Гiсторыя народа ва ўзнагародах XVII – пачатку XX стагоддзя

У перыя праўлення Станіслава Аўгуста з ВКЛ ордэнам Белага Арла было адзначана каля 70 асоб, а  ордэнам Св. Станіслава—каля 330 чалавек. Сярод узнагароджанных абодвума ордэнамі ў 60—80-я гг. XVIII ст.трэба  назваць стольніка ВКЛ Юзэфа  Клеменса Чартарыйскага (ордэн Св. Станіслава атрымаў у 1765г., ордэн Белага Арла ў 1767г.), трокскага ваяводу Андрэя Ігнація Агінскага (1769 г.,1770г.), мінскага ваяводу Тадэвуша Бужынскага (1766г.,1769г.)[6,c.71].

Як бачна з вышэйпрыведзеных фактаў, ордэны Рэчы Паспалітай маглі  атрымаць у асноўным прадсташнікі магнацкіх  родаў, асобы, якія займалі пэўныя дзяржаўныя пасады, або адыгрывалі значную ролю ў сацыяльна-палітычным жыцці краіны.

Аднак у час праўлення Станіслава Аўгуста Панятоўскага магчымасць

атрымаць узнагароду мелі і прадстаўнікі іншых сацыяльных груп. Так, ордэнам Св. Станіслава адзначаліся  каталіцкія і уніяцкія іерархіі, вядомыя  дзеячы культуры і  навукі Рэчы Паспалітай. Пэўная частка іх была з ВКЛ. Кавалеры абодвух ордэнаў Рэчы Паспалітай былі беларускі вучоны, пісьменнік, палітычны дзеяч Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч, грамадскі,палітычны і дзяржаўны  дзеяч ВКЛ, а таксама публіцыст, перакладчык, уладальнік знакамітай бібліятэкі Іаахім Храптовіч.

Ордэнам Белага Арла і Св. Станіслава былі перш за ўсё ўзнагародамі за грамадзянскія заслугі. Доўгі  час у Рэчы Паспалітай не было ваеннага ордэна. Такой узнагародай стаў ордэн  Virituri Militari (“Ваеннай доблесці”). Рашэнне пра прывядзенне ўзнагароды было прынята Станіславам Аўгустам.

Першапачаткова ён уяўляў сабой медаль, які вырабляўся з серабра і золата. Першымі гэты знак 25 чэрвеня 1792 г. атрымалі салдаты і афіцэры дывізіі Юзэфа Панятоўскага, якія вызначаліся мужнасцю і храбрасцю ў баях. Пазней медаль ператварыўся ў ордэн, заснаваны па ўзору аўстрыйскага ордэна Марыі Тэрэзіі. Знакі ордэна дзяліліся на 5 ступеняў[6,c.72]. Першымі трыма—залатым,камандорскім і кавалерскімі крыжамі—згодна статуту, меркавалася адзначыць афіцэраў, а чацвёртай і пятай—салдат. Агульная колькасць адзначаных гэтым ордэнам да яго забароны склала 526 асоб[6,c.73]. Камандорскім крыжам быў адзначаны адзіны Юзэф Панятоўскі, кавалерскім крыжам узнагароджаны 86, а сярэбраным 439 чалавек. На сённяшні дзень вядомы прозвішчы толькі 154 кавалераў ордэна, з якіх 40—гэта салдаты і афіцэры войска ВКЛ (27 адзначаны кавалерскім і 13 сярэбраным крыжамі)[6,c.73].

У час паўстання 1794г. знакі  ордэна Virituri Militari выдаваліся паўстаўшым салдатам і афіцэрам. Узнагарода стала  самай папулярнай у арміі. За ўдзел  у паўстанні ордэнам было узнагароджана каля 60 чалавек[7,c.91].

У выніку трэццяга падзелу  Рэчы Паспалітай (1795г.) ордэн Virituri Militari быў забаронены расійскімі ўладамі  для нашэння.

          У 1807г. у выніку Тыльзіцкага дагавора было ўтворана герцагства

Варшаўскае, на чале якога стаяў саксонскі курфюрст Фрыдрых—Аўгуст, які адразу ж аднавіў ордэны Рэчы Паспалітай. У 1808г. Аляксандр I выказаў яму незадаволенасць з нагоды таго, што ў знаку ордэна Virituri Militari застаецца герб ВКЛ—Пагоня. Каб пазбегнуць дыпламатычнага скандалу, Фрыдрых-Аўгуст загадаў змяніць конніка на словы па-латыні “Rex et Patria” (“Кароль і Айчына”).

Адноўлены ордэн існаваў  да 1815 г., калі пасля разгрому напалеонаўскай Франціі было ліквідавана і герцарства Варшаўскае, за час існавання якога ордэнам Virituri Militari было ўзнагаоджана 1506 чалавек[7,c.92].

Сярод узнагароджаных сярэбраным крыжам была адна жанчына—Іона Жабур.

 У 1830г.  на тэрыторыі Польшы, Беларусі і Літвы ўспыхнула паўстанне. Яго кіраўнікі ўзнагароджвалі паўстанцаў ордэнам Virituri Militari старога выгляду,    г. зн. з выявай Пагоні на зваротным баку і датай “1792г.” Усяго было ўзнагароджана 3863 чалавекі. Сярод каторых і дзве жанчыны—Барбара Чарноўская і Юзэфа Кульчыцкая[6,c.92].

Грубай абразай нацыянальных пачуццяў народаў Рэчы Паспалітай было рашэнне Мікалая I узнагародзіць  менавіта гэтым ваенным ордэнам  удзельнікаў падаўлення паўстання. Знакі яго адрозніваліся тым,што  на іх стаяла дата—1831 год—год падаўлення паўстання. Ім было ўзнагароджана 106526 чалавек[7,c.92]. Сярэбраныя крыжы атрымалі не толькі салдаты, але і пісцы, повары. Пасля раздачы ордэн быў у Расіі адменены.

Усяго за час праўлення  Станіслава Аўгуста Панятоўскага, паўстанне пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі, герцагства Варшаўскага і паўстання 1830—1831 гг. ордэнам  Virituri Militari было ўзнагароджана каля 6 тысяч чалавек, з іх крыжамі I і II ступені—13 чалавек.[6,c.92].

Такім чынам, з ордэнаў  Рэчы Паспалітай ордэн Virituri Militari быў  скасаваны, а два іншыя—ордэн  Белага Арла і ордэн Св. Станіслава—увайшлі ў капітул расійскіх ордэнаў.

 

2.2 Асаблівасці  расійскай узнагароднай сістэмы

 

Фарміраванне рускай ордэнскай  узнагароднай сістэмы працягвалася амаль 130 гадоў. Упершыню ў апісаннях, прысвечаных ордэнам, выдзяляюцца перыяды звязаныя з фарміраваннем і зменамі ў ордэнскіх сістэмах. Гэтыя перыяды называюць па імёнах кіруючых імператарў, якія ўнеслі пэўныя змены ў рускай ордэнскай сістэме.

Першым перыядам стаў Пятроўскі (Пётр I Вялікі). Менавіта пры Пятры I ў Расіі зацверджаны тры ордэны: Святога Апостала Андрэя Первазваннага; Святой Вялікамучаніцы Кацярыны (адзіны жаночы ордэн у імперыі); Святога  Аляксандра Неўскага.

Асноўным недахопам ордэнаў, заснаваных  Пятром I, было тое, што імі ўзнагароджваліся толькі вышэйшыя ваенныя і дзяржаўныя чыноўнікі.

Другі перыяд—Кацярынінскі. Кацярына II выправіла недахопы расійскай  ордэнскай сістэмы. Яна ўвяла  яшчэ два ордэны: спецыяльна для  ваенных—ордэн Святога Вялікамучаніка і Перамоганосцы Георгія чатырох  ступеняў і ордэн Святога Роўнаапостальнага  князя Уладзіміра,таксама чатырох  ступеняў.

З увядзеннем гэтых узнагарод  пашыралася кола ўзнагароджаных, таму што малодшыя ступені ордэнаў  спецыяльна прадназначаліся для  ўзнагароджання малодшых і сярэдніх афіцэраў і чыноўнікаў.

Трэці перыяд—Паўлаўскі. Для  яго характэрна тое,што ён адмяніў  узнагароджванне ордэнам Святога  Георгія. А ўвёў у рускую сістэму  ўзнагарод ордэн Іаана Іерусалімскага (Мальтыйскі крыж).

Гэтым ордэнам узнагароджваліся толькі ў цараванне Паўла. Аляксандр I адмяніў Мальтыйскі крыж і назаўсёды  выключыў яго з сістэмы ўзнагарод  Расійскай імперыі.

Паўлам таксама быў  уведзены ордэн Святой Ганны, які да канца XIX—пачатку XX ст. меў чатыры ступені.

Чацверты перыяд — Александраўскі. У гэты час было адно адноўлена

ўзнагароджванне ордэнам  Св. Георгія ўсіх ступеняў. З’явіўся знакаміты “салдацкі Георгій”. Але толькі з 1913 года ён стаў афіцыйна называцца Георгіеўскім крыжам.

У Мікалеўскі перыяд (імператар  Мікалай I ) у 1831 годзе ў сістэму  ўзнагарод імперыі былі ўключаны адразу два польскія ордэна:  Белага Арла (аднаступенны) і Святога Станіслава (трох ступеняў).

На рубяжы стагоддзяў руская ўзнагародная сістэма выглядала  такім чынам (пералік ідзе з самых  малодшых ордэнаў):

Ордэн Святой Ганны IV ступені (Анненская зброя з надпісам “За  храбраць” давалася толькі ваенным);

Ордэн Святога Станіслава III ступені;

Ордэн Святой Ганны III ступені;

Ордэн Святога Станіслава II ступені (з каронай і без);

Ордэн Святога Раўнаапостальнага  князя Уладзіміра IV ступені (з бантам і мячамі для ваенных);

Ордэн Святога Раўнаапостальнага  князя Уладзіміра III ступені;

Ордэн Святога Станіслава I ступені;

Ордэн Святой Ганны I ступені(з  каронай і без);

Ордэн Святога Раўнаапостальнага  князя Уладзіміра II ступені;

Ордэн Белага Арла;

Ордэн Святога Аляксандра Неўскага (з брыльянтамі і без);

Ордэн Святога Раўнаапостальнага  князя Уладзіміра I ступені;

Ордэн Святога Апостала Андрэя Першазваннага (з брыльянтамі і  без).

Першы і вышэйшы ордэн  Расіі—ордэн Св. Андрэя Першазваннага (1699,афіцэрскі статут 1798г.) меў I ступень, крыж, зорку, блакітную стужку і дэвіз  “За веру і вернасць”. Гэты дэвіз  адзначае заслугі, за якія адбывалася ўзнагароджванне[5,c.4].

Узнагароджанне ордэнам  Св. Андрэя Першазваннага аўтаматычна  рабіла яго ўладальніка з 1737 года кавалерам ордэна Аляксандра Неўскага і Святой Ганны I ступені, з 1831г.—Белага Арла, з 1855г.—Станіслава I[5,c.18]. Першым кавалерам ордэна стаў генерал—фельдмаршал Фёдар Аляксеевіч Галавін (1650—1706гг.).

Андрэеўскі ордэн жалаваўся  рускімі царамі не вельмі часта: пры  Пятры I яго атрымалі каля 40 чалавек, пры Кацярыне I—16, пры Пятры II—5, пры Ганне Іаанаўне—24, пры Лізавеце Пятроўне—83, пры Пятры III—15, пры Кацярыне II—100[5,c.22].

Ордэн Святога Аляксандра Неўскага (1725г.) быў узнагародай для  асоб з чынам генерал-лейтэнант  або тайнага саветніка і вышэй, меў I ступень, чырвоную стужку і дэвіз “За працу і Бацькаўшчыну”. У 1736г. кавалерам гэтага ордэна стаў кароль Рэчы Паспалітай Аўгуст III. Быў узнагароджаны                 М. К. Агінскі[1,c.10].

Імператарскі ордэн Св.Велікамучаніка і Перамоганосца Георгія (1769г.) быў  выключна вайсковай узнагародай  для афіцэраў за баявыя заслугі або  за выслугу гадоў (да 1855г.). З 1807 г. існаваў  спецыяльны знак ордэна Св.Георгія  для ўзнагароджання салдат і унтэр-афіцэраў (з 1913г. Георгіеўскі крыж), які ў  сярэдзіне XIX ст. падзелены на 4 ступені[5,c.26].

Ордэн Святога Роўнаапостальнага князя Уладзіміра (1782г.) выдаваўся за выслугу гадоў і асаблівыя ўчынкі афіцэраў і чыноўнікаў, меў 4 ступені і дэвіз “Карысць,гонар і слава”. У 1798—1817гг. расійскіх падданых узнагароджвалі ордэнам Св.Іаана Іерусалімскага (2 ступені,чорная стужка), які меў мальтыйскае паходжанне. Ордэна Белага Арла (1815г.), Св. Станіслава (1815г.),і Virituri Militari (1815—1831гг.) ад адпаведных ордэнаў Рэчы Паспалітай і да 1831 г. прызначаліся толькі для жыхароў Каралеўства Польскага. У 1870 г. дазволена насіць ордэнскія знакі ніжэйшых ступеней, атрыманыя за ваенныя заслугі, адначасова з вышэйшымі[5,c.18].

 

 

 

 

Заключэнне

 

У сваёй працы я імкнулася  адабраць і прывесці ў сістэму  тое, што стала вядома апошнім  часам пра гісторыю стварэння  дзяржаўных адзнак і узнагарод. А  таксама ўспомніць імёны людзей, якія пакінулі адметны след у нашай  гісторыі. Гэта даследаванне дапамагло  нам пазнаёміцца з некаторымі імёнамі незаслужана забытых  верных сыноў нашай Бацькаўшчыны.

У выніку работы прышлі да высновы:

-першыя узнагароды на  тэрыторыі Беларусі з’явіліся  ў часы Рэчы Паспалітай:1637г.—  каралём Уладзіславам уведзены  ордэн Бязгрэшнага Зачацця Девы  Марыі;

-у 1705 г. каралем Аўгустам II уведзены ордэн Белага Арла, якім былі ўзнагароджаны знакамітыя  Міхаіл Казімір Радзівіл (“Рыбанька”),Геранім  Фларын Радзівіл,Кароль Станіслаў  Радзівіл (“Пане Каханку”);

-большасць узнагарод  у першай палове XVIII ст. атрымалі  прадстаўнікі трох магнацкіх  родаў Сапегі,Радзівілы і Агінскія;

-Станіславам Панятоўскім  былі ўведзены дзве ўзнагароды:ордэн  Святога Станіслава і ордэн  Virituri Militari;

-у час праўлення Станіслава  Аўгуста Панятоўскага магчымасць  атрымаць узнагароду мелі і  прадстаўнікі іншых сацыяльных  груп. Так, ордэнам             Св. Станіслава адзначаліся каталіцкія  і ўніяцкія іерархі, вядомыя  дзеячы культуры і навукі Рэчы  Паспалітай. Пэўная частка іх  было з ВКЛ. Неабходна адзначыць,што  ордэны Рэчы Паспалітай мелі  яскравы саслоўны характар. Атрымаць  узнагароду,за вельмі рэдкім выключэннем,  маглі толькі шляхціцы. Але і  само вышэйшае саслоўе краіны  было неаднародным. І шанс быць  узнагароджаным ордэнам быў толькі  ў таго,хто вылучаўся багаццем  і займаў значную пасаду.

-у Рэчы паспалітай  дойгі час не было ўзнагароды  за ваенныя  заслугі. Такой  узнагародай стаў ордэн Virituri Militari (“Ваеннай доблесці”). Рвшэнне пра  прывядзенне ўзнагароды было прынята Станіславам Аўгустам Панятоўскім на пачатку чэрвеня 1792г.

-фарміраванне расійскай  сістэмы ўзнагарод працягвалася  амаль 130 гадоў і пачалося з  дзейнасці Пятра I. Неабходна адзначыць,што  ў 1831 годзе ў сістэму ўзнагарод  Расійскай імперыі былі ўключаны  адразу два ордэны былой Рэчы  Паспалітай: Белага Арла і Святога  Станіслава. Якія занялі значнае  месца ў іерархіі расійскай  сістэмы ўзнагарод.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Спіс літаратуры

 

1. Асветнікі зямлі Беларускай: Энцык. Даведнік.—Мн., БелЭн,2001. – 490 с.
2. Беларуская энцыклапедыя:  18 т. К.1 —Мн., БелЭн,2000. – 672 с.
3. Беларуская энцыклапедыя:  18 т. К.2 —Мн., БелЭн,2000. – 750 с.
4. Витражи мудрости: Афоризмы,крылатые слова,изречения.—Мн., “Полымя”,1991. – 519 с.
5. Дуров В. Ордена России.—М., «Воскресенье»,1998. – 411с.
6. Карпіевіч Д. “Кавалеры ордэнаў Рэчы Паспалітай з ВКЛ”.—“Беларускі гістарычны часопіс” №3,1998. – 128 с.
7. Карпіевіч Д. “Ордэны Рэчы Паспалітай”—“Беларускі гістарычны часопіс”№2,1994. – 128 с.
8. Чаропка В. Лёсы ў гісторыі.—Мн., Беларусь,2005. – 558 с.