Көшпелі өзбектер

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министірлігі      

      Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті 

 

                      

          Факултет: тарих,археология және этнология

 

 

   Ғылыми баяндама

              Сәуір конференциясы

    Тақырыбы:   «Өзбек» этноқауымдастығының пайда болуы                                                    

 

 

 

 

                   Орындаған: Әлібеков.С.Б

                   Жоба жетекшісі: профессор Кәрібаев Берекет Бақытжанұлы 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                       Алматы 2012

 

ЖОСПАР

 

I.КІРІСПЕ

II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.1)“Өзбек” атауының шығуы

1.2) Өзбектердің этникалық құрамы

1.3) Өзбектердің саяси  тарихы

III.ҚОРЫТЫНДЫ

IV.ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                           КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі.”Өзбек” этносаяси бірлестігінің қазақстан тарихындағы орны ерекше болып келеді.Себебі XIV-XV ғасырда өмір сүрген бұл бірлестіктің немесе басқаша“Әбілқайыр хандығының”құрамында қазақ халқын құрап отырған тайпалардың бәрі кездеседі.Яғни сол кезеңді зерттей келе біз өз шығу тегімізді жақсылап біле аламыз.Тақырыптың ғылыми маңыздылығы.Бұл тақырып несіменмаңызды деген кезде,мен былай жауап беремін,”Көшпелі өзбектер” қазақстан тарихы ғылымында қазіргі күні маңызды тақырыптардың бірі.Себебі біз Алтын Орда ыдырағаннан кейінгі дәірде Қазақстан аумағында кімдер өмір сүрді,Алтын Орданың ыдырауы мен Қазақ хандығының құрылуы арасындағы уақытта не болды,қандай халық өмір сүрді,олардың атауы не себепті “Өзбек”,құрамы қандай болды деген сұрақтар жауап аламыз.                                                                                                                    Тақырыптың зерттелу қажеттілігі. “Көшпелі Өзбектер” тақырыбы біздің тарихымыздағы XIV-XV ғасырлардағы Ұлы Шыңғыс хан империясынан кейінгі мықты империялардың бірі “Алтын Орданың” құлауынан пайда болған бірнеше хандықтардың бірі “Әбілқайыр хандығының” немесе “Көшпелі Өзбектер” мемлекетінің ішіндегі этносаяси процестерді білуге,Шыңғыс ханға дейінгі қыпшақ тайпаларының XIV-XVғғ.жағдайымен жақынырақ танысуға қажет.                                                                                                               Тақырыптың бүгінгі күнмен байланыстылығы.”Өзбек” этносаяси бірлестігінің қазіргі күнмен байланысының үлкен бір символы бар,ол Қазақ халқы.Бұл айтылған сөз еш жалған емес,өйткені жоғарыда айтып өткендей,Әбілқайыр хандығының халқы болған тайпалар,қазіргі “қазақ” атауымен өмір сүріп жүр.Яғни ол Қазақстан жеріндегі этникалық сабақтастықтың көрінісі.                                                                               Тақырыпты зерттеу мақсаты.”Өзбек” этносаяси қауымдастығының неге пайда болды екенін білу.                                                                                 Міндеттері.Бұл тақырыпты зерттелудегі міндет ол “Өзбектер” кімдер болды анықтау,XIV-XV ғасырдағы саяси жағдайды анықтау.                                  Тақырыптың зерттелуі.“Өзбек” мәселесін зерттеуXIX ғасырда басталды және қазіргі күнге дейін жалғасын тауып келеді.Тақырып жақсы,сапалы зерттеулер нәтижесінде азды-көпті ашылған. Оны негізінде Кеңестік тарихшылар зерттеді.Олар негізінен ортағасырлық мұсылман тарихшылар деректерінен алған мәліметтер бойынша жазылды.”Өзбек” мәселесіне байланысты жазылған еңбектер ол Б.А.Ахмедовтың “Государство кочевых узбеков”,Т.И.Сұлтановтың “Кочевые племена приаралья в  XV-XVII вв.” және тағы да басқа мерзімдік басылымдар мен монографиялар болып келеді.Ортағасырлық жазушылардан Масуд Ибн Усман Кухустани,Мұхамет Хайдар Дулати т.б.                                                                              

Тақырып деректері.Бұл тақырып зерттеп-жазу барысында мен  Б.А.Ахмедовтың “Государство кочевых узбеков”,Т.И.Сұлтановтың “Кочевые племена приаралья в  XV-XVII вв”,2010 жылы шыққан Қазақстан тарихы 5 томдығының 2-томын,Мырза Хайдардың “Тарих-и рашиди”,Кухустанидің “Тарих-и Абу-л Хайр хани” және т.б. деректер, кітаптар мен зерттеулерді  пайдалана отырып жаздым.                                                                                            

Жұмыстың құрылымы. Бұл тақырыпты зерттегенде мен оны негізгі үш бөлімге бөлдім.Олар мынадай:халық не себепті “Өзбектер” деп аталды,этникалық құрамы қандай болды және соңғысы олардың саяси тарихы қалай болды.

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.1) “Өзбек” атауының  шығуы

Өзбектердің шығу тегі туралы әртүрлі пікірлер бар.Кейбір зерттеушілер көшпелі өзбектердің пайда болуын Алтын Ордалық хан Өзбектің атымен (1312-1340) байланыстырады.Н.А.Аристовтың ойынша,Өзбек ханға дейін өзбек  атауы кездеспейді және сол себепті  өзбек атауы дәл сол ханның атынан шыққан деген ойға келген.А.Ю.Якубовский өзбек терминініңі шығуын өзбектер (көп.«узбекийан»)-өзбектік,өзбектіктер сөздерімен байланыстырады және ол да осы атаудың Алтын Ордалық хан Өзбектің атымен байланыстырады.Тура осы пікірді П.П.Ивановта ұстанады:”«Өзбек сөзінің шығуы,Алтын Ордалық хан Өзбекпен байланысты болуы мүмкін»”-деп жазады ол.Шетелдік зерттелушілерден М.А.Чапличка және Хильда Хуукам да өзбек атауын Өзбек ханмен байланыстырады.Дәл осындай пікірді кезінде В.В.Григорьев та айтқан болатын.бірақ анық еш нәрсе жазбаған болатын.А.А.Семенов деген кісі  басқаша айтады,өзбек термині Ақ Ордада пайда болып,XIV-XVғғ. Ирандық және Орта Азиялық тарихшылармен бүкіл Ақ Ордада мекен еткен түркі-моңғол тайпаларының атауы болған,ал Өзбек хан болса Көк Орданың патшасы болды,яғни Алтын Орданың,тайпалар кейін көшпелі өзбектер атанған оның билік астында болмаған дейді.Бірақ меніңше Алтын Орданың тоғызыншы ханы Өзбек ханға байланысты пікірлер дұрыс сияқты.Өйткені біз тарихтан білетініміздей мұндай оқиғалар көп болған,мысалы:Гитлерліктер (Гитлеровцы),Ноғайлар,Сталиндікдер және т.б.Тағы бір ескере кететін жәйт,Ибн Фадлаллах ал-‘ Омари Өзбек хан туралы:«Ол өте діншіл мұсылман және бүкіл мұсылмандық  дәстүрлерді қатаң сақтайды»дейді.Яғни Өзбек хан тұсында Дешті-Қыпшақта ислам көң жайылып,бүкіл халықты оның мықты әрі өздерімен діндес патшаларының атауымен атап кеткен.Қазақ жеріне исламның алғаш келуі VIII ғасырдан басталса,оның бүкіл Дешті-Қыпшақ аумағына ресми дін мәртебесін алуы XIV  ғасырдың басына Өзбек ханның билігінің басына сай келеді.Міне,осы 600 жылдық тарихы дәуірді исламның таралуы қарай бірнеше кезеңге бөліп,қарастырсақ,XIII-XIV ғғ. Аралығы соңғы тарихи кезеңге жатты.Осы соңғы кезеңде ислам діні Жошы ұлысында,оның ішінде қазіргі Қазақстан аумағында әртүрлі тарихи жағдайларға байланысты XIIIғ. дейін  орын тепкен басұа діндер мен ағымдарды жеңіп шықты.

     Г.Вамбери,Г.Ховорс  және М.П.Пеллио ойынша,Дешті-Қыпшақтың  түркі-моңғол тайпалары өздерінің еркіндік сүйгіштіктерінен «өзбек» атауын алып,яғни “өз” және “бек” сөздерінен құралып,өз-өздеріне патша деген мағынада.”Өзбек” сөзі  Джувейни және Рашид ад-дин шығармаларынан белгілі.Ильхан Абаки (1265-1282) кезінде Иранда өмір сүрген Тадж ад-дин Ибн Баха ад-динның Пур-и Баха поэмасында да кездеседі.Пур-и Баха поэмасында өзбек сөзі қандай мағынада келтірілген белгісіз.Әйтеуір ол кезде “өзбек” әлі этникалық емес адам аты ретінде қолданылған.Рашид ад-динда “өзбек” сөзі Минкудардың (Жошының жетінші ұлы Бұқал,оның ұлы Минкудар) ұлының аты ретінде кездеседі.Осыдан келе Өзбек атауы және есім Өзбек ханға дейін кездескен.

     Белгілі жазушы  Хамдаллах Мустафи Казвинидің (1281-1350) «Тарих-и гузидэ» деген атақты  шығармасында өзбек сөзі кездеседі.Оның  еңбегінің жалғасында баласы  Зайн ад-дин Казвини жазған “«өзбекийан»(өзбектіктер),«мамлакат-и өзбек» және« улус-и өзбек»” деген сөздер бар.Бұл жерде Өзбек хан және оның қоластындағылары туралы екені анық,алайда АқОрда көшпенділері туралы емес.

     Осыдан кейін  XIVғ. 60-шы жылдарына дейін өзбек  сөзі деректерде кездеспейді.XIVғ.  өмір сүрген Араб авторлары:Насир  ад-дин Ибн әл-Фурат (1334-1404),Әл-Асади  (1377-1447),Әл-‘Айни(1361-1451) Өзбек ханды және одан кейін Алтын Ордада билік құрған хандарды,«солтүстік далалар патшалары»,«далалық мемлекеттер сұлтандары»,«Дешті патшалары» және «қыпшақтар патшалары» деп атайды.Осы жер айтарлық,басқа араб авторы Әл-Калкашанди Тоқтамысты  өзбектер елінің патшасы деп атаған.Низам ад-дин Шами өзінің шығармасының Тоқтамыс-оғланның Самарқандқа келуі бөлімінде былай деп жазған:«Ол (Темір) Тоқтамысқа Отырар мен Сауран аумағын беріп,оны сол жерлерге жібереді.Біраз уақыттан соң Үрыс ханның ұлы,Құтлұқ-Бұға әскер бастап ұзақ уақыт Тоқтамыспен соғысады».

    XIV ғ. 80-ші жылдарыныың  аяғында Тоқтамыс,бұрынырақ АқОрда  ханы атанған,Әмір Темірдің қолдауымен  солтүстік мәуеранахр жеріне  жиі-жиі тонаушылық жорықтар жасап  тұрған.1389/90 жылдары Темір оған  қарсы жорыққа шығады.Темір әскері  Сарыг-өзен деген елді-мекенге  келіп жеткен кезде,нояндар мен  әмірлер жиналып Темірге жеткізеді: «егер біз алдымен Инка-Тураға барып сол жаманшылдықтан құтылсақ,тек сосын өзбектер (дийар-и өзбек) жағына барсақ деп.Темір  бұл жоспармен келісіп Бури-баши арқылы Инку-Туруға жорыққа шығады ».Абд ар-Раззак Темірдің Инку-Тураға қарсы жорығын жақсы суреттейді,бір қызық жері ол жерде былай делінген: «792 ж.(хижра) Темір Моғолстанға аттанды,жолда оған тұтқынға түскендер Инка-Тураның Моғолстаннан қашып «өзбек» (дар сахра-и өзбек) даласында жасырынып кеткенін жеткізген,.Темір әскерлері қашқындарды «өзбек даласынан»  үш күн бой іздеп және төртінші күні әскерлер олардың ізі жақын екенін жеткізген.Қысқа жиналыстан кейін Темір өз әскерін үшке бөліп Инка-Тураны және оның отрядын іздестіруге кіріседі.Жалал ад-дин Хамидпен ханзада Омар-Шейхтің тобы төте жолмен кетеді,Темір болса ортада,Омар-Шейхпен оның тобы Шебартқа қарай жолмен жүріп,Қара-Құджыр деген жерді кесіп өтіп,моғолдарға негізгі қайту жолын кесіп тастайды.Қияс деген жерде Омар-Шейх Инка-Тураны жетіп оны жеңеді.Инка-Тураны қуалай,Омар-Шейх әскері Алакөл өзеніне дейін жеткен».Деректер Инка-Тураның Тоқтамыспен еш бір байланысы туралы айтпайды.Алайда,мо ғолдар күшейіп тұрған Темірге қарсы одақтас іздегені көрініп тұр,расында да моғолдық билеуші Қамар ад-динге (1362/63-1388/89 билік еткен) Тоқтамыспен одақ құруға шамасы жетіп,Омар-Шейхке Жүлек деген жерде жеңіліс таптырады.

     Жоғарыда келтірілген  фактілер мынандай жағдайды дәлелдейді,біріншіден  Дешті-Қыпшақ жері сол кезде «өзбек даласы» деп аталғаны,екіншіден көшпелі өзбектер сырдың жоғарғы аймағындағы далада үстем болып отырғаны.Меніңше бұл жерлерді  сол кездегі отырықшы аймақтағы адамдардың «өзбектер жері» деуіне Дешті-Қыпшақты мекен еткен адамдардың  еркін,ержүрек,өз-өздеріне бек,патша болғандығынан болса керек,яғни көшпелі адамның рухына байланысты.

     Тоқтамыс әскерінің   көп бөлігі көшпелі өзбектерден  тұрды.Мысалы,Хондемир,1388/89 жылдар оқиғасын  айта келе,Тоқтамыс әскерін өзбек әскері (сепах-и өзбек) деп атайды.Хондемирмен ол 1391 жылғы Қүндызшадағы шайқаста аталады.Му’ин ад-Дин Натанзи 1399ж. Тоқтамысқа қарсы шыққан Едіге мен  Темір-Құтлық жауынгерлерінде өзбектер деп атаған.Едіге және оның бауыры Иса-бек және басқа да Алтын Орданың белгілі әмірлері мен хандары,Шади-бек,Фулад-хан,Ұлық-мұхамет(басқаша Мұхамет-хан),жоғарыда келтірілген тарихшылармен Дешті-Қыпшақ және өзбек уәләйатының патшалары деп аталған (падишах-и Дашт-и Кипчак ва вилайат-и өзбек).

     «Өзбек» термині  Дешті-Қыпшақтың түркі-моңғол тектес халқының жинақтауыш атау термин ретінде XIV ғ. 60-шы жылдары пайда болса керек.Бірақ, Дешті-Қыпшақта өзбектер тек XIV аяғымен-XV басында пайда болды деген емес.Қазіргі өзбек,қазақ,қарақалпақ халықтарының ата-бабплары осы аймақты бұрыннан мекен еткен,алайда өздерін өзбек,қазақ,қарақалпақ  деп атамаған.Деректерде шығыс Дашт-и Кипчакта көне заманнан бері әр түрлі түрік тайпалары мекен еткенін көрсетеді.Осы аймақта жаулап алған моңғолдарға келетін болсақ,олар XIIIғ  Дешті-Қыпшақтағы түркі халықтарына сіңісіп,тіпті өз тілдерін ұмытып кетті.Шыңғыс хан әскерінің көп бөлігі түркі тайпалары болғанын ұмытпау керек.Мас’уд ибн Усман Кухустани қарағанда Ақ Орданы,яғни көшпелі өзбектер ұлысына мынадай тайпалар кірген:буркут,қият,кошчи,ийджан,қоңырат,үйсін,утаджи,найман,джат, шымбай,қарлұқ,кенегес,дурман,курлаут,тубай,маңғыт,нукуз,таңғұт,ұйғыр, хитай, таймас,эчки,туман-минг.Бенай шығармасында XV ғ. 80-ші жылдары Шайбани ханды қолдаған шатбақлы және шұңқарлы тайпалары айтылады.Махмұд Ибн Вали сөзінше,Әбілқайыр ханды іздестіргенде ойрат,маджар және қыпшақ тайпаларының топтары болған.

     Бұл тайпалардың  шығу тегі әр түрлі мысалы  қоңырат,нукуз және қият моңғол  тектес,ал таңғұт тибет тектес.Хитайларға  келетін болсақ,олардың тектері  қидандар,олар X-Xi ғ.солтүстік-шығыс  қытайда өмір сүріп билік құрғаны  белгілі.

     Рузбихан XVI ғ.бас  кезінде өзбектерге үш халықты  (тайифэ) жатқызады,яғни тайпалық  одақтар:Шайбани ұлысына жататын  бұкіл тайпалар (шайбанийан),қазақ  және соңғысы маңғыт.Бізге белгілідей,Дешті-Қыпшақ  жеріндегі көшпелі өзбектер кейін  шашырап,тайпалар қазақ,башқұрт,қарақалпақ  және т.б. халықтар құрамына  еңген,алайда өз атауларын жоғалтпаған.

XVI ғ.басында шоғарыда  аталған (өзбектер,узбеган-шығыс  авторларында) тайпалар Шайбани ханды қолдап Орта Азия жеріне басып кіріп Өзбекстан жеріне орнығады.Осы кезден бастап жергілікті түркі тайпалары өзбек атауын алып, «өзбек» этникалық мағынаға ие болады.Айта кетер жәйт,сол тайпалар өздерінің ру-тайпалық құрылысын XXғ. дейін сақтап келген.Бірақ бұдан өзбек халқының шығу тегі XVI ғ, жатат деген келмейді.Бұл жерде тек «өзбек» терминінің этноним ретінде шығу уақыты туралы айтылады.Бізгі белгілідей Орта Азия жерінде көнеден бері түркі тайпалары өмір сүріп келген,ал Дешті-Қыпшақтан келген «көшпелі өзбектерге» келетін болсақ,олар мәуеранахрдың түркітайпаларына сіңісіп оларға өзбек атауын қалдырып кеткен.

 

1.2) Өзбектердің  этникалық құрамы

Өзбек және өзбек-қазақтық тайпаларды зерттеуге арналған жаңа тарихи-этнографиялық  материалдарда 92 «өзбектік немесе илатийа (көшпелі тайпалар)» рулар тізімі бар.Ол тізімдер бойынша көшпелі өзбектердің қандай тайпалардан тұрғандығы және олар қазіргі қазақтар құрамында бар ма,жоқ па білуге мүмкіндік береді.Көшпелі өзбектер тайпалар тізімі Сайф ад-дин Ахсикентидің XVI ғ. Ферғанада жазылған «Маджму ат-таварих» деген шығармасында келтірілген,автор ол шығармада 92 «өзбек немесе илатийа» тайпалар тізімін көрсетеді.Егер біз Ахсикенти бізге жетпеген деректерді пайдаланғанын ескерсек,дәстүрлі 92 тайпаға бөліну XVI ғ. бас кезіне тіпті оданда ерте кезге жатуы мүмкін.

     Төменде 92 «өзбектік  немесе илатийа» тайпалар тізімі  «Маджму ат-таварихтің» үш тізімі  бойынша,деректе келтірілген кезекті  сақтай,тайпалар тізімі келтірілген.Негізге алынған тізім ИВ АН СССР (кесте 1.)

«Маджму ат-таварих»-тағы «92 баулы өзбек (илатийа тайпалары)»  тізімі

ИВ АН (б. 17а-18а)	ЛГУ тізімі(б.16-17)	Фрунзелік тізім(б.16-17)	Бізбен алынған оқылу
I	II	III	IV
1.минг	минг	минг	минг
2.йуз	йуз	йуз	Йуз(жүз)
3.кырк	кырк	кырк	Кырк(қырық)
4.джалаир	джалаир	джалаир	жалайыр
5.сарай	сарай	сарай	сарай
6.кунгурат	кунгурат	кунгурат	қоңырат
7.алчын	алчын	алчын	алшын (кіші жүз)
8.аргун	аргун	аргун	арғын
9.найман	найман	найман	найман
10.кыбчак	кыбчак	кыбчак	қыпшақ
11.калмак	калмак	калмак	қалмақ
12.чакмак	чакмак	чакмак	чакмак
13.кыргыз	кыргыз	кыргыз	қырғыз
14.кырлык	кырлык	кырлык	қырлық
15.турк	турк	турк	түрік
16.туркман	туркман	туркман	түрікмен
17.байаут	байаут	байаут	байаут
18.бурлан	бурлан	бурлан	бурлан
19.шымырджык	шымырджык	сымырчык	сымыршық
20.кабаше	каба	каба	каба
21.нуджин	нуджин	нуджин	нуджин
22.киледжи	килечи	килечи	килечи
23.килекес	килекес	килекес	килекес
24.бурат	бурат	бурат	Бурат (бурят?)
25.убрат	убрат	убрат	Убрат (убрят?)
26.кыйат	кыйат	кыйат	қият
27.хытай	хытай	хытай	хытай
28.канглы	канглы	канглы	қаңлы
29.урйуз	урйуз	урйуз	урйуз
30.джуналахи	джуналахи	джулахи	джуналахи
31.куджи	куджи	кухи	куджи (кушчи?)
32.утарджи	утарджи	утарчи	утаршы
33.куладжи	куладжи	кулахи	кулачи
34.джыйыт	джыйыт	джыйыт	джыйыт
35.джуйут	джуйут	джуйут	джуйут
36.джалджиут	джалджиут	чалчиут	джалджиут
37.турмаут	турмаут	турмаут	турмаут
38.уймаут	уймаут	уймаут	оймаут
39.арлат	арлат	арлат	арлат
40.кераит	кераит	кераит	керейт
41.онгут	онгут	онгут	оңғұт
42.тангут	тангут	-----	таңғұт
43.мангут	мангут	мангут	маңғыт
44.джалаут	джалаут	джалаут	джалаут
45.мамасит	мамасит	мамасит	мамасит
46.меркит	меркит	меркит	меркіт
47.буркут	-------	курлаш	буркут
48.кеит	-------	öгилен	кеит
49.куралаш	куралаш	кари	куралаш
50.öглен	öгилен	араб	öглен
51.кари	кари	иладжи	кари
52.араб	араб	джубурган	араб
53.иладжи	иладжи	кышлык	илачи
54.джубурган	джубурган	кирай	джубурган
55.кышлык	кышлык	дурман	кышлык
56.кирай	кирай	табын	керей
57.дурман	дурман	таме	дурман
58.табын	набын	рамадан	табын
59.таме	таме	уйшун	тама
60.рамадан	рамадан	бадан	рамадан
61.уйшун	уйшун	хафиз	үйсін
62.бадай	бадан	уйрачи	Бадан
63.хафиз	хафиз	джурат	хафиз
64.уйраджи	авирджи	татар	аварджи
65.джурат	джурат	бурга	джурат
66.татар	татар	йамаш	татар
67.йурга	Йурга	каучин	йурга
68.баташ	баташ	туйалы	батас
69.каучин	каучин	тилау	каучин
70.тубалы	тубалы	кердари	тубалы
71.тилау	тилау	сахтиан	телеу
72.кердари	кердари	кыргын	кердери
73.сахтиан	сахтиан	ширин	сахтиан
74.кыргын	кыргын	оглак	кыргын
75.ширин	ширин	чимбай	ширин
76.оглан	оглан	черкес	оглан
77.джимбай	чимбай	уйгур	шымбай
78.джехл-кес	хркес	агарма	черкес
79.уйгур	уйгур	таргыл	уйгур
80.атмар	агар	турган	агар
81.йабу	йабу	таин	ябу
82.таргыл	таргыл	кохат	таргыл
83.тургак	турган	фахыр	тургак
84.таин	таин	куджалык	таин (тейин?)
85.кохат	кохат	шуран	кохат
86.фахыр	фахыр	дереджат	фахыр
87.куджалык	куджалык	кимат	куджалык
88.суран	шуран	шуджаат	шоран (шорон?)
89.дераджат	дераджат	авган	дераджат
90.кимат	кимат	казак	кимат
91.шуджаат	шутджаат	мангыт	шуджаат
92.авган	авган	каракалфак	авган