Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары

Ұлы жасақ — Шыңғысхан тағайындаған заңдар кодексі.

Ұлы жасақтың кейбір баптары:

1. Нәпсіқұмар, оның әйелі бар-жоқтығына қарамастан, ешбір ерекшеліксіз өлім жазасына кесіледі.
2. Кімде-кім қасақана өтірік айтса, біреудің ізіне түсіп аңдыса немесе келіспей тұрған екеуінің біреуіне барып жақтасса, ол өлім жазасына кесіледі.
3. Кім суға немесе күлге дәрет алса, ол да өлім жазасына кесіледі.
4. Кім тауар алып, ақысын қайтара алмаса, тағы да тауар алып, ақысын қайтара алмаса, ол үш мәртеден соң өлім жазасына кесіледі.
5. Кім тұтқынға рұқсатсыз тамақ пен киім берсе, ол өлім жазасына кесіледі.
6. Кім қашқан құлды немесе тұтқынды тауып алып тұрып, иесіне қайтармаса, өлімге бұйырылады.
7. Кімде-кім ас ішіп жатқан адамдардың қасынан өтсе, аттан түсіп, олармен бірге ауқаттануы тиіс, ал аналар бұған қарсылық көрсетпеуге міндетті.
8. Әбу Әлидің ұрпақтары мен үрім-бұтағы, сол сияқты Құран оқушы факирлер және заңгерлер, емшілер, ғұлама ғалымдар, дәрәуіш-кезбелер, азаншылар алым-салықтардан азат етіледі.
9. Әскерлер соғысқа кеткенде, әйелдер ерлердің жұмысын істеуі міндетті.
10. Егер әмірлердің бірі кінәлі болып, қаған жаза қолдану үшін оған шені ең төменгі қызметкерді жіберген күннің өзінде ол қарсыласпай, хан бұйырған жазаны құлдық ұра қабыл алуы тиіс.
11. Әрбір адам діндердің кез-келгенін құрметтей білуге тиісті.
12. Мемлекет ішіндегі жай-жағдаяттардан дер кезінде хабардар болып отыру үшін нояндар мен сұлтандар байланыс жүйесін жолға қоюға міндетті.
13. Кісі өлтірген қылмысы үшін мұсылманға қырық алтын теңге (балаш), қытайлыққа бір есек түрінен құн төлеп құтылуға рұқсат етіледі.
14. Кімнен ұрланған жылқы табылар болса, ол атты иесіне тоғыз жылқы қосып қайтаруға міндетті.
15. Кәнизактан туған балалар заңды болып есептелінеді һәм әкесінің бұйрығы болған жағдайда дүние-мүліктен енші алуға құқылы. Дүние, мүлікті бөлу былайша жүзеге асырылады: жасы үлкеннің үлесі де үлкен, кішісі әке шаруашылығын иемденіп қалады. Балалардың үлкенді-кішілі жолдары олардың шешелерінің жол-жоралғысына қарай анықталады. Әйелдердің жол реті некеге тұру уақытына орай белгіленеді.
16. Әкесі өлген жағдайда оның мұрасына баласынан басқа адамның қақысы жоқ.
17. Ешкімнің де нояндар мен сұлтандар және басқа да шонжарлардың Жалпы кеңесте алдын-ала сайлауынсыз қаған жариялануға құқы жоқ. Мұндайда өлім жазасына бұйырылады.
18. Хан тұқымынан бөтен былайғы жұрттың құрметті лауазымға ие болуға қақысы жоқ.

1.3 Шыңғысханның  тегі

Аристотельден «Платон менің  досым, бірақ маған бәрінен де шындық қымбат»,- деген сөз қалған. Сіз математик ғалым бола тұра соңғы жылдары қазақ тарихына ерекше мән беріп, зерттеп жүрсіз. Қазақ тарихына деген осыншама қызығушылық  қайдан пайда болды? Бұл сан жылдар бойы бұрмаланып келген тарихымыздың ақиқатына жету ме? 
Кеңес Одағында дүниеге келдім. 70-80 жылдары бәріміз жаппай коммунизм құрумен айналыстық. Ол кезде халқымыз үшін саналы ғұмырын паш еткен ірі тарихи тұлғаларымыз жайлы айтпақ түгілі, есімін атаудың өзі мүмкін емес еді. Басқасын қойғанда, тіліміздің өзіне жойылып кету қаупі төнді. Мектепте оқып жүргенімізде бізге «қазақ тілін оқудың қажеті жоқ» деп үйретті. Кеңестік жүйе грузин, азербайдан, укараин, қазақ деген ұлттар болмайды, тек қана Кеңестік үкімет болады, онда бәрі тек қана орыс тілінде сөйлеседі, қазақ тілі өлі тіл дегенді санамызға сіңіргені сонша барша қазақ, балаларын орыс мектептеріне беруге ұмтылды. Тоталитарлық жүйенің осындай қатал саясатының салдарынан біз ұлтымыздың айтулы тұлғаларын қазақ тарихының бетінен сызып тастауға дейін бардық. Есімі машһүр әлемге танымал, дүниежүзінің халқын даңқымен таң қалдырған Шыңғысхан, Аттила, Томирис сынды қолбасшыларды өзге ұлтқа телісек, бергідегі Абылайхан, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Райымбек сынды сүйегі асыл ата-бабаларымыздың ерен ерліктері жайында ауыз аша алмай, тарихи ақиқат алдында мүсәпір күй кештік. Ал менің қатпар-қатпар ғасырлар қойнауында жабулы қазан күйінде қалған қазақ тарихының тереңіне үңілуіме себеп болған жағдайлар баршылық. Бұл жайында соңғы он жылдың шамасында көп ойлана бастадым. Әсіресе, Алматы қаласындағы Денешынықтыру институтына басшылыққа келгенімде осы мәселеге ерекше ден қойдым. Қазір бұл институт Қазақтың «Спорт және туризм» Академиясы деп аталады. Бұл спортшыларды дайындайтын оқу орны болғандықтан қызмет бабы бойынша шетелдерге жиі сапарға шығуға тура келеді. Көбіне ірі халықаралық әртүрлі жарыстарға барып тұрамын. Сол кезде, әр елден жиналған делегаттарымен қарым-қатынас жасау үшін қай елден, жерден келгендігі жайында айтуға тура келеді. Айтуын айтасың-ақ, бірақ ең өкініштісі - олар сенің елің мен жеріңнің қайда орналасқандығы жайында хабарсыз боп шығады. Осындай жағымсыз жайлар ұлттық тарихи тамырымызды зерттеуге деген құлшынысымды оятты. Өзіңіз жер ғаламшарға көз жүгіртіп қараңызшы. Моңғолия Қазақстанмен салыстырғанда, елі мен жері, тіпті экономикалық жағынан да салыстыруға келмейтін ұлтарақтай ғана мемлекет. Ал моңғол халқын білмейтін елдер кемде- кем. Неге дейсіз ғой. Өйткені осы күнге дейін моңғолдар өздерін әлемге Шыңғысханның ұрпақтары ретінде танытып келді. Осы тұрғыда өз басым, біз - қазақтар сан ғасырлар ширегінде өмір сүріп, тек көшіп-қонып, тонаумен айналысып, басқа біреулердің жерін жаулап алып, өркениет үшін ешқандай үлес қоспадық па деген тұңғиық ойға қалдым. Географиялық құрылымға зер алсаңыз, Қазақстан дүниежүзі бойынша, территориясы жағынан 9-шы орында тұр. Егер біз саны аз халық болсақ, мұндай дәрежеге қалай жеттік? Қазіргі таңда бар жоғы 10 миллион ғана халықпыз ғой. Көршілеріміз болса - Ресей мен Қытай сынды үлкен алып мемлекеттер. Оңтүстікте Иран мемлекеті, иран тектес халықтар өмір сүрсе, осыншама жерге иелік жүргізу қазақтардың қолынан қалай келді? Саны жағынан біздің халықтан асып түсетін ұйғырлар мен күрттердің өз жері, отандары да жоқ. Осындай жағдайлар ойымды мазалап жүргенде, Қалибек Данияровтың «Альтернативная история Казахстана» атты еңбегі қолыма түсті. Осы еңбек қазақ тарихын зерттеуге деген ынта-жігерімді арттырды. Қ.Данияров жазғандай, біздің өткеніміз мағыналы да, мазмұнды терең тарихи мұраларға бай болса, бұл жайлы ешкім, тіпті өз ұрпақтары білмесе, онда о дүниедегі ата-бабаларымыз үнсіз қалып, күйініш білдіруде емес пе?- деген ойға қалдым. Маған кейде «ХХІ-ші ғасырдың оқыған қазақтары осы ақиқатты халыққа неге жеткізбейсіңдер»,- деп ата-бабаларымыз өкініш білдіріп тұратындай көрінеді. Міне осыдан барып, қазақ тарихын зерттеуді өзімнің ата-баба алдындағы борышым деп түсіне бастадым.

Қазіргі кезеңде халқымыздың  негізгі бөлігі Шыңғысханның қазақ  тегінен шыққанын мойындады деп  ойлаймын. Неге десеңіз, халық арасында аңыз-әпсаналарда Шыңғысхан жайында  деректер баршылық. Бұл жайында бала кезімде әжем мен әке-шешемнің аузынан  біраз әңгімелер естігенім бар. Жиған-терген білімімді зерттеулерімде пайдаландым. Айтар болсақ, қазақтың көптеген рулары өздерінің шығу тегін  Шыңғысханның руымен байланыстырады. Мұны жоққа шығара алмайтын. Қалай  болғанда да тәуелсіздігімізді алып, қанатымызды кең жайған шақта  сан ғасырлар бойы бұрмаланып келген қазақ тарихындағы ақиқат қайта  өзінің тиісті орнын алуы қажет. Бұл  турасында Шыңғысханға келер  болсақ, қазақ қоғамы «Шыңғысхан қазақ» деген ұғымды әу дегенде-ақ қалыпты  жағдай ретінде қабылдағанына күмәнім жоқ. Ал ресми тарихты зерттеп жүрген мамандар турасына келсек, олар бұл шындықты қабылдауға дайын емес. Мұндай зерттеушілердің арасында баспасөз арқылы маған «басқа біреудің атақ-даңқын пайдаланып қайтеміз» деп қарсы ой білдіргендер бар. Оларға айтарым: «Батырлары мен қаһармандары жоқ халық қайыршы».-деген ұлы сөз бар екенін ұмытпасын. Мәселен, өзінің тарихи қаһармандары жоқ көптеген елдер бар. Олар жасанды түрде даңқты тұлғаларды іздестіріп, бізден шықты, осындай ерліктер жасады» деп мақтанады. Тарихшыларымыздың құлағына алтын сырға. Бізге ешкімді де іздеудің қажеті жоқ. Біз даңқты тарихи тұлғаларға бай елміз. Тек біздің міндетіміз – тарихи әділеттілікті қалпына келтіру.

Қайрат Хайроллаұлы, сан  ғасырлар ширегінде бүкіл әлем Шыңғысханды  моңғол деп танып келді емес пе?! Осы арада Шыңғысханның қазіргі  моңғолдарға қатысы бар ма, жоқ  па? деген заңды сауал туындайды.

Шыңғысханның қазіргі  заманғы моңғолдарға еш қатысы жоқ. Бұл пікірім айдан анық. Бұл  мәселеге қатысты өз кітабымда көптеген дәйекті мысалдар келтірдім. Осында айта кететін жайт: Моңғолдардың ғылыми көне жазбалары бойынша, Шыңғысханның кезінде оның қол астында 40 түмен  моңғол тайпалары және 4 түмен ойрат  тайпалары тұрған. Шыңғысхан елшілікке  жіберген адамдарын Хорезм ханы жауыздықпен  өлтіргенін естіп, оны жазалау мақсатында өзінің 34 түменін алып батысқа жорыққа  аттанады. Ал қалған 6 моңғол түмені мен 4 ойрат түменін Бежінді жаулап алуды міндеттеп Мұқалыны басшы  етіп қалдырады. Бірақ Шыңғысхан  кеткенен кейін моңғол, ойрат түмендері  арасында билікке деген алауыздық  туып, 6 моңғол түмені маньчжурлардан көмек  сұрайды. Юань әулеті бұл шабуылға үндемей  келісім білдірді. Моңғолияның кең  байтақ жеріне сан жетпес маньчжур тайпалары басып кіреді. Өйткені  жер қаңырап бос жатты. Осылайша олар өз билігін құра бастайды да, олардың  қарамағында қалған 6 моңғол түмені ассимиляцияға ұшырап кетеді. Ал 4 ойрат  түмені қазіргі қазақ жеріне келіп  қоныстанады. Осы жерде мәселенің басын ашып айту керек. Сол кезде моңғол жерінде қалған 6 түмен моңғолдар емес, олар бүгінгі күні қазақтың жалайыр, керей, найман, үңгіт рулары болып табылады. Осындай деректерді негізге алатын болсақ, қазіргі ХХІ ғасырдағы моңғолдар ХІІІ ғасырдағы маньчжурлар деуге болады. Ал сол кезде қазақтардың біріккен тайпалары моңғолдар деп аталған. Біз қазақ деген атауға тек 15 ғасырда ғана ие болғанбыз. Ал қазақ халқы б.з дейін ғұн, сақ кейін түркілер (түрік қағанаты), моңғолдар Алтын орда кезінде біріккен ру-тайпалары өзбектер, ноғайлар деп аталып келді. Әйгілі моңғол ғалымы, тарих ғылымының докторы, профессор археолог, Баяр қазақ баспасөзіне берген сұхбатында «Дауласпай-ақ қоялық. Шыңғысханның аруағын мазалап қайтеміз. Қазақтар мен моңғолдар үшін Шыңғысхан ортақ болсын» дегенді айтады. Моңғол ғалымының бұл пікірімен мүлде келіспеймін. Әрине, қазақтар тәуелсіздігін алғанға дейін Шыңғысханның моңғол екенінде еш дау болған жоқ. Ал қазір заман өзгерді. Біз осы жылдар ішіндегі зерттеулеріміз арқылы Шыңғысханның қазақ екендігін дәлелдеп беруге тырыстық. Бұған моңғол ғалымдары да елең ете қалды. Біз 17 жыл тәуелсіздік ішінде осындай үлкен жетістіктерге қол жеткізсек, онда мұны моңғол ғалымдары және профессор Баяр да мойындап отыр дегім келеді. Осы арада қосарым, осы тарихи тұжырымдардың ақиқатына жету үшін, генетикалық зерттеу жұмыстарын жүзеге асыру маңызды. Мәселен, әйгілі Оксворд университетіндегі ағылшын ғалымдары Шыңғысхан тегін анықтау мақсатында зерттеу жұмыстарын жүргізуде Азияның 2000 тұрғынынан ДНК тест алған. Ең қызығы Шыңғысханның ДНК-не сәйкестік Алтай қазақтарынан табылса, моңғолдардың ДНК көрсеткіші о пайызды құраған. Ал ең шағын көлемдегі көрсеткішке бурят, тува, қалмақтар ие болған. Сонда ең жоғарғы 10 пайыздық көрсеткіш Алтай қазақтарында болып отыр. Генетика саласындағы осындай ғылыми жетістіктер қазіргі таңда жұмбақ күйінде қалып келе жатқан тарихи дүниелерді зерттеуде үлкен нәтижелер беруде. Кітабымдағы деректер де ғылыми негізде дәлелденген. Дегенмен де ғалымдар арасында да әртүрлі пікірлер бар. Жуырда Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, тарих факультетінің бұрынғы деканы, тарих ғылымдарының докторы, археолог Жакен Таймағанбетовпен жолығып, әңгімелескен едік. Ол қазіргі таңда Шыңғысханды зерттеп жүрген тарих мамандарына көңілі тола бермейтіндігін айта отырып, маған өз тарапынан ризашылдығын білдірді. Әрине бұны түсінемін. Шыңғысханды зерттеп жүрген мамандарға болжамдарымды қабылдау қиынға соғады. Әсіресе, ақсақалдар мен ғылым докторлары, лауазымды азаматтар қарсылық білдіруі орынды. Себебі, олар Шыңғысханға қатысты мүлдем басқаша, теріс бағыттағы идеяларды зерттеу арқылы ғылыми атақтарға ие болғаны белгілі жайт. Сондықтан да мұндай адамдарға Тілеуберді Әбенай, Қалибек Данияров және менің айтып жүрген ой-толғамдарымды растау өте қиынға соғады. Бұл ақиқатты мойындау оларға өз атақ-даңқынан бас тартумен бірдей болып табылады. Осы тұрғыда мұндай батыл шешімге кім барады екен? Сондай-ақ, қазіргі кезде олардың көпшілігінің жасы 70 асып отыр. Бұл ғалымдарды түсінуге болады. Себебі, осы уақытқа дейін Кеңестік идеологияның атақ-даңқына, шең-шепкеніне тәуелді болып келдік. Жоғарыдан берілген әмірді екі етпедік. Ал тоталитарлық жүйеге қарсы шыққан, батыл қадам жасаған ұлт жанашырлары қуғын-сүргінге ұшырады. Мәселен, Орталық Компартия Комитетінің бұйрығынан бас тарту, Кеңес Одағына қарсы шығумен бірдей болды. Сол себепті бұл жайындағы әңгімені қозғамай-ақ қоялық. Ал қазіргі уақытта арқаларын кеңге салған, шынайы тарихи ақиқатты ашуға жолдары молынан ашылған қазақ тарихын зерттеп жүрген еліміздегі жас ғалымдар тарапынан баспасөз беттері арқылы тарихи тұжырымдарыма қомақты ой танытып, пікір-талас тудырып отырғандар шамалы. Егер де, олар жекелеген деректеріме өз тараптарынан қарсылық білдіріп жатса, пікірталас ретінде көтерілген мәселемен де ықыласпен танысар едім.

Бұл мәселе - әлемдік тарихта  дау тудырып отырған Шыңғысханның тегін анықтауда соңғы нүкте  қоюға болатын қарапайым жолдардың  бірі. Ол үшін – Ұлытаудағы Жошы хан  мәйітінен ДНК алу қажет. Әрине, халық арасында Жошы хан Шыңғысханның ұлы емес деген алып-қашпа сыбыс  та өріп жүр. Қазіргі тарихи деректер бойынша, Жошы өз анасының құрсағына меркіттерде тұтқында жүргенде пайда болған дегенге саяды. Осы арада, өз зерттеулерім арқылы бұл деректерге мүлде қарсы дәйекті дәлелдер келтіру арқылы жоққа шығардым. Жошы - Шыңғысханның кіндігінен шыққан өз ұлы. Міне, тарихтағы осындай дәйектердің ақиқатына жету мақсатында осындай генетикалық сараптама жасау маңызды болып отыр. Меркіттердің ұрпақтары Қазақстанда осы күнге дейін өмір сүруде. Олар қазақтың абақ, керей руларының ішінде жүр. Жошының сараптама қорытындысы оларға сәйкес келмесе, онда Жошының Шыңғысханның ұлы екендігі өзінен-өзі айқындалады. Сондай-ақ, Шыңғысханның тегін анықтауда, оның Жошыдан басқа да ұрпақтарына ДНК сараптамасын жасауға болады. Мәселен, Өзбекстанда - Шағатайдың, Моңғолияда-Үкітай мен Төленің сүйектері жерленген. Біз осы мемлекеттермен келісе отырып, Шыңғысханның ұлдарына ДНК сараптамасын зерттеу жөнінде рұқсат алуымызға болады. Ал, Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай ауданында Шыңғысханның немересі хан Күйік жерленген. Егер біз осы зерттеуді жүзеге асыратын болсақ, ғасырлар бойы талас тудырып келген Шыңғысханның генетикалық негізіне қол жеткізе алар едік.

Болжамдарыма сәйкес, Шыңғысхан  найманның Матай, немесе Бағаналы руынан шыққан. Ал мұның шынайы көрініс  табуы үшін, осы ру өкілдерінен  де ДНК тест алып сәйкестігін байқап көру қажет. Мәселен, Тілеуберді Әбенай Шыңғысханның Жалайыр руынан шыққандығын  дәлелдеп жүр. Сондықтан да жалайырлардан  да ДНК-ны алып Шыңғысханның ДНК-сымен  қаншалықты ұқсастығын салыстырып қарауға  болады. Ал егер моңғолдар Шыңғысхан  бізден шыққан десе, оны да осындай  жолмен көрейік. Себебі, қазіргі заманның ғылыми жетістігі осы мәселені шешуге айтарлықтай мүмкіндік береді. Екі  жерде екім төрт дегендей осы күнгі  ғылым бұған қатысты соңғы  нүктесін қоя алады. Шыңғысхан мәселесі төңірегінде Е.Ертісбаевтың орынбасары: «Біз сіздің хатыңызды «Білім және ғылым» министрлігіне жібердік олар сіз айтып отырған сараптаманы  жүргізу, жүргізбеу жөнінде қорытынды  жасауы тиіс» ,- деп жауап қайтарды. Ал ең өкініштісі - аталмыш министрліктен  еш хабар жоқ. Осылайша, жоғарыда көрсетілген  жағдай әлі күнге жабулы қазан  күйінде қалып келеді.

2 Монғол

2.1 Монғол шапқыншылығы

Монғол шапқыншылығынан  кейін тұңғыш рет Шығыс Дешті-Қыпшақтың, Түркістанның, Жетісудың түркі тайпалары  бір мемлекетке біріктіріліп, алдымен  қазақ хандығының, кейіннен қазақ  ұлтының шығуына, яғни қалыптасуына жағдай жасалынды . Сөйтіп Шыңғыс хан  империясы құрылғаннан кейін, көп  ұзамай қазақ халқының этникалық  территориясы қалыптаса бастады. Қыпшақ сахарасының халықтары ертеректе  мемлекет құрған түркі текті арғын, найман, керей, жалайыр, маңғыт, онғұт  т.б. тайпалармен қосылып, көп этностық "қайнаған қазанда" екі жүз  жыл ішінде қазақ этносы болып  қалыптасты . XIV—XV ғасырларда түркі-монғол этносы бөлшектеніп, бірнеше ұлттық мемлекеттер пайда болды. Мағжан ақын айтқандай, қазақтар "қара шаңырақтың" иесі болып қалды. 
Алтын Орданың құрамында болған ұлыс Ақ Орда, шын мәнінде, қазақ мемлекеті болды. Өйткені негізін Жошы қалаған бұл ұлыс Сырдариядан Алтайға, Оңтүстік Оралдан Жетісуға дейінгі қазіргі қазақ даласын алып жатты . Екіншіден, бұл даланы ерте кезден-ақ түркі тілді тайпалар жайлады. Олар монғол шапқыншылығынан кейін қосылған тайпаларды бойына сіңіріп, қазақтың этникалық құрамын қалыптастырды.