Көшпелі өзбектер

1. Минг,йуз,кырк-Бұл бір-бірімен туыстас рулар XIXғ. Зеравшанның оңтүстік-шығысында,Гиссар мен Балха маңындағы Әмудәрия бассейнінде,Хиуа мен Қоқанда тараған.Бұл тайпалардың біріккен атауы Марка деген атпен белгілі.Минг,йуз,кырк ақсақалдары Бұхара сарайында тақтың сол жағында отырған.XXғ. 20-шы жылдарында Өзбекстан жерінде марка одағына 82786 адам 112 тайпа бірлестігі кірген. Башқұрттардың оңтүстік-шығыс дем тобына құрамы 13 тайпадан тұратын минг руы кіреді.Йуз этнонимі алтайлықтардың ру-тайпалық құрылымдарында да кездеседі,ал кырк болса ноғай,түрікмен,казақ,қарақалпақ және анадолылық күрттерде кездеседі.
2. Жалайыр-бұл этноним қазақ,қырғыз және буряттарда кездеседі.Бұл тайпаның бұтақтық-бөлімшелері қарақалпақтарда да кездеседі (балғалы руы).Қазақтардың генеологиялық дәстүрлері бойынша жалайыр үйсін руының басты бұтағы.Қазақтардағы жалайырлар құрамына 13 ру бірлестігі кіреді және олардың әрқайсысының ішіне тағы бұтақтар бар.Өзбектердің көне рулары жалайырлар Бұхара сарайында тақтың сол жағында орналасты.
3. Қоңырат-Бұл тайпа қырғыздардың ішінде оң қанат құрамында және қарақалпақтар құрамында кездеседі.Қоңырат руы қазақтың орта жүзінің негізгі руы және оңтүстік қазақстанның Шәуілдер,Түркістан,Арыс,Созақ аудандарында қоныстанған.А.Левшин дерегі бойынша қоңыраттың көп бөлігі Ұлы жүзден бөлініп кетіп Орта жүзге қосылған.
4. Алшын-Қазақтың генеологиялық дәстүрі бойынша «алшын» атауы бүтін Кіші жүз тайпаларының ортақтауыш аты.А.Левшинан оқимыз-«Кіші орда мықты алшындан және жеті кіші рудан тұрады,жеті кіші рулар кейіннен қосылған.Алшындықтар Әлімұлы және Байұлылардан құралды».Байұлы 13 тайпадан тұрды.Бұл рудың ақсақалдары Бұхара сарайында тақтың сол жағында орналасты.
5. Арғын-Қазақ генеологиялық дәстүр бойынша «арғын» деген орта жүздің синонимі болып келеді.Бұл тайпаның қазақтары Балқаштан Көкшетауға,Ертістен Торғай даласына дейін найман,керей,қоңырат,қыпшақ тайпаларымен аралас қоныстанған.Өзбектердің арғын руының әмірлері Бұхара сарайында ханның сол жағында орналасты.
6. Найман-Бұл этноним қазақ,қырғыз,ноғай,алтайларда анықталған.Қазақтардағы наймандар Орта жүздің ірі тайпасы және жоғарғы Ертісте,батыс Алтайдан Тарбағатайға дейін қоныстанған.
7. Қыпшақ-Көне тайпалардың бірі,кейіннен қазақ,өзбек,қырғыз,қарқалпақ,башқұрт,алтай,түрікмендердің құрамына кірген.Қыпшақ-қазақтардың негізгі мекені Торғай,Қостанай даласы,Сырдәрия,Қарағанды,Ақмола,Павлодар облыстары.
8. Қаңлы-Бұл этноним қарақалпақ,башқұрт,қазақ және т.б. халықтарда кездеседі.Қазақ генеологиялық дәстұрінде «қаңлы» руы Ұлы жүздің көне руының бірі.Қаңлы-қазақтардың негізгі қоныстаған жері Целинаград,Көкшетау және жақын аудандар.
9. Оймаут-бұл этноним қазақтың Ұлы жүзінің дулат руының жаныс бұтағына кіреді.Бұл этноним тағы қарқалпақтың кенегес руының 8 бұтағының бірінде кездеседі.
10. Маңғыт-Бұл атау моңғол тектес кезінде шығыс азияда мекен еткен бір тайпаның атауы.Бұл этноним моңғол жаулаушылығының әсерінен болса керек Алтайдан Қырымға дейінгі түрік халықтарында кездеседі.Маңғыт (манги) этнонимі Забайкалье-Приморьедегі тунгус-манчжурлардың  ру-тайпалық құрылымында  кездеседі. Махмұд Валидің «Бахр ал-асрар»-ында маңғыт және қоңырат өзбектердің ең көп тайпалары екені айтылады.
11. Табын,Тама,Рамадан-Бұл үш этноним М.Тевкелевтің тізімінде Кіші жүздегі «жетіру»-ға кіретіні жазылған.Башқұрт генеологиялық  дәстүрі бойынша тама башқұрттар негізделген 12 рудың бірі.Тама этнонимі қазақтың «Шура-Батыр»деген аңызында Қазанның тұрғындарының аты ретінде келтіріледі.Табын этнонимі солтүстік-шығыс башқұртлардағы тайпалық бірлестік ретінде белгілі.
12. Ұйсін-Бұл этноним қырғыздардың  (усон) құрамында кездеседі.Қазақтардың ру-тайпалық құрамын М.Тевкелев былай суреттеген: «Үлкен Ордада он ру бар,олар жалпы Оуйсюн (үйсін) деп аталады.Одан ертерек деректерде қазақтарда тек сары-үйсін деген Ұлы жүздің құрамындағы жеке руы ретінде кездеседі.
13. Телеу-Жетіру құрамындағы Кіші жүздің бір тайпасы.4 бұтаққа бөлінеді:ажиахмет,ногай,самай,керейлі.Телеу руы тағы ноғайлар мен башқұрттар құрамында бар.Тели мен самат этнонимдерінің аты қарақалпақтардың мүйтен руының бұтақтарының атаулары кездеседі.
14. Кердери-Кіші құрамындағы ірі тайпалардың бірі.Негізгі мекен жері Орал,Ақтөбе облыстары.Фольклорлық материалдарға сәйкес,кердерлі руы қарақалпақтың мүйтен руына кірген.
15. Шеркеш-Кіші жүз құрамындағы рулардың бірі,есентемір мен ысық руларымен байұлыға кіреді.Негізгі мекен жері Шымкент облысы,Орал облысының оңтүстік-шығысы. 
    

Келтірілген ру-тайпалардан басқа  қазақтарда Ахсикенти бойынша керей (Орта жүз),Меркіт-абақ бірлестігіне кіреді (Орта жүз),кереит-жетіруға кіретін  тайпалар бар.Осылайша  қазақтар құрамында тізімдегі «92 баулы өзбектердің » ішінен 20 шақты ортақ атау кездеседі.Ахсикенти тізімінен өзбектерге,қазақтарға,қырғыздарға,ноғайларға,башқұрттарға,алтайларға жалпы атаулар кездестіріп,92 «илатийа тайпалары» қазіргі Орта Азиямен Қазақстан жерін мекен еткен деген.Жекелеген жағдайларда белгілі бір рудың өзбектік па,қазақтық әлде қырғыз ба ,бар тарихи-этнографиялық материалдар негізінде анық жауап алу қиын.

     Ахсикенти шығармасындағы  тізімге тоқталатын болсақ,көріп  тұрғанымыздай тізімде 92 тайпа  толық ИВ АН СССР-де келтірілген.ЛГУ тізімінде екі тайпа жоқ-буркут және кеит,қалғандары ИВ АН СССР-дегі тізіммен сәйкес,тек кейбірі болмаса.Фрунзелік тізімде 91 тайпа және маңғыт атауы екі рет кездеседі.Жоқ төрт тайпаның-таңғұт,буркут,кеит,ябу орнына ИВ АН СССР және ЛГУ кездеспейтін жаңа -йамаш,казак,каракалфак енгізілген. «Маджму ат-таварихтің» алынған үш тізімде жалпы 95 тайпа аты келтірілген.Бұған қарап 92 саны атау ретінде ал тайпалар еркін түрде енгенін байқатады.

1.3) Өзбектердің  саяси тарихы

XV ғ. 20-шы жылдарының аяғында  Ақ Орданың далалық аумағының  үлкен бөлігінде XIV ғасырдың өзінде-ақ  біріккен,Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары билігіндегі халық (ұлыстар) пен жерде (жұрт) билеуші әулет алмасады:Шыңғыс ұрпақтары мен көшпелі шонжарлардың қиян-кескі күресінің нәтижесінде билік біріншісінің мұрагерлерінен екіншісінің мұрагерлеріне ауысады.Бұл күррестің пайда болуы мен етек алуына саяси және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген себептерге байланысты Ақ Орданың әлсіреуі мен құлдырауы себепші болды.Алғашқыларының арасындағы ең бастылары XIV ғасырдың екінші жартысынан бастап жалғасып келе жатқан  Алтын Орданың ыдырауы мен Әмір Темірдің және Темір ұрпақтарының агрессиялық саясаты болатын.Екіншілерінің арасында  Сырдариядағы қалалардың қолдан шығарылуы аса маңызды орын алды.Ортағасырлық авторлардың  бірі Махмұт ибн Уәли Ақ Ордада Шайбани ұрпақтарының билік басына келу фактісін жалпы Алтын Орданың күйреуімен орынды байланыстырады: «Жәнібек хан (өмірінің)аяқталу мезгілінің ең шегі болған хижра бойынша 758 жылдың (б.з. 1356-1357 ж.) басынан Шайбани ұрпақтары шығуының басы болған хижра бойынша 835 жылдың (б.з. 1431-1432 ж.) ортасына дейін Дешті-Қыпшақ мемлекетінің тағы ақылды падишах пен жігерлі билеушісіз қалды,осы себепті дін мен мемлекет істерінің құрылысында жүгенсіздік пайда болды,сол аумақтағы қоғамды (байланыстырушы) арқау үзілді,сөйтіп бірлік жойылды».Шайбани ұрпақтарының өздері Алтын Орда тағында билік еткен жоқ,ол жөнінде Махмұж Ибн Уәли де былай дейді: «Сол күннен бастап ( яғни Батый хан өзінің бауыры Шайбани ханға төрт омақ пен көшіп жүретін жер бөліп берген кезден бастап) Шайбани ханнан тараған барлық адамдар Батый хан ұрпақтарына бағынуға бекем бел буып,бағыну ғұрпын бұзу жөніндегі қылмысты тілек пен ниетті ойға да алмады».

     Ақ Орда  хандарынан айырмашылығы-Шайбани  ұрпақтары Орда тағы үшін жан  аямай,өздерінің материалдық және  адам ресурстарын ысырап еткен  жоқ,олардың Темір мен оның  мұрагерлерінің басқыншылық дәмелеріне  тойтарыс беруіне де тура келмеді,өйткені  Темір ұрпақтарын бұл ауданда көшіп жүретін даладан гөрі бірінші кезекте Сырдария аңғарындағы бекініс-қалалар  қызықтырған еді.Осының бәрі Шайбани ұрпақтарына Орда-Ежен мен Тоқа-Темір әулетінен өрбіген хандарға қарама-қарсы Ақ Орда аумағында билік ету хұқығын білдіру және Шығыс Дешті-Қыпшақ пен кейініректе Түркістанның саяси картасын өзгерту мүмкіндігін қамтамасыз етті.Ақ Орда аумағынын далалық бөлігінде бастапқыда екі саяси бірлестік нығаяды.Олардың біріншісі-ертеректе Жайықта және оның батысына қарай Еділге дейін дерлік,ал солтүстік-шығыс жағында Түмен бағытында оқшауланып шыққан Ноғай (Маңғыт) Ордасы.Ал Жайықтың шығыс жағында,Ырғыз,Елек,Торғай,Сарысу бойында Тобыл мен Есілдің жоғарғы ағыстарында,әуелі 20-жылдарда көптеген Шайбани ұрпақтары:Сарысу,Жем аралығында,солтүстік Арал өңірі  далаларында-Жұмадық хан;Тобыл мен Есілдің оң жақ саласы Атбасар аралығында-Махмұт Қожа хан;Атбасардың сол жақ жағасы мен Есілде-Мұстафа хан;Тара қаласы ауданында бүркіт тайпасының көсемдері және басқалар күшейеді.Сонан соң,оларға қарсы жиырма жылдай уақыт алған ұзақ күрестен кейін Шайбани ұрпағы Әбілқайыр хан күш алды.Шайбани ұрпақтары Ақ Орданың өрлеуі кезеңінде өз иелігін сақтап қалып,онда Шайбани ұлысы шегінде жеке үлес болды.Жоғарыда оның аумағының ол Батыс және Орталық Қазақстанның бір бөлігі аумағын алып жатқаны және Сырдарияның төменгі ағысы мен солтүстік Арал өңіріне шыға алатыны айтылды.Махмұт Ибн Уәли өз ұлысында билік еткен Шайбани ұрпақтарын атап келтіреді (Баһадүр,Жошы-Бұқа,Бадағұл оғлан,Минг-Темір,Пулат,Ибраһим,Дәулет-Шайх) және олардың бәрі «сол заманның хандарына»,әуелі-Алтын Орданың билеушілеріне,содан соң оның құлдыраған кезеңінде Ақ Орда хандарына бағынды дейді.Ал XV ғасырдың бірінші ширегінде Ақ Орданы да бүліктер мен талам-тартыстар қамтып алған кезде Шайбани ұрпақтары Ақ Орданың билігінен шығып,тәуелсіз билік ете бастады.Дәулет-Шайх өлгеннен кейін билікті Суфи хан,содан соң оның ұлы Жұмадық хан (1425-28жж.)қолына алды.Ақ Орда ханы Барақ нақ сол кезде Сырдарияда мұраға қалған иеліктерін қайтарып алуға әрекет жасап жатқан еді,сондықтан далада Шайбани ұрпақтарына қарсы қимыл жасау мүмкіндігі болмады.                                                                   

     Шайбани ұрпақтарының  ұлысы мен Ақ Орда бүлік  шығып,тартыс жүрген кезде Ноғай  ордасының билеушілері өз иеліктерін  орталық Қазақстан мен Арал  өңіірі жағына қарай кеңейтуге,жергіліктікөшпелі  халықтың бір бөлігін өз билігіне  бағындыруға тырысты.Маңғыттардың  көсемдері Әбілқайыр хандығындағы,соның  ішінде Сырдариядағы оқиғаларға  үнемі қосылып жүрді.

XV ғасырдың бірінші ширегінде  Шығыс Дешті-Қыпшақ аумағында тұтанған соғыстар мен талам-тартыстар Шайбани ұрпағы,Дәулет-Шайхтың баласы Әбілқайырды жоғары көтерді,Шайбани ұрпағы Жұмадық хан 1428 жылы маңғыт әмірлерімен және Жошы ұрпағы Қажы-Мұхаметпен Жайтар-Жалқын сайында болған шайқаста қаз тапқаннан кейін Әбілқайыр хижра бойынша 833 жылы (1428-29жж.)Тура өңірінде (Батыс Сібір) хан деп жарияланды.Махмұт Ибн Уәли мәліметтері бойынша,Әбілқайырды (17 жаста болатын) рулар мен тайпалардың 200-ге жуық ірі өкілдері қолдаған.Әбілқайыр хан Шайбани ұлысында билік басына тайпалардың едәуір бөлігінің-қыпшақ,қият,шымбай,йиджан,кабайлы,табғұт,дурман,көшчи,отарчи,өкіреш-найман,тубай,таймас,шат,қытай,барақ,ұйғыр,үйсін,ички,минг,түман-минг,түман,найман,маңғыт,қарлұқ,қоңырат,қаңлы,ұйылын,күрлеуіт,кенегес және басқа да тайпалардың билік етуші үстем таптарының қолдауымен келсе де,ол билеп төстеген бүкіл қырық жыл ішінде (1428-68жж.) оның мемлекетінде талас-тартыс толастаған жоқ.Шығыс Дешті-Қыпшақтың аумағы саяси жағынан бытыраңқы болып қала берді.Шайбани тағына басқа бір үміткер Махмұт Қожа ханды (1430 жылғы Тоббылдағы шайқаста),содан соң әмір Едігенің немересі,маңғыт әмірі Уақас биді және басқа да қарсыластарын талқандап,Әбілқайыр хан Орда-Еженнің Ертіс пен солтүстік-батыс Балқаш өңіріне дейінгі бұрынғы ұлысының далалық аумақтарын өз иеліктеріне XV ғасырдағы 40-шы жылдардың ортасына қарай ғана қосып алды.Ақ Орда хандары ұрпақтарының билігі сақталып қалған Ақ Орда жерінің оңтүстік аудандарын-Сыр өңірін,Қаратау аудандарын бағындыру Әбілқайырдан мейлінше көп күш-жігер мен уақытты талап етті,ал Сырдарияның төменгі ағысында ,солтүстік Арал өңірі даласында,Жем және Жайық өзендері аралығында,Қажы-Тархан ауданында дербес иеліктер-жоғарыда аталған Кіші Мұхамет ханның ұлдары Тоқа-Темір Ахмет хан мен Махмұт хан ұрпақтарының ұлыстары сақталып қалды.Генеологиялық тармағы бойынша олар Ұрыс хан мен Барақ ханның ұрпақтарымен байланысты болатын.

     Ұрыс хан  мен Барақ ханның ұрпақтары  Жәнібек және Керей сұлтандар  20-жылдарда Ақ Орданың Барақ  ханның билігі мейлінше берік  болған және одан кейінгі жиырма жыл ішінде Әбілқайыр хан ілгерлеп бара алмаған нақ сол оңтүстік бөлігін мекендейтін.Олар осы аумақта Барақтың билігін мұраға алған еді және Ахмет хан мен Махмұт ханға олардың жерлерінен Әбілқайырдың дәмеленуіне қарсы күресіне одақтастар болатын.

     Тоқа-Темір  әулетіне қарсы жорыққа Әбілқайыр  көп әскер жиды.Оның бұл жорыққа  алып шыққан әскербасылардың  тізімінде маңғыттардан,бүркіттерден,қияттардан,қоңыраттардан,қытайлардан,таңғұттардан0күшілерден,ұйғұрлардан,дұрманлардан,шымбайлардан,үйсіндерден,өкіреш-наймандардан,кенегестерден  шыққан әмірлер кездеседі.Әбілқайырдың  төменгі Сырдария аймағына  жорыққа  шығуының басты себебі әулеттік  күрес қана емес,сонымен қатар  Сырдариямен Арал жағалауы төңірегінен қысқы жайылымдылық алу қажеттілігі еді.Сырдарияның төменгі сағасына иелік көшпелі мемлекеттің қуатын арттыру үшін аса қажетті Түркістан қалаларына жол ашатын.

     Шайқас 1431ж.  Екіретүп деген жерде болды.Мас’уд  бен Усман Кухустанидің айтуы  бойынша Тоқа-Темір әулеті тас-талқаны  шығып жеңілген, «Махмұт хан мен  Ахмет хан...Жоғарғы өкімет пен  мемлекетке деген [барлық] пиғылдарын  біржолата ұмытып,[одан әрі] соғысудан  бас тартты,[Әбілқайыр] әскерлерінен  тырағайлап қашты».Көптеген тұтқындар  мен олжа қолға түсті («қисапсыз  байлық пен толып жатқан мүліктің»  арасынан автор «Жүйрік аттарды,тізілген  түйелерді,көлік тартқан шағаладай шатырларды,қару-жарақты») санап шығады.Әбілқайыр Орда-Базарды басып алды (хандар сарайы осылай аталған).Бұл жерде «Сайын хан тағы» (яғни Бату ханның) болғаны айтылады.Осында Әбілқайырдың есіміне құпта оқылып (мешіттер біреудің хандығын мойындау үшін оқылатын дұға),оның есімімен ақша соғылды.Мас’уд Кухустанида сөз Сарай («Сайын хан тағы» болған) туралы емес,Ахмет хан ұлысы болған,Арал теңізінен солтүстік-батыс бағыттағы қазақ даласының аумағындағы жер жайында.

     Өзінің тарихщысы  тәптіштеп жазған Әбілқайырдың  келесі жеңісі 15 жыл өткен соң,1446 ж.Атбасар маңында болған.Ол бұл  жолы Мұстафа ханды тасталқан  еткен.

     Әбілқайырдың  Екіретүптегі жеңісі түпкілікті  болмай,осы уақыт ішінде Тоқа-Темір  әулеті мен Барақ ханның мұрагерлері,сондай-ақ  бірқатар Шайбани әулеті сұлтандары (мысалы,Ибақ хан,Береке сұлтан) оған  бағынғылары келмеді.Махмұт бен  Уәли 1431 жылғы жеңілістен кейін  көп ұзамай-ақ Ахмет хан мет  Махмұт ханның «мұра еткен  таққа қайта отырғанын»жазды,яғни  Үлкен Ордаға қарасты жерлерге-Астрахан  хандығына,Жайық,Жем сағаларына,Солтүстік Арал жағалауларына билік құрған.

     Бірақ батысқа,күйреуге  ұшыраған Алтын Ордаға апаратын  жолдар Әбілқайыр ханды онша  қызықтыра қойған жоқ.Шығыс Дешті-Қыпшақ  тұрғындарының өзінің бұрынғы  орталықтарымен байланысы барған  сайын әлсірей түсті.Әбілқайырдың  көңілі оңтүстік пен оңтүстік-шығысқа  (Жетісуға) ауды,оны әсіресе мәуеранахр  қызықтыра түсті.

     Далалық аудандарда  билігін нығайтып алған Әбілқайыр  өзін қолдаған көшпелі феодал ақсүйектердің көңілдерінен шығу үшін,жаңа жерлер басып алып,бағындыру мақсатымен оңтүстік аймақтар мен елдерге әскери жорықтарға шыға бастады.Ол 1430ж. қысқа мерзімге Хорезмді басып алды.Үргенішті тонады.1446ж. Ұлықбектің өзінде бұрын болмаған әдет танытып,тақ мұрасы істеріне байланысты Мәуеранахрдың оңтүстігі мен Хорасанға кеткенін білген Әбілқайыр жазғы көші-қонысын (яйлақ) қоя тұрып,Самарқант пен Бұхараға тап берді,олардың төңірегіндегі жерлерді тонап,бұған қоса ортаңғы Сырдарияның бірқатар қалаларын басып алды.Сығанақ өз еркімен берілді: «Сығанақ [қаласының] әкімі [Әбілқайыр] ханның қаптаған қалың әскерлерін көрді,оған бас иіп,иойындап,хақанның әмірлері мен сұлтандарына қаланы тапсырды,бейне бір Сатурн сияқты Аққорған да,Аркөк те,Созақ та,Үзгент те жаулап алушылардың алдында бас иді».