Книга Назарбаева

Біз  қазір  Қазақстанның  қауіпсіздігі  мен  аумақтык, түтастығына әлемдегі ең ірі держа-валардың кепілдігін алып отырмыз. Қолымызда Америка Қүрама Штаттарымен Демократиялык, серіктестік  туралы  хартия,  Ресей Федерациясымен  келісімдердің  түтас  бумасы бар.  Осы  жылдарда  біз  Қытаймен  ара-дағы шекара мәселесін шешуге қол жеткіздік. Кеңес дипломатиясы  ондаған  жылдар  бойы  бүл міндеттің үдесінен шыға алмай-ак, кетіп еді. Бауырлас  үш  халықты  байланыстырған Орталық   Азия   одағымен   ерекше   қарым- қатынас  қалыптасты. Кейінгі  жылдарда  түркі тілдес  мемлекеттердің  тоталитарлық  томаға-түйық жүйе кезінде үзіп тасталған экономика-лык, саяси диалогы қалпына келтірілді, бүл істе біздің  қүрметті  мейманымыз  —  Түркия президент!  Сүлеймен  Демирелдің  зор  еңбегі бар. Мүның өзі әлемдік саясатта үстемдік алып түрған  фактор,  Қазақстан  осы  бағыттағы біріктіруші байланыстардың нығая түсуін бел-сенді  түрде  жақтайды.  Біз  сондай-ақ  араб әлемімен  мәдени,  іскерлік  ынтымақтастықты кеңейтуді де қолдаймыз. Республикаға ірі көлемде шет ел қаржысы келе бастады. Алайда, бізде сарыуайым сапы-рып, өз егемендігімізді шет ел инвестицияла-рына сатьш жатырмыз деп пайьшдайтьшдар да бар.  Алайда,  бүл  жекешелендіру  үрдістерін жандандыру  және  экономиканы  көтеру мақсатымен жасалып отырған жоқ па ? Ендеше,  әлгіндей  ойлайтындардың  мына-дай  қарапайым  жайды  түсіне  алмағаны  ма: өзінің қаржысын Қазақстанға салған инвестор үзақ уақытқа деп есеп жасайды, муның өзі басқа жақтарын  айтпағанның  өзінде,  біздің тәуелсіздігіміз бен аумактык. тұтас-тьвымызга берілетін қосымша кешлдік емес пе. Осы соңғы жылдар  ішінде  жан-жағымызда  қолайлы сыртқы саяси орта қалыптасқаны ішкі   реформаларды   жүзеге   асырудың   аса маңызды тетіктерінің бірі болып табылады. Біз о бастан-ақ Қазақстанның сыртқы сая-сатын көп тармақты етіп қүрған болатынбыз. Өткен  бес  жылдың  тәжірибесі  мүның  өзі Қазақстанның геосаяси жағдайына әбден сәйкес келетінін көрсетіп берді. Қүрметті отандастар! 1990  жылдардың  бірінші  жартысы  кейбір жылдар кәдуілгі тарихтың ондаған жылына та-тиды  деген  деген  ежелгі  ойдың  әділ  екенін дәлелдеді. Уақыттың жүрдек ағымы „интегра-ция" терминінің мазмүнын да өзгертіп жіберді. Алғашқы  кезде  Қазақстан  бүл  орайда  кеңес дәуірінен  кейінгі  кеңістікте  бүрыннан  қалып-тасып  қалған  экономикалық,  саяси,  сондай-ақ кәдімгі  адамдык,  байланыстарды  сақтап  қалу қажеттігін алдымен айтатын. Көптеген  қайраткерлердің  ак,ыл-есі, өкінішке  қарай,  саяси  коньюнктураға  сәйкес кейде кіресілі, кейде шығасылы болып түраты-ны  бар.  Сондықтан  да  Тәуелсіз  Мемлекеттер Достастығын  қүру  идеясы  ең  алдымен Қазақстанның сындарлы бағытының арқа-сында аман қалғанын сондайлардың есіне сала кеткім келеді. Алайда, сол алғашқы кезеңнің өзінде-ак. біз жаңа интеграциялык, қүрылымдарды қүруға қатыстық,  олардың  арасынан  Эконо-микалық Ынтымақтастық Үйымын және Ор-талық Азия одағын бөле айтуға болады. Қазақстан Еуропаның Қайта қүру  және даму банкісінің, Азия Даму банкісінің мүше-лігіне өтті, НАТО-мен, Еуропа Одағымен, сон-дай-ак,  Ислам конференциясы үйымымен қарым-қатынасын жолға қойды. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қүрыл-ғаннан үш жыл өткеннен кейін осы қүрылым-ның сөзге бейімделіп бара жатқанын байқап, оған тың серпін беру қажеттігіне көзіміз жетті. Қазақстан Еуразия одағын қүру жөнінде үлгілі бастама  көтеріп,  үсыныс  жаса-ды.  „Қалғып" бара жатқан Достастықты бір сілкінткен жәй осы болды. Біздің үлгілік жоба-мызда көзделген идеялардың көпшілігі кейіннен екі жақты, көп жақты шарттар түрінде жүзеге асты. Мүның өзі экономика-лык  салада,  кеден  одағын  қүруда, азаматтық  мәселелерін  шешуде  нақты нәтижелерге қол жеткізді. Өтіп бара жатқан ғасырдың соңында „ин-теграция" үғымының мәнін салиқалы түрде қайта пайымдап алмасақ болмайды. Біріншіден,  біз  ешқандай  идеологиялық, діни немесе өркениеттік аңыздар мен өлшем- 40

дерге артықшылык, атаулыны қабылдамай-мыз. Басты өлшем тәуелсіз мемлекет — Қазақстан Республикасының үлттық-мемле-кеттік мүддесі. Екіншіден,  біз  к,ай  істе  де  прагматизмді үстанамыз. Иә, тарихтың үлы үстаз екені рас, дегенмен мәңгі-бақи оның аясында қалып қоюға болмайды. Біз өткенді көксей бермей, Еуразия кеңістігіндегі  тарихи  байланыстары-мызды жаңаша сипатқа көшіруіміз керек. Үшіншіден,  әртүрлі  интеграция  қүрылым-дарында болып көргендегі тәжірибеміз бүгінгі таңдағы  интеграцияның  әмбебап  принцип-терінің артықшылықтары мол екенін дәлелдеп отыр. Бүл принциптер —  теңдік пен еріктілік. Күштеп  біріктіру деген „империялар-дың қаңқасын күрап" жүретіндердің санды-рағында ғана қалған. Төртіншіден,  интеграция  эволюциялык, жолмен дамыса ғана сенімді болмак. Револю-циялық  оқыс  сілкіністер,  аяк,  астынан біріге қалу,  байыбына  бармай  жатып  конфедерация күра салу сияқты қадамдар қалыпты және та-биғи  дамып  келе  жатқан  процеске  тек  залал келтіруі мүмкін. Ақыр  аяғында,  бір  бағыттағы  интеграция қадамдары басқа бір бағыттағы қадамдардан бас тартуға соқтырмауға тиіс.  Бүгінгі әлемде аймақтык, одақтардың не-ше түрі  бар,  олар  сонысымен де  мықты болып отыр.  Мүның өзі Қазақстанның  үлттық-мем-лекеттік  мүдделерімен  әбден орынды  қабы-сады. Рас,  реформа қазірше өзінің  ар-тықшылығын  барлық  қазақстандықтарға дәлелдеп  үлгерген  жоқ.  Бізге бюджетке қарайтын  саланы  қаржыландыруға,  түрмысы нашар адамдарды,  мүгедектерді,  зейнеткер-лерді қолдауға,  ескірген  өндірістік  және әлеуметтік  инфрақүрылымды  жаңғыртуға, қорғаныс қабілетін ойдағыдай деңгейде үстауға қыруар қаражат керек. Бізге жер қойнауындағы қазыналарымызды алып, мем-лекет мүддесіне жарату  үшін,  жаңа,  экология-лык,  таза  және ғылымға  негізделген  өндіріс  жасау  үшін ғаламат күш-қуат жүмсау керек.

Дегенмен,  біздің  еліміздегі  өзгерістердің стратегиялық бағытын айқындап келген және алда да айқындай беретін ортақ қағидалар бар. Сол  қағидаларды  берік  үстана  білу  —  ре-форманың жемісін бүкіл халық көретіндігінің кепілі. Ең  алдымен  реформалар  саяси  түрғыдан қолдауды қажет етеді. Басқаша айтқанда, ре-формалардың экономикалық жағынан орын-  ды  болуы  жеткіліксіз,  олар  саяси  жағынан қорғалуыда шарт. Бүған қоса реформаларды тез жүргізу керек. Тез жүргізген соң халыққа онша жаға бермейтін шаралар болмай қоймайды. Ал жай жүргізу — адамдардың  түрмысын  жақсарту-ды  баяулату деген сөз. Демек, бүлай асықпаудың әлеуметтік қүны да арта түседі. Реформалардың  жақсы  жемісін  адамдар өздерінің  күнделікті  өмірінен  нақты  сезінуге тиіс. Қоғамның үміті үзілмеуі қажет, Иә, бүгінгі таңда  көптеген  қазақстандықтар  жаңа  саяси және  экономикалық  жағдайларға  әлеуметтік бейімделу кезеңінен өтіп болып қалды. Көптеген адамдардың ашып алған өз кәсібі бар. Өнеркәсіп орындарының  бірқатары  шаруашылық жүргізудің жаңа тиімді түрлерін тауып үлгерді. Ендігі  жерде  сонда  жүмыс  істейтін  адамдар реформаларды  тежеп,  кешегі  күнге  қайтып оралуды  әсте  де  қаламайды.  Алайда, тәуелсіздігіміздің  жаңа  бесжылдығына  және өзіміздің  қаржы-ақша  жүйеміз  жүмыс  істей бастағалы  бергі  төртінші  жылға  аяк,  баса отырып, біз нарықтык өзгерістердің әлеуметтік әсері қалың жүртшылықтың  көпшілігіне тиетіндей болуын қамтамасыз етуге тиіспіз. Ақырында, реформаларды жүзеге асыра отырып, принципті мәні бар мәселелер бойын-ша  келісімпаздыққа салынуға  болмайды. Келісімпаздық саясаты реформаны жүргі-зушілердің өзіне келісімге келіп отырған саяси күштердің тарапынан қолдауды  да,  тіпті бейтарап  қарауды да  кепіл ете алмайды. Өзгерістердің ең басты өлшемдерінің бірі деп біз саяси өлшемді айтуымыз  керек.  Қазіргі таңда  ол  өлшем  өзгерістердің  жүзеге  аспай қоймайтыны болуға тиіс. Нағыз оппозиция бо-луы  керек,  оның  болғанының  өзі  жақсы  да. Оппозиция — демократияның бір белгісі. Сондықтан да біз барлық саяси күштерді сындарлы диалогқа шақырамыз, сонымен бірге мұндай әңгіме өткізудің шарты заң шеңберінде саяси  іс-әрекет  жасау  екенін  еске  саламыз. Бүған қоса, Конституцияға қарсы ке-летін іс-қимыл жасауға шақыратындарға бай-ланысты үстанатын біздің бағытымыз да айнымақ емес—  мемлекет заңды саналы түрде бүзып, саяси және  материалдық  үпай  жинап  қалғысы келетін,  қоғамның  негіздерін  шайқалтпақ болған арандатушыларға төзіп отыра бермейді. „Бүгінгі күннің байыбына уақыт өте келе ғана баруға болады" деген сөздің мәніне зер салатын  күн  жеткен  сияқты.  Қазір  болып жатқан өзгерістердің және алдымызда түрған  мәселелердің  ауқымын  бағамдау  үшін  бүгінгі күнге кешегімен салыстыра отырып көз тастау қажет.  Жалак,ы  мен  зейнетақының  уақтылы төленбеуі,  коммуналдык,  қызмет  саласындағы қиындықтар,  бюджетке  қарайтын  әлеуметтік салалардың  проблемалары,  тағы  басқа мәселелердің  барлығы  да  таяу  жылдарда  өз шешімін табады. Сонда бүгін біз негізін қалап жатқан нәрселердің арасынан принципті маңызы ерекше деп нені айтқан жөн ? Келешек  дегеніміз  келеңсіздіктерден арылған  бүгінгі  күн  деген  сөз  бар.  Бүгін  не істесек те соның бәрі болашақ дамуымыз үшін негіз жасауға арналады. Біз басым бағыттардың басын ашып алып, болашақ туралы телеэкранға немесе газет бетіне үңіле қалған білігі кемшін кейбіреулердей  емес,  сол  басым  бағыттар биігінен ой толғауымыз керек. Қазақстанның  аумақтық  тұтастығы  мен тәуелсіздігін  сақтап  қалудан  маңызды  міндет болмақ  емес.  Қазіргідей  күрделі  жағдайда мемлекет өзінің қорғаныс қүрылысын жүргі-зіп жатқаны,  ол  істі  барлық  қиындықтарға қарамастан  жалғастырып отырғаны  әлдебі-реудің ойына түсе қалған нәрсе емес, мәні терец өмірлік қажеттілік  екендігін болашак, үрпақтарымыз бағалай жататын болады. Соңғы жылдардың   бәрінде   Қазақстан қолданып  келген  саяси  қүралдардың  бай  ар-сеналы да идеализм атаулыдан ада екенін баса айтуымыз керек. Мүның барлығы да тәуелсіздік пен аумақтық түгастықты нығайтудың қүралы. Біз  интеграция  проце-стерін  де  осы  түрғыда қарастырамыз. Осы  кезеңде  біз  үшін  экономиканы  кең көлемде  нарық  жағдайына  көшіру  де  өте маңызды. Нарықтың өзі, әрине, түпкі мақсат емес,  ол  бізді  дерт  біткеннің,  әлеуметтік мүқтаждық  атаулының  бәрінен  қүтқара  да қоймайды, бірак, дәл бүгін тиімді экономика к,алыптастырудың  бүдан  басқа жолы  жоқ. Мүндай  экономикасыз  Қазақстанның  нағыз тәуелсіздігі  де  болмайды,  адамдарымыздың түрмыс-тіршілігі де оңала қалмайды. Осы арада мына бір тақырыпта ой қозғасам деймін.  Келмеске  кеткен  кешегі  күнімізге қайтып оралуға шақырып жүрген-дерді, нарық үлттық  дамуымызға  қауіп  төндіреді дейтіндерді, әлеуметтік-экономика-лық қарым-қатынастарды  бәз-баяғы  қалпын-да  сақтап, түмшалап  үстауды  талап  ететіндерді  нағыз отаншылдар  деп  санайтын  жаттама  сөздер, меніңше, қазір соны айтатын адамдар-дың өзін де жалықтыра бастаған сияқты. Үлттың,  мемлекеттің мүддесін  қыздырма-лы қызыл сөзге қия салмай, осы іспен күнбе-  күн, білек сыбана айналысатын адамдар егер біз әлемдік рыноктың қатаң талаптарына бейімделе білмесек,  Қазақстанның  тәуелсіз  экономикасы да болмайтынын әлдеқашан үғынып алды. Демократиясы  дамығалы,  нарықтық  инс-титуттары  орнағалы  бір  жарым  ғасыр  өткен дәулетті  елдерде  халық  еркінірек,  жағдайы бізден гөрі жақсырақ, әлеуметтік бағдарла-маға келгенде  де  бізден  гөрі  жомарттау  екен  деп қырық  қайталап  айта  бергеннен  ештеңе шықпайды.  Оған  біз  де  жетеміз,  бірақ  ондай аңсарлы күн бүгін де, ертең де орнай қалмайды. Оған қол жеткізу үшін бүдан бес жыл бүрын ешкім  де  көзге  нақты  елестете  ал-майтындай принциптерге  негізделген  то-лыққанды экономиканы қалыптастыруымыз керек. Әркім өзінің игілігіне еңбек етсін, сонда мемлекеттің де игілігі артады. Сондай-ақ әркім осы күрделі кезеңде өз еліне қол үшын беруге үмтылуға тиіс. Бүгін  таңда  масылдыққа  еш  жерде  де  орын болмауға тиіс. Игілікке кенелу туралы айтпас бүрын алдымен нақты бір нәрселерді жасап алу керек. Біздің  стратегиялық  мәні  бар басым бағыттарымыздың бірі  — үлтаралык,  келісім. Біз үлт мәселелерін шешуге біртіндеп, абайлап кірісуді   жақтаймыз.   Осылай   еткеніміздің  жемісін көріп те отырмыз. Бүл —  жеке адам-ның  пікірі  емес.  Мүны  әлеуметтік,  атап айтқанда,  көші-қон  статистикасы,  басқа  да көптеген  зерттеулер  қуаттайды.  Экономика-дағы  елеулі  қиындықтар  түсында,  саяси-қүқықтық  салада  түбегейлі  өзгерістер  жасап жатқан  кезде  бізде  үлтаралық  қақтығыстар болмағаны  осы  жылдардың  маңызды нәтижелерінің бірі ғана емес, мүның өзі бола-шаққа берік негіз қалайтын жәйт. Кеңес өкіметі тараған кеңістікте үлт мәселесін күшке салып шешеміз  деген  түста  әрдайым  жүздеген, мыңдаған  адамның  қаны  төгіліп  отырған-ды. Өкінішке  карай,  бүл  кездейсоқтык,  емес, заңдылык. Қит етсе күш көрсетеміз деп үркітіп, үлт  мәселелерін  тасалап,  түн-шықтырып үстаған  тоталитарлық  жүйенің  шаңырағы ортасына  түскен  кезде  аса  күрделі  үлт мәселесін  реттеудің  жаңа  тәсілдеріне  үйрену қажеттігі  туындады.  Бүл  ақиқатқа  алаңда айқайлаумен  көзге  түсіп,  өкімет  билігіне үмтылып баққан талай адамдардың тісі батпай-ақ қойды. Бір халықты бір ха-лыққа айдап салу оп-оңай.  Ол  кез келген  жәдігөйдің  колынан келеді. Ал үлт мәселесінде ондаған, тіпті кей түста жүздеген  жылдар  бойы  қордаланып қалған таптаурын түсініктер  мен үшқары  үғымдардан  адамдар санасын арылта алу — көршінің терезесіне тас атқандай таңданарлық іс болмағанымен, ең бір үсынақты  зергердің  шеберлігін  кджет  ететін қиын шаруа. Біз мына позицияны айқын да табанды түрде үстануымыз  керек:  Қазақстан  барлық  үлттық мәселелер  атаулыны  өзінің  жаңа  тари-хының алғашқы бес жылындағыдай бірте-бірте, тізеге салмай шешіп отыратын болса ғана куатты да тәуелсіз,  егемен,  аумағы  біртүгас  мемлекет ретінде сақтала алады. Жаңа  қоғамға  өтудің,  куатты  мемлекет қүрудың негізгі тетігі —  саяси тұрақтылық. Бүл —  жәй айта салған үран сөзі емес. Бүл үғымға ең  алдымен осы өткен бес жылдың  ішінде өмірге  келген  жаңа  қоғамдық-сая-си институттармен  — билік тармақтарымен, партиялармен,  мемлекеттен тыс бүқаралық ақпарат қүралдарымен, тәуелсіз сот жүйе-сімен қалыпты өзара іс-әрекет ету жатады. Мүндай іс-әрекет салған беттен жемісін бере қалады деп санауға  болмайды.  Дегенмен,  осы  жылдар ішінде жаңа саяси жүйенің қүрылым-дык, әлуеті жасалғанын да ескерген жөн. Бүл жүйе елдегі түрақтылық  негізгі  саяси  топтар  қызметінің мақсаты мен үстанар қалыбына айналғанда ғана ойдағыдай дами алады.  Бүл  арада  қоғамдық  дамудың  екі  түрлі стратегиясын  нақты  көре  білу  шарт.  Оның біріншісі  —  нарықтық  экономика,  қүқықты мемлекет,  дамыған  азаматтык,  қоғам. Түрақтылык  этностық  әралуан  қоғамдарда үлтаралык, келісімге арк,а сүйейді. Бүл  стратегияның  баламасы  қандай? Әміршіл  экономика,  тоталитарлық  мемлекет, үлтаралық  қақтығыс  па?  Келісім  мен түрақтылықты  қоғамдық  дамудың  бірінші үлгісіне ғана негіздеп күруға болады. Түрақтылық  саяси  мәселелерді  шешудің күшке  негізделмеген  тәсілдеріне  көбірек сүйенгенде ғана сақталмақ. Осыдан біраз жыл бүрынғы  күшке  салып  өткізілген  саяси науқандарды да, бүрынғы кеңестік мемлекет-тердің  бірқатарындағы  күш  көрсетудің  неге соқтырғанын да тез үмытқандаймыз. Иә, өздері тәңірдей түтк,ан, өмір бойы сеніп өткен мүраттарының күйрегені, ту-ысқандык,, достық  байланыстарының  үзіліп  қалғаны, түрмыс деңгейінің бүрынғыдан на-шарлағаны талай  адамға  оңай  тиген  жоқ.  Одан  да ашығырақ  айтар  болсам,  жер-жерде  қаулай жөнелген,  біздің  халқымыз  бен  мемле-кетіміздің  ерік-жігерінің  арқасында  ғана Қазақстанды   шарпымай   өткен   үлтаралық  қақтығыстардың  аяусыз  өртіне  күйген  адам-дарға  жаңа  қоғамдык,  қүрылысты  жақсы деп дәлелдеу де оңайға түспейді. Сонда да мен бүгін қазақстандықтарға: сіздердің өздеріңіз жасаған таңдаудың дүрыстығына күмән келтіретін арзымсыз саясаткерлердің сөзіне сенбес бүрын біздің қандай мүрадан бас тартқанымызды және неге  қол жет-кізгенімізді  ой  безбеніне  салып көріңіздер  дегім  келеді.  Халықтың  ғасырлар бойы  тәуелсіздікті  аңсаған  арманы  жүзеге асқаны кімге зиян? Қазақстан бүгінде „КСРО-ның бір бөлігі" емес, жыл өткен сайын әлемдік қоғамдастықта беделі арта түсіп келе жат-қан

егемен мемлекет болып отырғаны кімге зиян? Біздің  жеріміздің  қойнауындағы  аса  бай қазыналар алғаш рет Қазақстан халқына қызмет ете бастағаны кімге зиян? Біздің жеріміздіадам өмір  сүре  алмастайуланған  шөл  аймаққа айналдырған өлім сепкіш қарудың сыналмайтын болғаны  кімге  зиян?  Біздің  жерімізде бейбітшілік  пен  тыныштық  ор-нағаны, балаларымыздың  Ауғанстанда,  Таулы Қарабақта,  Днестр  өңірінде  немесе  Чешен-станда  ажал  қүшпай  жатқаны  кімге  зиян? Осының қадір-қасиетін білейік те, ағайын.  Біз туындап жатқан  проблемаларда күш көрсетейік десек күшіміз жетпей жатқан жок,, оған  ешкім алаң  болмай-ақ  қойсын.  Біздің Конституциямызда  мемлекетті  және  оның демократиялық институттарын қор-ғаудың барлық жолдары көзделген. Қақтығыстарды күш қолданбай  шешуді үсынсақ,  реформалар  жүргізіп  жатқан  қа-зіргідей күрделі кезеңде бәтуаға  келу ерек-ше қажет екенін үғынғанымыздан деп білу ке-рек. Саяси  түрақтылықты  аспаннан  өздігінен түсе қалған сый секілді көруге болмайды. Ол саяси  қарым-қатынастардың  орнықтылы-ғымен,  қоғамдық  дамудың  дәйектілігімен тікелей байланысты. Сондықтан өкімет билігі тармақтарының  да,  саяси  қозғалыстардың  да мүны  есте  ұстағаны  маңызды.  Барлық заңдарды,  шешімдер  мен  іс-әрекеттерді  оларқоғамның түрақтылығы мақсаттарына сай ке-ле ме деп сараптан өткізгені жөн. Тек содан кейін ғана ол шешімдерді қабылдау керек. Ешкімнің де  Конституция  талаптарына  қайшы  әрекет етуге  қүқығы  жоқ.  Біз  Негізгі  Заңда айқындалған  азаматтардың  қүқықтары  мен бостандықтарының бүзылуына жол бер-мейміз. Саяси  қарым-қатынастардың  орнықтылы-ғын қамтамасыз ететін көптеген факторлар-дың арасында  экономикалық  турақтылықты,  усақ және  орташа  меншік  иелерінің  тұтас  бір буыныболуын,  заңдардың  қатаң  орындалуын, әлеуметтік,  үлтаралық,  сондай-ақ  діни  төзім-ділікті атауға болар еді. Саяси турақтылықтың сақталуының не-гізгі шарты мықты экономика  екенін  біз  жақсы тусінеміз.  Біздің  негізгі  күш-жігеріміз  алуан турлі сауда-саттыққа ғана емес, дәл осы салаға жүмсалуы  керек.  Реформаларды  жак,-тайтындардың  қатарын  жаппай  көбейту  — экономикалық  қана  емес,  идеологиялық  та міндет.  Бізге  қазір  жартылай  социалистік урандардың  басын  оңды-солды  қоса  салған қойыртпақ емес, реформашылық идеология-сы керек. Алайда саяси тұрақтылықты бір келген соң басқа тепсе кетпес бақтай көруге де бол-майды. Шиеленіс шығатың жерлер табылмай түрмайды, олар әсіресе әлеуметтік  салада көбірек. Жаңа мәселелерді шешудің тетік-терініске қоспасақ, әр  салалардағы  реформа-лардың  қарқынын үйлестіре  білмесек,  жал-пақ  журтшылықтың сенімінен шыға алмасақ, онда турақтылықтың сақтала беруі неғайбілл болады. Біз  реформаларды  күрделі  жағдайларда жүзеге  асырып  жатк,ан  үкіметті  қолдаймыз. Бірақ  біздің  бүл  қолдауымыз  адамдардың күнбе-күнгі  өмірлік  мәселелері  қалай  шеші-летіндігіне  тікелей  байланысты.  Олай  бол-маған жағдайда үкіметке басқа адамдар келуі керек. Біз өтпелі кезең туралы көп айтамыз. Бүл кезеңнің қашан аяқталатынын ешкім де нақты айта алмайды. Оның кешегі күнге қайта ора-луға  болмайтындай  жағдай  жасалғанда  ғана аяқталатынын айта аламыз. Өтпелі кезеңнің өзі әртүрлі қоғамдық-сая-си куштердің қақтығысымен сипатталады. Әңгіме кез-келген мемлекетте кездесе бе-ретін саяси кереғарлықтар  туралы  болып  отырған  жоқ. Мәселе дамудың екі түрлі бағытында: оның бірі —  әрқилы әдемі үран-дармен боялып, сылап-сипап қойған өткен ке-зеңге қайта оралу да, екіншісі —  бүрынғы қоғамдық институттарды түбегейлі  алмасты-ру.  Осынау  екі  турлі мүдденің,  екі  түрлі  страте-гияның,  екі  түрлі идеологияның,  екі  түрлі  көзқарастың қақтығысына біз күнбе-күн куә болып келеміз, өзгерістер  енді  кешеуіл-демейді,  мемлекеттің барлық проблемалары түбегейлі шешілді деп сеніммен айтуға әлі ертерек. Кез-келген  өтпелі  қоғамдағы  әлеуметтік қүрылым орнықсыз болады да тез өзгереді. Бүл арадағы мәселе материалдык, өзгерістер туралы емес, барлык, әлеуметтік топтардың қоғамдық мәртебесі алмағайып күйге түсетіндігі жайында болып отыр. Осының бәрі бас-аяғы  бес жылдың ішінде болғандықтан  да  бүқаралык,  сананың  бүл өзгерістерге тиісінше жауап беріп, үлгере ал-май қалатынына таңданудың жөні жоқ. Мүның өзі ара-түра  жүрттың  зықысына  тиіп,  баяғы идеологияның  сарынымен  сөйлеуге  итермелеп те жатады, бүл кейде тоталитарлық утопияға, ал кейде ауыл арасындағы социал-реформизмге де үласып кетеді. Осы  солшыл  немесе  солшыл-орталық ыңғайдағы  доктринашылдык,  сырттай  к,ара-ғанда тартымды-ак, болып көрінгенімен, ол бо-лашақ  Қазақстан  үшін  сүйеу  бола  алмайды, мүның объективті себептері бар. Біздің  қоғамымыз  қүрылымдық  түрғыдан алғанда осы таяу жылдардың өзінде бірнеше ірі топтардан  түратын  болады.  Оларды  шартты түрде үсак, және орта меншік иелері, жалдама-лы еңбекпен айналысатындар, ірі үлттық капи-тал иелері деп бөлуге келеді. Әрине, қоғамды басқаша өлшемдер мен жіктеулер бойынша да  қайтып  оралды.  Ал  бүгін  таңда  қалыптасып жатқан  нәрселерді  ауқымы  жөнінен  үлттың өткен жолының бірде-бір кезеңімен салысты-руға болмайды. Екіншіден.  Біздің  нарықтық  экономика қүруға қарай шешуші үмтылыс жасауымыз-дың сәті  түсті.  Кәнеки,  ауыл-аймақтық  баға  бе-руден іргені аулақ салып, шындықтың көзіне тура  қарайықшы.  Әлемнің  нарықтық  рефор-малар  шапшаң  және  дәйекті  жүргізілген аймақтарында бүгін таңда түрмыс деңгейі күрт көтерілді;  ал  табансыздык,  пен  жартыкеш әрекеттер  бой  көрсеткен  жерде  бүл  қадам түйыққа  апарып  тіреді.  Біз  бес  жыл  ішінде ілгері  үмтылуымызға  қажетті  институттарды қүрдық. Үшіншіден. Бүгін таңда нашар түсінілетін, бірақ қүқықты жүйеде үзақ мерзімді нәтижелері болатын бетбүрыс жасалды. Біз көп ілгеріледік және  күні  кешегі  тоталита-ризмнің  сүргінге толы  қүқықтарынан  мәңгіге  қүтылдық  деп үміттенемін.  Және  біз  жеке-да-ра  партияның өктемдігін  талқандадық.  Ол  сөздің  шын мәнінде  қалыпты  партия  бола  да  алмады, керісінше  өктемшіл  мемлекеттік  аппа-ратқа айналды.  Егер  қысқа  ғана  айтсақ,  еркін қоғамның қүк,ык,тық негізі ясасалды. Төртінпгіден.  Біз   өзіміздің  жас мемле-  кетіміз қалыптасуының мейлінше күрделі уча-скесін  қантөгусіз  өттік.  Көп  үлтты  және  көп дінді  елге  бүрынғы  мемлекет  пен  қоғамдық қүрылыстың дереу ыдырауы жағдайында мүның қаншалықты  күшке  тускенін  келесі  ғасырдың тарихшылары  айтатын  болады.  Бірақ  бүл  —біздің  даусыз  жетістігіміз,  онда  халықтың кемеңгерлігі де, басшылықтың саяси ерік-жігері де бейнесін тапты. Бесіншіден,  қазақтың  мемлекеттік  бір-лестіктері  ежелгі  Қытай,  Араб  және  Еуропа дерек көздерінде еске алынғанымен, Қа-зақстан ешқашан  да  осындай  дүние  жүзі  та-ныған мемлекет ретінде болған емес. Бүл соңғы бес жылдың  жетістігі.  Кәнеки,  Қазақстанның ыдырап  кеткен  империяның  шет аймактағы бүрышынан дүниежүзілік  қоғамдастық қүрметтейтін және ядролық қарусыздану сияқты ғаламдық  процесте  ора-сан рөл атқарған тәуелсіз  мемлекетке  дейінгі  ауқымы  жағынан ғаламат  қашық  жолды  жүріп  өткенін  есте сақтайық.  Егер  әлем  бізді  топ-тасқан, демократиялык,,  бір  пікірлестердің экономикалық қуатты қоғамы деп көретін болса, дүниежүзілік  қоғамдастық  Қазақ-станды  осы реттен тани беретінін түсіну маңызды. Қазақстан өз тәуелсіздігінің он жылдығын  XXI  ғасырда атап өтетін болады. Мынадай бір оғаш  ақикат  бар:  ғасырлардың  тоғысында үлттар  мен  мемлекеттердің  алдында  тарихи таңдаудың  проблемалары  айрықша  өткір түрады. Тек қазіргі ғана емес, ертеңгі үрпақтың да өмірі уақыттың үніне дүрыс жауап қайтаруға байланысты  болады.  Біз-дің  басым бағыттарымызды түжырымдап көрейін. Біріншіден. Мемлекеттік, тәуелсіздік — бүл тарихтың сыйы емес және тек қазіргі үрпақтың бір өзінің ғана меншігі емес. Бүл —  өткеннің алдындағы парыз және болашақтың алдындағы жауапкершілік, Қазіргі үрпақтың рөлі мынада —  ол  осы  мемлекеттік  пен  тәуелсіздікті  тек нышандармен ғана емес (олар қандай сүйкімді болып  көрінсе  де),  қайта  нақты  мазмүнмен толықтыруға тиіс. Жай ғана саяси тәуелсіздік пен кушті мемлекет  ара-сын орасан  зор қашықтык. бөліп жатыр. Біздің мақсатымыз — Қазақстанның  тәуелсіздігін ақиқат  шындыққа айналдыру, экономика-лык,, қүқықтық, әскери, ақпараттық  өлшем-дерді ақиқат  шындыққа айналдыру. Бүгінгі мемлекеттіктің аксиомасы осындай. Екіншіден. Біз бүгін тарих тағылымдарын жақсырақ түсінеміз. Мәселе тек тусінуде ғана емес,   сонымен  қатар  қорытынды  шығара білуде  де.  Үлттык,  тарихымыздың  ең  бір  ал-мағайып  сағаттарында  халық  бірігу  үшін әрқашан да күш таба білді, алайда үлттық ыды-рау тетіктерінің соншалык, тез іске қосылуы да мәңгілік лағнетке батыратын. Біз ғасырлар бойы шыға алмай келген ескі қақпанға түспес үшін атам заманғы таптаурындықтардан іргені аулак, салуымыз  керек.  Сондықтан біздің  міндетіміз шынайы үлттық топтасуға қол жеткізуде болып отыр, онсыз біздің мемле-кетіміздің болашағы жок,. Үшіншіден.  Үлтаралық келісім — бүл тәуелсіздігіміздің  бірінші және  екінші  бес-жылдығының  мәселесі  емес  және  жалаңаш саяси  прагматизмнің  мәселесі  емес.  Біз қарапайым екі ақиқатты игеріп, келесі үрпаққа беруге тиіспіз: Қазақстан әрқашан да көпүлысты мемлекет  болды  және  ешкім,  ешқашан  да қандай да бір үлттык, тазартуды жүргізбейтін болады; біздің көп үлыстығы-мыз — орасан зор мәдени,  экономикалык,  және  саяси  ресурс. Алдымызда  қарацайым  міндет  түр  —  біздің бәріміз  азаматтық  ор-тақтығымызды  сезінуге тиіспіз. Бірак, осындай қарапайымдылықтың ту сыртында  орасан  зор  күрделіліктер  бой тасалауда: өткенді аңсау да, мен ағамын, сен інісің деген сияқты жаман тәуелсіз  мемлекеттердің  сапында  өз  орнын қайта тапқан халқымыздың алдындағы ерек-ше жауапкершілік  жүгі  бізге  осылай  айтқызып отыр. Мүндай тағдыр жер бетіндегі ха-лықтардың бәрінің  маңдайына  жазыла  бер-мейді,  қысқа ғана  уак,ыт  аралығында  осыншама  күрделі міндеттерді  шешу  де  кез  келген  халықтың қолынан  келмейді.  Өзіміздің  қуатты мемлекетгігімізді  қүра  оты-рып,  тиімді экономиканы  қалыптастыра  оты-рып, үлтаралық  келісім  мен  саяси  тұрақтылықты сақтап  қалу  — XXI  ғасырдың табалдырығындағы біздің міндетімізді осылай-ша түжырып айтуға  болар еді.  Әртүрлі ғасырлар мен әрқилы дәуірлерде тарих біздің халқымыздың алдына  өте қатаң,  кейде тіпті қатал міндеттер қойып отырған. Мемле-кеттігімізден айрылғанда  да  біздің  халық ретінде сағымыз сынған  жоқ.  Ғасырлар тоғысында түрған осы сәтте де біз жағдайды боямалаудан аулақпыз. Алайда, үлттық тарихымыздың қандай бел-белесінде де  біз өзіміздің мемле-кеттігімізді сан ғасырлар бойы тапжылмай түратындай етіп қүруға  дәл  осындай  мүмкіндік  алып  көрген емеспіз. Тағдырдың осы сирек