радасці, і цень глыбокага смутку. На пастаменце словы: “Іосіф Юр’евіч філідовіч, жыхар вёскі Пушча Ліпічанская. У снежні 1942 года, ратуючы партызанскі шпіталь, паўтарыў подзвіг Івана Сусаніна” [6, c.3].

 

4.“ЯЎРЭЙСКІ ДОКТАР, ЯКІ ВАЮЕ…”

  Яго імя – Ёскель Атлас. Не знайсці яго ні ў якім даведніку, гістарычнай літаратуры па партызанскаму руху:гэтага імя там няма…

  Ёскель Атлас прыехаў з Варшавы пагасцяваць да родных у Казлоўшчыну напярэдадні вайны, летам 1941 года. Ён атрымаў доктарскую ступень у Францыі і Італіі, яму яшчэ не было і трыццаці. Але вось вайна… Яго бацькі і сястра загінулі ў Казлоўшчынскім гета 24 лістапада 1941 года.

  З паказанняў Баярчука Вацлава Юльянавіча:

- 24 лістапада 1941 года  па загаду нямецкага афіцэра  былі сабраны 40-50 чалавек. У  іх ліку быў і я. Усім сабраным  далі рыдлёўкі і кіркі, загадалі  выйсці з Казлоўшчыны. У трох  кіламетрах ад мястэчка Казлоўшчына загадалі капаць ямы і вельмі падганялі, не давалі адпачываць. Мы выкапалі 4 ямы памерам па 20 метраў у даўжыню, 3 метры ў шырыню і два – глыбінёй. А дзве былі меншыя – па 10 метраў даўжынёй. Пасля гэтага нам загадалі пакінуць рыдлёўкі і ісці ў Казлоўшчыну. Па дарозе нам трапіліся насустрач 4 грузавыя машыны. У дзвюх з іх былі яўрэі, і мы зразумелі, што іх вязуць расстрэльваць.

  Ёскель уцёк з гета, арганізаваў групу маладых людзей. Хаваліся ў лясах Ліпічанскай пушчы, дзе хутка сустрэлі байцоў Чырвонай Арміі, якія таксама хаваліся там. Яны былі ўзброены, але многія пакалечаны ў баях. Доктар Атлас заняўся іх лячэннем і ўсіх паставіў на ногі. Пасля гэтага атрад, які налічваў 120 чалавек, прыступіў да баявых дзеянняў. Ён яшчэ не меў сваёй назвы. Гета ў Дзярэчыне фашысты ліквідавалі 24 ліпеня 1942 года, але яшчэ раней атрад доктара Атласа напаў на Дзярэчынскі гарнізон і вывеў з гета ў лес усіх, хто згадзіўся узяць у рукі зброю для барацьбы з ворагам. 10 жніўня Ёскель Атлас паўтарыў атаку на Дзярэчынскі гарнізон, бо яе акупанты аніяк не чакалі.

  Немцы паводзілі сябе больш, чым нахабна. Нап’юцца шнапсу, наловяць курэй, насцелюць саломы і спяць спакойна ў хаце,выставіўшы для аховы паліцэйскі патруль. Ходзяць сабе па мястэчку парныя дазоры з вінтоўкамі, пакурваюць, а немцы – спяць. Вось і рашыў Атлас бясшумна зняць гэтых патрульных “бобікаў” (так у народзе празвалі паліцаяў), а хаты, у якіх размясціліся нямецкія салдаты, закідаць гранатамі. Начны бой небяспечны тым, што не відаць, дзе свой, дзе вораг, тут неабходна дзейнічаць хутка, падрыхтавана.

  У маладога ўрача ўсё атрымлівалася так, як ён задумаў. Заўсёды яму шанцавала, быццам бы ўсё жыццё ён вывучаў ваенную тактыку. Вартавых бясшумна зняць не ўдалося, але яўрэйскія партызаны загадзя размеркавалі, хто якую хату атакуе. Увесь нямецкі гарнізон практычна знішчылі. Партызаны не страцілі ніводнага чалавека.

  Атлас і яго байцы ўзарвалі цягнік з боепрыпасамі на лініі Гродна-Ліда, спалілі драўляны мост праз Нёман, а а 5 верасня атакавалі гарнізон у Казлоўшчыне. Падчас начнога бою забілі 30 гітлераўцаў.

 Атрад Ёскеля Атласа  апякаў сямейны партызанскі лагер,  у якім жылі яўрэі, уцёкшыя  са шматлікіх мястэчак Прынёмання. Іх забяспечвалі харчаваннем,  вопраткай, ахоўвалі. Пакуль быў  жывы доктар Ёскель Атлас, існаваў  і сямейны лагер…

  6 жніўня доктар паспрабаваў вызваліць яўрэяў Дзятлаўскага гета – удалося. Баявы склад атрада напоўніўся яўрэйскай моладдзю.

  Восенню 1942 года партызанскія групы і атрады, якія дзейнічалі ў раёне Ліпічанскай пушчы, пачалі перафарміроўвацца ў больш буйныя злучэнні, на чале якіх сталі ваенныя спецыялісты. Атрад Атласа ўвайшоў у Ленінскую партызанскую брыгаду, якой кіраваў былы камандзір, танкіст Барыс Булат, які ўцёк з палону. Ён быў цяжка паранены, Атлас ампутаваў яму руку, але зрабіў аперцыю так, што Булат мог трымаць у руках аўтамат. Аб цудах “доктара, які ваюе” ішла слава па ўсім краі. Партызанскія камандзіры пачалі спрачацца, каб зняць доктара з камандавання атрадам, яны хацелі захаваць яго як хірурга. Але Ёскель рваўся на баявыя справы, а яго тактыка заўжды была паспяховая. Пакуль кіраўніцтва брыгады вырашала яго лёс, Ёскель правёў некалькі дыверсій на чыгунцы, разграміў гарнізон у Рудзе Яварскай. У баі ля гэтага мястэчка немцы страцілі 127 салдат і афіцэраў. Трафеі былі захоплены такія, што гэтай зброяй можна было забяспечыць цэлы атрад. Баёў, падобных таму, што правёў Атлас пад Рудой Яварскай, не ўдавалася правесці сіламі ўсёй брыгады. Ваенны талент гэтага чалавека быў неаспрэчны. І яго пакінулі камандзірам баявой групы…

  5 снежня 1942 года, удзельнічаючы ў баі ў мястэчку Вялікая Воля, Ёскель Атлас быў смяротна паранены. Яго вынес з-пад куляў партызан Ілля Ліпшовіч, але выратаваць таленавітага доктара ўжо не мог ніхто. Ён памёр [5, c.3].

  Гэты чалавек назаўсёды застанецца ў памяці мясцовых жыхароў, бо пра такіх людзей немагчыма забыць і подзвігі такіх людзей бессмяротныя.

 

ЗАКЛЮЧЭННЕ

  Як і кожнага жыхара сваёй мясцовасці, нас вельмі цікавіць лёс Дзятлаўскага раёна ў жорсткі і няпросты час Вялікай Айчыннай вайны. Слухаючы або чытаючы ўспаміны ветэранаў, сведкаў і ўдзельнікаў барацьбы, можна з лёгкасцю ўявіць сітуацыю, якая склалася ў той момант і ацаніць дзеянні і ўклад насельніцтва і партызан у перамогу.

  Такім чынам, хацелася б зрабіць наступныя вывады:

-нягледзячы на складаныя  ўмовы і адсутнасць адпаведнай структуры, кадраў, неабходных для арганізацыі насельніцтва на барацьбу з ворагам, усё ж патрыятызм і вера мясцовых людзей адыгралі значную ролю ў перамозе;

-арганізатарамі партызанскага  руху на Дзятлаўшчыне былі  актывісты з мясцовага насельніцтва і ваеннаслужачыя Чырвонай Арміі, якія апынуліся ў акружэнні;

-сплаў  ваенных  ведаў і веданне мясцовых умоў  надалі асаблівую вастрыню барацьбе  супраць акупантаў;

-дадзены матэрыял  дае магчымасць пазнаёміцца з  дзейнасцю простых жыхароў Дзятлаўскага раёна, з мужнасцю, іх гераічнымі ўчынкамі, і хацелася б падкрэсліць, што гэта не адзіныя вядомыя выпадкі такога праяўлення гераізму на Дзятлаўшчыне.

 
СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ

1. Аляшкевіч, Д.С. На зямлі Дзятлаўскай / Д.С.Аляшкевіч, пад рэд. А.У.Богуш. – Гродна: Гродна, 1998. – 226 с.
2. Антонаў, І. Іосіф Юр’евіч Філідовіч / І.Антонаў // Перамога. – 1994. – 9 ліпеня. – С.3.
3. Бараноўскі, П.М., Іванашка, А.М. Памяць. Дзятлаўскі раён / П.М.Бараноўскі, А.М.Іванашка. – Мінск: Універсітэцкае, 1997. – 520 с.
4. Красюк,Ф. Партызанскі атрад “Звязда” / Ф.Красюк // Перамога. – 1995. – 11 мая. – С.2.
5. Нагавонская, Ж., Каўкель, І. Партызанскі доктар / Ж.Нагавонская, І.Каўкель // Перамога. – 2008. – 2 лютага. – С.3.
6. Палховіч, Т. Ліпічанскі Сусанін / Т.Палховіч // Перамога. – 1994. – 9 ліпеня. – С.3.

 

ПРЫДАТАК 1

Месцазнаходжанне  г. Дзятлава на карце Рэспублікі Беларусь

 

 

 

ПРЫДАТАК 2

Дзятлаўскі раён