Культура Беларусі XIII – XVI ст.ст

   Паліэтнічны характар ВКЛ, адрозненні ў тэрытарыяльна-адміністрацыйным, прававым становішчы зямель Беларусі, неаднолькавы ўзровень асваення розных регіѐнаў і іншыя фактары абумовілі адначасовае развіццѐ рознатыпных этнааб’яднальных працэсаў. З аднаго боку, арэалам іх праяўлення былі сельскія абшчыны, сельскія і гарадскія пасяленні, воласці, паветы, землі. Гэта знайшло адлюстраванне ў распаўсюджванні адпаведных этнанімічных формаў (“палачане”, “магілѐўцы”, “гараденцы”). З другога боку, кансалідацыя насельніцтва на больш шырокай аснове праходзіла ў асобных больш важных геаграфічных і тэрытарыяльных регіѐнах (Заходняя Беларусь, Усходняя Беларусь, Палессе, Падляшша), а таксама ахоплівала ўвесь ўсходнеславянскі этнас княства, аб’яднаны агульнасцю паходжання і гістарычных традыцый.

   Грамадска-палітычныя ўмовы. У параўнанні з этапам феадальнай дробнасці ВКЛ прадстаўляла новы ўзровень палітычнай, дзяржаўнай і сацыяльна-эканамічнай арганізацыі зямель. Неабходнасць барацьбы з агрэсіяй крыжакоў і мангола-татараў садзейнічала ўмацаванню сувязей паміж рознымі тэрытарыяльнымі часткамі Беларусі. У межах ВКЛ была ліквідавана сістэма мясцовых княжэнняў, уведзены адзіныя дзяржаўнае кіраванне і заканадаўства, што сведчыла аб складванні сістэмы палітыка-прававой цэнтралізацыі ў краіне. Аднак палітычнае аб’яднанне поўнасцю не знішчыла лакальнай аўтаномнасці асобных зямель. Некаторыя з іх у ВКЛ мелі розны статус, доўгі час захоўвалі ў значнай ступені сваю самастойнасць. Увогуле, ў грамадска-палітычным жыцці ВКЛ наглядаліся як аб’яднальныя, так і сепаратысцкія тэндэнцыі, што ўскладняла працэс фарміравання беларускай народнасці.

   Эканамічныя фактары. Эканамічнай асновай этнаўтваральных працэсаў з’явіліся далейшае развіццѐ сельскай гаспадаркі, удасканаленне рамяства, пашырэнне гандлю. Узрасла роля буйных гарадоў Беларусі як цэнтраў рэгіянальнага і транзітнага гандлю, сродкаў умацавання тэрытарыяльна-эканамічных сувязей беларускіх зямель. Імклівы рост колькасці мястэчек у XVІ ст. быў вынікам далейшага развіцця таварна-грашовых адносін, уцягвання ў іх новых тэрыторый. Паступова ў ВКЛ усталѐўваліся адзіныя грашовая сістэма і гандлѐва-вымяральныя стандарты.

   Разам  з тым, ва ўмовах феадальнага  спосабу вытворчасці з яго  натуральнай сістэмай гаспадарання  аб’яднальныя працэсы абмяжоўваліся  рэгіянальнымі, а не агульнадзяржаўнымі  сувязямі, стварэннем лакальных  рынкаў вакол гарадоў і мястэчак. Нягледзячы на пэўную уніфікацыю  асобных вагавых адзінак на  тэрыторыі Беларусі, наглядалася  ўстойлівасць лакальнай метралогіі. Гэта адлюстроўвала слабасць  эканамічнай інтэграцыі. Аднак таварна-грошавыя  адносіны ўсѐ ў большай ступені  ўздзейнічалі на працэс складання  народнасці.

   Сацыяльныя фактары. Далейшае развіццѐ феадальных адносін, паступовае ўсталяванне прыгоннага права садзейнічалі кансалідацыі шматлікіх катэгорый насельніцтва Беларусі ў сацыяльныя групы з агульнымі правамі і абавязкамі для кожнай з іх. Да сярэдзіны XVІ ст. усе асноўныя класы і саслоўі беларускай народнасці дасягнулі ўзроўню сталага феадальнага грамадства. Розныя катэгорыі свецкіх феадалаў кансалідаваліся ў шляхецкае саслоўе, што было замацавана ў статутах ВКЛ, агульназемскіх прывілеях, сеймавых пастановах. Другім прывілеяваным саслоўем з’яўлялася духавенства. Фарміраваліся таксама саслоўі прыгонных сялян і мяшчан – жыхароў гарадоў і мястэчак. Гэты працэс садзейнічаў усталяванню больш шырокіх сувязей у межах кожнага саслоўя і паміж імі.

   Культура. У працэсе развіцця беларускіх зямель больш разнастайнымі сталі культурныя сувязі паміж імі. Многімі агульнымі рысамі адзначаны вусная народная творчасць і літаратурныя творы, народныя песні і танцы, абрады, мастацтва, рамяство і г.д. Супольнасць беларускай культуры асабліва выразна выявілася ў станаўленні і развіцці беларускай народнай і літараратурнай мовы. Спецыфічныя рысы беларускай мовы пачалі ўзнікаць не пазней XІІІ ст. – у выніку ўзаемадзеяння і сінтэзу старажытнарускіх традыцый і мясцовых асаблівасцей. Характэрныя рысы беларускай мовы (дзеканне, цэканне, цвѐрдае “р” і інш.) паступова пранікаюць у помнікі пісьменнасці XІV-XVІ стст. Галоўны напрамак у развіцці беларускай літаратурнай мовы ў XV-XVІ стст. вызначаўся зацвярджэннем ѐй граматычных і лексічных форм народнай беларускай гаворкі. Беларуская літаратурная мова канчаткова склалася як самастойная моўная сістэма ў другой палове XVI ст.

   У  адзначаны перыяд супольнасць  культуры ўсходнеславянскіх народаў  выяўлялася таксама ў пэўным рэлігійным, а часам у царкоўным адзінстве. У эпоху сярэднявечча рэлігія звычайна была адной з этнічных прыкмет, важным, падчас вызначальным кампанентам этнічнай самасвядомасці. Большасць усходнеславянскага насельніцтва ў XІІІ-XVІ вв. прытрымлівалася праваслаўя. Пасля Крэўскай уніі частка шляхты перайшла ў каталіцтва, аднак яна не перавышала некалькіх працэнтаў.

   Адным  са значных кампанентаў народнасці  з’яўляецца самасвядомасць. У ВКЛ жыхары беларускіх зямель адрознівалі сябе ад іншых народаў (немцаў, палякаў, літоўцаў). Значна пазней беларусы пачалі адрозніваць сябе ад рускіх. Гістарычная супольнасць усходнеславянскага народа, адзіная рэлігія і мова продкаў тармазілі працэс дыферэнцыяцыі рускага і беларускага народаў. Значны час насельніцтва Беларусі, як вогуле праваслаўнае ўсходнеславянскае, называлі сябе рускімі і сваю мову рускай. Гэта абумовіла тую акалічнасць, што самасвядомасць і саманазва беларусаў фарміраваліся пазней за іншыя этнічныя прыкметы.

   Такім чынам, у другой палове XІІІ – сярэдзіне XVІ ст. адбываўся працэс фарміравання новай этнічнай супольнасці – беларускай народнасці, яскрава вызначыліся асноўныя яе прыкметы.

Спіс літаратуры:

1. http://library.by/portalus/modules/belarus/show_archives.php?subaction=showfull&id=1290350380&archive=1290362895&start_from=&ucat=8&
2. http://www.gistoria.ru/kulturavkl/37-2011-04-19-13-32-42.html
3. http://www.ggau.by/downloads/o_nauk/kurs-gistoryi-belarusi.pdf
4. http://www.rv-blr.com/biography/view/69