Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары

Мазмұны

 

Кіріспе................................................................................................................3

1 тарау. Шыңғысхан қызметі............................................................................4

1.1 Шыңғысхан (Тэмуджин) .............................................................................4

1.2 Шыңғысханның тұсында  қабылданған заңдар..........................................8

1.3 Шыңғысханның тегі..................................................................................10

2 тарау. Монғол..............................................................................20

2.1 Монғол шапқыншылығы...........................................................................20

2.2 Монғол хандарының ұлыс  билігі үшін таласы. .......................................23

2.3 Монғол шапқыншылығының  Қазақстанға тигізген зардаптары............26

Қорытынды......................................................................................................29

Қолданылған әдебиеттер тізімі.......................................................................30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасу, дербес мемлекет құру тарихында Шыңғыс хан мен оның үрім-бұтағы билеген мемлекет үлкен рөл атқарған. Түркі-монғолдар жауларын санмен емес, сапамен жеңді. Өйткені оларда мықты тәртіп, ғажайып ұйымдастырушылық қасиет болды. Оған Шыңғыс ханның саяси қызметі мен қолбасылық қабілетінің ерекше жоғарылығы қосылды. Ол орнатқан жүйе мен тәртіп далалық өркениетті әрі қарай жетілдірді. Кейіннен бұл жүйе мен тәртіп басқа халықтарда жалғасын тауып, атап айтқанда, қазақтарда XIX ғасырға дейін, яғни олар өздерінің көшпендлік қалпын жоғалта бастаған кезге дейін сақталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 тарау. Шыңғысхан қызметі

 

1.1 Шыңғысхан (Тэмуджин)

 

Татар-монғол тайпаларының саяси жағынан  басын біріктіріп, монғол феодалдық  мемлекетінің негізін салушы Тэмуджин болды. Ол 1155 ж. ірі ноян Есүхей батыр  отбасында туылған.

Тэмуджин ер жете келе қол астына монғолдардың барлық тайпаларын біріктіреді. 1206 ж.ы көктемде Онан өзені жағасында  Тэмуджинді жақтаушы монғол ақсүйектерінің құрылтайы болып оны Шыңғыс хан  деген атпен монғолдардың әміршісі етіп жариялайды. Шыңғыс хан әскери-ұйымдастыру  принципін мемлекеттік құрылыстың негізі етіп алады. Елдің бүкіл жері мен халқы он қанат (барунғар), сол  қанат (жоңғар) және орталық (гол) атты үш әскери әкімшілік округке бөліп, әрбір округте он мың адамнан  тұратын бірнеше түмгелер (түмендер) болды. Олар өз кезегінде «мыңдық», «жүздік», «ондықтан» тұрды.

1207—1208 жж. қысында Шыңғыс ханның  үлкен баласы Жошы Енесей қырғыздарын  және Сібірдің оңтүстігіндегі  басқа да «орман халықтарын»  бағындырды. 1208-1209 жж. Шыңғыс хан  әскерлері тұтқиылдан шабуыл  жасап, танпұттық Си ся мемлекетін  күйретті. Шыңғыс ханның қахарынан  сескенген қазіргі Шығыс Түркістан  аймағындағы ұйғырлар монғолдарға  өз еркімен берілді. 1211 ж. Шыңғыс  хан қолы Солтүстік Қытайға  бет алды. 1215 ж. олар сол кезде  Цзинь мемлекетінің астанасы  болған Чжундуды (Бейжінді) бағындырды.

Қытайда монғолдар соғыс ісінің сол замандағы жоғарғы техникасымен танысты. Қытайдан көптеген қару-жарақ, қамал бұзатын машиналарын, оны  пайдалана білетін адамдарды  алған Шыңғыс хан жауынгерлік  дайындығын күшейте берді.

Сөйтіп, ол Шығыс Еуропа мен Алдыңғы  Азияға жол ашатын Орта Азия мен  Қазақстанды жаулап алуға дайындалды. Бұл үшін ол мұсылман көпестерінен, босқындардан мәлімет жинады.

Шыңғыс хан Қазақстан мен  Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы жүргізбекші болды. Өз басының жауы болған найманның ханы Күшлік ханды  талқандап, бай қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған Жебе ноян бастапан әскер жіберді. Жетісуды Шыңғыс хан  көп қарсылықсыз басып алды. Оны  бағындырғаннан кейін Шыңғыс ханның Мәуереннахрға, сол кезде Орта Азияны билеп отырған Хорезм мемлекетіне  қарсы жол ашылды. 150 мың адамдық  қол Орта Азияны бағындыруға аттанды. Монғолдар Отырарға таяп келгенде монғолдардың басшысы Шағатай мен Үгедей бастапан бірнеше түменді қаланы қоршау үшін қалдырып, әскерлердің Жошы бастапан басқа тағы бір шоғыры Сыр бойымен төмен бағыттады. Үшінші шоғырға Сырдарияның жоғарғы ағысы бойындағы қалаларды бағындыру міндетін жүктеді. Шыңғыс хан ұлы Төлемен бірге әскерімен Бұхарға беттеді. Хорезм шахы Мұхаммед монғолдарға қарсы тұруға дайын емес еді. Ол әскери күштерді әр қалаға бөліп ұстап отырды. Мұның өзі Шыңғыс ханға қалаларда тұрған шағын шоғырды оңай құртып жіберуге мүмкіндік берді. 
Қазақстан және Орта Азия(1213 жылға дейін).PNG

1219 ж. күзінде Шыңғыс хан зор  армияны Жетісу арқылы Мәуереннахрға  аттандырды. Оңтүстік Қазақстан  халқы қатты қарсылық көрсетті. Мысалы Отырар 6 ай бойы (1219 ж. қыркүйек  — 1220 ж. ақпаны) қарсыласты. Алайда  әскер басыларының бірі Қараджа  түн ішінде қақпаны ашып жіберіп,  монғолдарға өтіп кетті. Әскер  осы қақпа арқылы қалаға кіріп,  оны талқандады. Сөйтіп Отырар  қамалын жермен-жексен еткен Шағатай  мен Үгедей бастапан әскер  Шыңғыс ханға қосылды. Бұл кезде  Шыңғыс хан Бұхара мен Самарқанд  арасындағы жолда болатын Сығанақ  қаласы да, ашнас та ерлікпен  қорғанды. 1220 ж. 4 сәуірде монғолдар  Жентті алды. Сыр бойындағы қалаларды  жеңгеннен кейін Шыңғыс әскерлері  Орта Азияның ішіне кірді. Халық  ерлікпен қорғанды. Бұхар, Самарқанд,  Үргенш үлкен қарсылықпен алынды. 1219—1221 жж. Шыңғыс хан әскері Орта  Азияны ойрандады. 1221 ж. көктемінен  бастап соғыс хорасан, Ауғанстан  және Солтүстік Үндістан мемлекеттерінің  жеріне ауысты.

Монғол әскерлеріның басшылары  Жебе мен Сүбедей нояндар басқарған 30 мыңдық жасақ Солтүстік Иранды басып алды. 1222 жылы Қауқазға кірді. Моңғолдар аландарды, қыпшақтарды, Қалка өзенінде орныққан орыстарды  жеңді. Олар орыс жерінің оңтүстік аймағын  ойрандап, Дешті-Қыпшақ даласы арқылы 1224 жылы Шыңғыс ханның Ертістегі ордасына қайтып оралды.

Сонымен, 1219—1224 жж. шапқыншылық салдарынан Қазақстан мен Орта Азия Шыңғыс империясының қол астына кірді. Шыңғыс жаулап алынған  жерлерді балаларына бөліп берді. Шыңғыс хан Ертістен Орал тауларына дейінгі, онан батысқа қарай «монғол атының тұяғы тиетін жер», оңтүстікке қарай  Каспий мен Арал теңізіне дейінгі  жерді үлкен ұлы Жошының билігіне берді. Орта Азиядағы иеліктерінен Жошы ұлысына — Амудың төменгі жағындағы  аудандар (Солтүстік Хорезм) мен  Сырдария кірді. Жошының ордасы Ертіс  алқабында болды.

Шыңғыс ханның екінші баласы Шағатайдың үлесіне Мәуереннахр, Жетісу мен  Қашғар кірді. Оның ордасы Іле алқабында  болды.

Үшінші баласы Үгедейге Батыс Монғолия мен Тарбағатай жері қарады. Оның ордасы қазіргі Шәуешек қаласы маңы.

Кіші ұлы Төле, Шыңғыс хан жұрты  Монғолияны иеленді.

Сонымен Қазақстан жері монғолдың  үш ұлысының құрамына: үлкен (далалық) бөлігі — Жошы ұлысының, Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстан — Шағатай  ұлысының, Жетісудың солтүстік-шығыс  бөлігі Үгедей ұлысының құрамына кірді.

1227 ж. Шыңғыс хан қайтыс болды.  Ол өлгеннен кейін 1235 ж. Қарақорымда  өткен монгол ақсүйектерінің  құрылтай жиналысы Шығыс Еуропаға  жаңа жорық жасауға шешім қабылдады.  Оны Жошының ұлы Бату басқаратын  болды. Бату хан әскері еріксіз  тайпалар өкілдерінен құралды.  Басқару қызметтерін монгол феодалдары  иеленді. Бату хан әскері 1236 жылы  Камадағы Бұлғарды, Мордваларды  талқандап, 1237-1240 жж. орыс жерлеріне  келді. Рязань, Мәскеу, Владимир түбінде  күшті шайқастар болды.

1239 ж. басында монғолдар Еділ  өзенінің ту сыртынан орыс  жеріне екінші жорыққа аттанды. 1240 ж. күзде Киев алынды. Монголдар  Польша, Венгрия, Чехияны талады. Енді монгол жері батыста -Днестрге, шығыста Ертіске, оңтүстікте Солтүстік  Кавказға дейін жетті. Бату  хан иеліктері құрамына оңтүстік-шығыста  Солтүстік хорезм мен Сырдың  төмен жағындағы жерлер енді. Орыс кінәздықтары да Бату  ханға тәуелді бодан болды.

Осындай аса зор мемлекет шығыс  деректемелерінде Көк Орда, орыс жылнамаларында Алтын Орда деп атанды. Алғашында  Алтын Орда Монголия империясына  оның бір ұлысы ретінде енген  еді, ал 15 ғ. 1460 жж. кейін ол дербес ел болып бөлінді. Алтын Орда халқы  этникалық жағынан біркелкі болған жоқ. Отырықшы аймақтарда Еділ бұлғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар, ежелгі хазарлар, хорезмдіктер тұрды. Ал далалық  аймағында қыпшақ, найман, қоңырат  т.б. мекендеді. Дешті-Қыпшақ пен Еділ бойына қоныс аударған монголдар  жергілікті халықпен сіңісіп кетті. Алтын Орданың орталық аймағы — Еділ бойы (Сарытаудан (қазіргі  Саратов) Аштараханға дейін) астанасы Берке сарайы немесе Сарай-әл-Жадид  немесе Сарай-Жүк), негізгі әскери күші — қыпшақтар.

Алтын Орда өзін билеген хандары  — Бату хан 1241—1256; Берке − 1257—1266; Мөңке-Темір — 1266—1280; Төде-Мөңке  — 1280—1287; Төле-Бұқа − 1287—1291 жж, Тоқа — 1291—1312 жж; Өзбек хан — 1312—1342; Жәнібек  хан — 1343—1357 жж. күшейе түсті. Егер Жошы мен Бату хан Монголиядағы ұлы  ханға бағынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары өздерін  тәуелсізбіз деп есептеді. Батыс  Еуропамен, Мысырмен, Анадолымен, Үндістанмен, Қытаймен сауда жүргізді. Ислам діні Өзбек хан тұсында үстем дінге  айналды. Мемлекет құрылысы әскери негізде  болды, шет аймақтарда әскери әкімшілік  биледі. Қарулы күштер оң қол, сол қолға  бөлініп, оларды ханзада — оғландар, түмен басы, мың басы, жүз басы, он басы басқарды. Қала мен бағынышты аймақты ұстау үшін даруғабектер, басқақтар тағайындалды.

Алтын Орда ішінде азаттық күрестер де, феодалдардың өзара күресі де күшейді. 1238 ж. Бұқарда қолөнерші Махмұд Тараби бастаған көтеріліс болды. 10 мың  монгол жауынгері өлтірілді. Бірақ  осы ұрыста Махмұд Тараби де қаза тапты. Монголдар көтерілісті басып  тастады. 1240—1241 жж, 1270 ж. [[Кама булғарлары көтерілді. Бұл Алтын Орданы әлсіретті. 1250 ж. Ұлы Новгородта, 1262 ж. Ростовта, Суздальда]], Ярославльде болған көтерілістен Алтын Орда іргесі шайқалды.

1377 ж. Мәскеудің ұлы кнәзы  Дмитрий мен Суздаль-Нижегород  кнәзының әскерлері Қазанға жорық  жасады. Рязань кнәздығына шабуыл  жасаған татарларды 1378 ж. орыстар  Вожа өзені бойында (Оканың  оң саласы) талқандады.

1380 ж. Алтын Орда нояны Мамай  үлкен әскер күшімен орыстарға  қарсы шабуылға шықты. Орыс  кнәздықтарының біріккен күштері  Непрядва (Донның оң сапасы) өзені  жағасында, Куликово даласы деп  аталатын жерде 1380 ж. 8 қыркүйекте  Мамай әскерінің тас-талқанын  шығарды. Бұл Алтын Орданың  құлауын тездетті.

Оның үстіне 14 ғ. соңында, яғни 1391 және 1395 жылдары Ақсақ Темір Алтын  Ордаға бас көтертпей екі рет  соққы берді. Осыдан кейін ел ыдырай бастады. 15 ғ. басында Тоқтамыс ханмен Едіге бидің өзара таласы Алтын  Орданы өзара қажытты. 15 ғ. 1 жартысында онан бұлғарлар, Қазан мен Қырым  бөлініп шықты. 1480 жылы орыс кнәздықтары  монголдардан толық тәуелсіздік  алды. Сол шамада Қазан, Қырым, Аштархан (Ноғай), Қазақ, Сібір хандықтары құрылды.

Монғол шапқыншылығы кезінде монголдардың жаңа жерлерге қоныс аударғандары да болды. Батыс, солтүстік Қазақстанға  олар келді. Біраз уақыттан кейін  монголдар түркі тілдес халықпен сіңісіп кетті. Монголдар жаулап алған елдерін уәкілдер-даруғашылар, мен тамғашылар арқылы басқарды. Монгол шонжарлары жергілікті тілде сөйлей бастады. Ежелгі дәстүр бойынша тек  Шыңғыс ұрпағы «алтын ру» (төре) өкілі  ғана хан бола алатын еді. Шыңғыс әулетінен  тараған сұлтандар Алтын Орда құлап, жаңа мемлекеттер құрылғаннан  кейін де халыққа билік жүргізу  құқын сақтап қалды.

Қазақстан жеріне монголдар Шыңғыс ханның құқық нормаларын «Ұлы жасақ» енгізді. Ол бойынша жергілікті халық  соғысқа қатысу үшін әрбір 10 үйден  бір жауынгер беруге тиіс еді. Көшпелі  малшылар копчур деп аталатын салық  төледі. Оның мөлшері жүз бас малдан бір бас мал беру. Егіншілерден де астықтай салық алынды. Әрбір 10 тугар (түтін) егістен қазына пайдасына  бір тугардың өнімі, кейбір жерлерде харадж (жер салығы) алынды.

Монғол империясы жеріндегі  билік Шыңғыс ұрпақтарына ғана тән  болды. Алдыңғы кезде азаматтық  өкімет жергілікті ақсүйектер қолында  болып, Шыңғыс ұрпақтары отырықшы өлкелерді  басқаруға және халықтан салық жинауға  араласа алмайтын.

Хан мемлекеттік биліктің иегері ретінде мемлекет басшысы, әскери, заң шығару және әкемшілік билігін  қамтыды. Хан атынан бүкіл әскери билікті бектер-бегі басқарды, ал азаматтық  биліктің басы уәзір болып, ол мемлекетті азаматтық тұрғыдан басқару кезінде  ханның кеңесшісі болды. Салық жинауды  даруғалар болып, басқақтар басқару  міндетімен жергілікті халыққа әскери бақылауды жүзеге асырды.

Әскери жүйе ондық, жүздік, мыңдық, туменнен құралып, оны ірі  нояндар, әмірлер, бақадурлер басқарды.

 

1.2 Шыңғысханның  тұсында қабылданған заңдар

 

Яса (жасақ) Шыңғысханның тұсында  қабылданған заңдар мен ережелердің  жиынтығы. Бұл заң көшпелі монғол өмірінің нормаларын ғана реттестірді. Отырышқы қоғамның дәстүріне, әдет-ғұрпына  қойшы келетін тұстарымен, уақыт  оза Шыңғыс ұрпақтарының ислам дінін  қабылдап, түріктену процесінде мұсылман мәдениеті қағидаларымен өзгеріп  отырды. Мемлекеттік салық жүйесі тағар, қаман, құшыр, зекет және басқа  салықтардан құралды. Көшпелі тұрғындардан құшыр-мал басына салынатын салық, отырықшы егіншілікпен айналысатындар қала тұрғындары хараж, баж салығын  төмеді.

Ақ Орда мемлекетінде феодалдық  меншік түрі отырықшы-егіншілік және көшпелі мал шаруашылығы аудандарында кемел қалыптасқан түрінде көрінді. Деректер отырықшы жұрт арасындағы ауқатты  топтың інджеу, мильк, сүйірғал сияқты жер иелігі, сондай-ақ салықтың көпчүр, зекет, тағар сияқты түрлері болғандығын  айтады. Елдегі билік жүйесінің басында  орда Ежен ханның үрім бұтағынан шыққан хан тұрды, оған жергілікті аймақтарды билейтін оғландар мен бек, әмір, батырлар бағынды. 

Яса – әскери - құқықтық заңдар жинағы. 1206 жылы Шыңғысханның басқаруымен өткен     түркі - моңғол  ақсүйектерініңқұрылтайында құрастырылған;

Яса — Шыңғысхан тұсында қабылданған моңғолдардың әдет-ғұрып зандарының жинағы. 13 ғасырдың басында моңғол мемлекетінің құрылуы мемлекетті баскару үшін ортақ, жазбаша баянды етілген құқыктық нормалар мен заң ережелерін әзірлеу қажеттігін туғызды. Жаңа жағдайларға сай келетін, кодификацияланған әрі өзгерістерге ұшыраған әдеттегі құқык осы мақсатқа орайластырылды. Заңдар мен ережелердің бұл жиынтығы Шыңғысханның "Ұлы ясасы" деген атқа ие болды. Яса (неғұрлым толық формасы ясак, моңғол дзасак) "қаулы", "заң" дегенді білдіреді. Жувейнидің айтуы бойынша, Шыңғысханның зандары мен қаулылары орамаларға ("тұмар") жазылып, Ясаны терең білетін неғұрлым беделді ханзадаларда сақталған. Яса түпнұсқада сақталмаған және үзінділер мен мазмұны қысқаша баяндаулар түрінде ғана белгілі.