Ежелгі Египет

Жазба деректері. Құжаттық және әдебиеттік деректер

Ежелгі Египеттіктердің тарихи ойларының керемет үлгілерінің бірі б.з.д. ІҮ-ІІ ғғ жазылған, абыз Манефонның шығармалары болып табылады. Жеке құжат түрінде бізге жеткен деректі материалдар және құқықтық мәтіндер бағалы дерек болып табылады. Қазіргі таңға дейін сақталған бірнеше мұрағаттарды атауға болады. Нефериркар патшаның храмынан табылған мұрағат ең ежелгі болып табылады.

Аса бай мұрағаттардың бірі Эхнатон перғауынның астанасы-Ахетатонда қазба жұмыстарын жүргізген кезде табылған. Онда 350-ден аса құжаттар табылған болатын. Б.з.д ІІ мыңжылдықтың ортасындағы халықаралық дипломатиялық тіл-аккад тілінде сына жазумен жазылған. Онда перғауын Аменхотеп ІІІ пен Эхнатонның хаттары, патша отбасы мүшелерінің Сирия, Финикия, Палестина, Кіші Азия, Вавилония мемлекетінің басшыларымен жазысқан хаттарына қарағанда, әр түрлі мемлекеттегі коалицияның құрылуы мен ыдырауы, келіссөз жүргізу, дипломатиялық қатынастар, б.з.д ІІ мыңжылдықтағы Таяу Шығыстағы халықаралық жағдайдың күрделеніп, шиеленіскенін байқауға болады. Ахетатонда табылған құжаттардың құндылығы неде? Хет патшасы Богазкейдің мұрағаттарынан осы аты аталған перғауындардың бірнеше хаттарының табылуы, құжаттың құндылығының өсуіне себепші болады. Бұдан құжаттағы ақпараттың ақиқат дәрежесін анықтауға мүмкіндік туады. Эль-Амарн мұрағаттарындағы материалдар ел басқарған перғауындардың, азиаттық билеушілердің, маңызды оқиғалардың уақытын анықтауға септігін тигізеді.  Осы жерлерде даталау жергілікті жыл санаумен жүргізілетіндіктен, олардың арасындағы алшақтықты да анықтауға болады. Эль-Амарн мұрағаттарына қосымша дипломатиялық материал ретінде келіссөздерді айтуға болады. Атап айтқанда, Египет пен Алдыңғы Азияның басқа ұлы державаларының б.з.д ХІІІ ғасырдың басындағы Хетт патшалығымен келісімдері. Осы келісімнің мәтіндері бірнеше данадан сақталған. Египеттік мәтіндер Карнактағы Амон-Ра храмының қабырғаларында және перғауын Рамсес ІІ храмының қабырғаларында жазылған. Богазейлік мұрағаттарында сына жазумен жазылған осы келісімдердің мәтіндері жазылған тақтайша табылған.

ХҮІІІ династияның билеу жылдары - бұл храмдардың салынған уақыты. Атап айтқанда Хатшепсут храмы, Бухендегі Амон храмы. Осы династия соңына таман «Гигантомания», яғни Аменхотеп ІІІ тұсында басталады. Олар мыналар: Луксордегі, Карнактағы, Солебтегі және тағы басқалардың құрылыстары.

ХҮІІІ династия тарихы бойынша материалдар, яғни археологиялық материалдар көп емес және олар қосымша, ілеспелі қазба жұмысы ретінде тіркеледі. Негізінен, бұл олжалар мазарлар мен зираттар түрінде болып келеді. Сененмуттың құпия мазарының қазба жұмыстарын, Хатшепсут патшаның храмының құрылысын ерекше атап көрсетуге болады, одан бізге маңызды құжаттық материалдар жеткен. Дейір Эль-Бахридегі Тутмос ІІІ храмының қазба жұмыстарынан көптеген қызықты құжаттар табылды.  Мальготадағы Аменхотеп ІІІ сарайының қазба жұмыстары да аз мәлімет берген жоқ. Қысқасы, осылардың барлығы ауыз толтырып айтар құрылыстар. ХҮІІІ династияның Яхмос І –ден Аменхотеп ІІІ-ке дейінгі материалды сипаттау негізінен дәстүрлі болып келеді: ескерткіштер және құжаттар (әсіресе оған Фиви некрополы бай). Соңғысы тек қана папируста ғана емес, сонымен қатар тастар мен бас сүйектерде де жазылған. Монументалды жазба дерек ретінде Тутмос ІІІ-тың анналын атауға болады, оның бір бөлігі Карнак храмының қабырғаларында сақталған.

Аменхотеп ІҮ патша Амонды құрметтеуді қойып, билеуінің алтыншы жылында Фивыдан кетіп, елдің жаңа астанасы-Ахетатон (қазіргі Телль Эль – Амарн селосының маңайында) қаласының негізін қалады. Қазба жұмыстары нәтижесінде ХҮІІІ династия дәуірінің сақталған жалғыз қаласының мәліметтері ашылды. Ахетатон материалы өте бай және маңызды, өйткені олар бізді египеттіктердің күнделікті өмірімен, тұрмысымен, салт-дәстүрімен таныстырады. Ахетатондағы осы кездегі мәтіндер (мысалы Атон гимні) және Фивыдағы мәтіндер оның сырын аша түскендей. Ахетатонда табылған хаттар арқылы Египеттің көршілес мемлекеттермен қарым-қатынасы қалай болғандығын көруге болады. Мысалы: ірі мемлекеттер Митания, Хетт патшалығы, Вавилон және ұсақ мемлекеттер-Тунип, Библ, Катка және т.б. Мұрағаттың материалдарын Т. Винклер, И.А. Кнудцон, С. Мерсер жүзеге асырды. Негізгі корпусқа түспеген құжаттарды Райни жинақтап, қазір ол корпустың бөлігі қайта басылып шықты. Египет перғауындарының, патша үйінің мүшелерінің хаттары Египет территориясынан да шығып кеткендігін байқауға болады, мысалы Хеттік Богазей мұрағатында. 1969 жылы ФРГ-нің археологтары Ливон территориясындағы ежелгі Кумид қаласында қазба жұмыстарын жүргізген кезде Аменхотеп ІІІ-тің Сирия басшысына жазған хатының үзіндісі мен екі қыш тақтайшалар табылған болатын.

ХҮІІІ династия заманының ғылыми жетістігі Яхмос І тұсындағы Аменемхет І заманынан басталған математикалық кітабының жазылуы. Ғылым тарихында екі ғалым есімі таныс: Яхмос математикасы және Аменемхет физикасы, ол су сағатын (клепсидра) ойлап тапқан. Осы уақыттан Карнак храмындағы клепсидраны атауға болады.

Египеттік жазба ескерткіштер. Египет жазуларының сонау ежелгі заманда-ақ құпиясын ашуға тырысты. Бірақ антика авторлары египеттік иероглифтер бүтіндей сөзді және діни философиялық ұғымды білдірді деп қателесті. ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда ежелгі авторлардың дәлелді емес деректеріне сүйеніп, құпияны ашуға тырысты, бірақ құпияны аша алмады. ХҮІІ ғасырда А. Кирхер, ХҮІІІ ғасырда Де-Гинь, Цоега және басқалар зерттеді. Томас Юнг Египет жазуындағы фонетикалық белгілерді тапты. Соның нәтижесінде бірнеше атауды оқыды. Бірақ Египет жазуының құпиясын француз ғалымы Франсуа Шампольон ашты. Ол өзіне дейінгілерге сын көзбен қарап, 1822 жылы египет иероглифтері тек бүтін сөзді ғана емес, сонымен бірге жекелеген буын дыбыстарды да білдіретінін жариялады. Ол египеттік жазудың алфавиті және грамматикасы мен сөздігін құрастырды. Египтологияның дамуына де Руже, Шаба, Масперо, Лепсиус, Эрман және т.б. авторлар үлес қосты.

Құжаттық деректер жетпегендіктен әдеби және діни мәтіндер де Египет тарихын зерттеу үшін қолданылады. «Поучение гераклеопольского царя» атты еңбегін ежелден орта патшалыққа дейін өту кезеңінің саяси және әлеуметтік өмірін жақсы суреттейді. Ежелгі Египет жазулары көне заман адамдарының тұрмыс деңгейі, дүниетанымы, мемлекеттік құрылысы, шаруашылығы, мәдениеті, діні туралы дерек береді.

Материалдық мәдениет мұралары. Материалдық тұрмыс заттары, өнер шығармалары дінмен байланысты. Сондықтан олар жазбаша деректерді толықтырады. Египеттіктер қайтыс болған адаммен бірге өмірінде қолданған заттар, статуя, амулет, сәндік бұйымдар, қаруларды бірге жерлеген. Бұл ескерткіштердің барлығы құрғақ климат болғандықтан жақсы сақталған. Ежелгі патшалық дәуіріндегі пирамидаларда, Гиза, саккарадан «Өлілер қаласы» табылды. Бұл жерлерден табылған әр түрлі материалдық мәдениет ескерткіштерінің көбі қазіргі кезде мұражайларда қойылған. Мыс пен қоладан жасалған еңбек құралдары мен қарулары египеттік металлургияның қандай дәрежеде дамығандығынан хабар береді. Синай түбегіндегі мыс рудалары, Египеттің әр жеріндегі мыс өңдеулер тау-кен ісінің даму дәрежесінен мағлұмат береді. Бағалы материалдан, алтын, күмістен жасалған моншақ, жүзік, білезіктер, оюланған жиһаздар, әр түрлі сорттағы маталар Египетте қолөнердің жоғары дәрежеде дамығанына дәлел болады. Қарудың әр түрлілігі, бекініс қалдықтары әскери техника ісін қалай жүргізгені туралы хабарлайды. Жақсы сақталған храм, табыт, зираттар, тұрғылықты үйлер арқылы құрылыс жүйесі қалайша жүргізілген, ондағы шикізаттар туралы дерек алуға болады. Көптеген статуялар мен статуэткалар, эскиздер, зиратардағы әр түрлі суреттер, папирустағы әшекейлер ежелгі египетте өнердің жоғары дәрежеде болғанына дәлел болады. Археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде мол ескерткіштер ашылды. Олардың барлығы жазбаша деректерге қосымша болып, солар арқылы ежелгі адамдардың дүниетанымы мен шаруашылығы туралы деректер береді. Ежелгі Египет тарихы туралы деректерді топқа бөліп қарастыруға болады. Жазбаша деректер - оған патша жарлықтары, ақсүйек өмірбаяндары, хаттар, жылнамалар, папирустардағы жазулар, грамоталар, тағы сол сияқты жатады. Материалдық мәдениет ескерткіштерімен жазбаша деректерге қосымша рөл атқарады. Материалдық деректер египеттіктердің өмірімен тығыз байланысты. Материалдық ескерткіштердің көпшілігі египеттіктердің жерлеу орнынан, храмдар мен пирамидалардан табылды. Египет тарихын зерттеуде деректерді жарыққа шығарумен археология ғылымы айналысады. Жүйелі археологиялық қазба жұмыстары ХІХ ғасырдың ІІ жартысында басталып, қазба жұмыстары деректерді ғылыми айналымға енгізді. Ежелгі египеттіктер құрылысы жағынан алғанда күрделі, деңгейі бойынша өте жоғары, мәдениеті жағынан өте бай, тек қана шығыс елдеріне ғана емес, сонымен қатар ежелгі гректерге үлкен әсер берген өркениетті басынан кешірді. Көптеген мәдени құндылықтары қазіргі таңда әлемдік мәдениет қазынасына және адамзат игілігіне айналып отыр. Әсіресе Ніл өзінінің жағасында шаруашылықтың дамы: рационалды ұйымдасқан егіншілік материалдық мәдениеттің құрылуына ерекше рөл атқарды. Сонымен қатар мәдениет, білім, ғылым, рухани дамуы египеттіктерді мемлекет пен әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты одан ары дамытуға қадам жасады. Дарынды ғалым Мариэрт бірінші болып толық түрде жекелеген археологиялық кешендерді зерттеуге тырысты. Ол қасиетті өгіздері бар алып склепті және Саккорадағы ежелгі патшалық табытын, Мемфис аймағын, Абидостағы ХІХ- әулет храмдарын ашты. Ол ежелгі қазбалар басқармасын ашуға және Каирда египтологиялық мұражай ашуға ат салысты. Шампольон мен Марриэттің еңбектерін жалғас тырушы Гастон Масперо (1846-1916жж). Ол Саккорадағы Ү-ҮІ династия лардың пирамидаларына кіріп, ежелгі діни мәтіндерді ашты. Ғалым Фивы маңынан жаңа патшалық дәуірінің атақты патшасының мумиясын тапты. Масперо ескерткіштерді қорғау мәселесімен де айналысты. Де Моран архаи калық Египет ескерткіштерін зерттеуді жалғастырған. Келесі зерттеуші Фмендрес Петри Абидостағы әулеттерге дейінгі кезеңге жататын патша табыттарын ашты. ХХ ғасырдан бастап археологиялық қазба жұмыстары жүйелі түрде жүргізіле бастайды. Египет ғалымдары Каирда жергілікті египтологиялық мектептердің негізін қалады. Американ археологы Рейснер Хдару пирамидасының маңындағы жерлеу орындарын және Гизадағы Менкаураны зерттеді. Патша және ақсүйектердің табыттарынан көптеген құнды ескерткіштер тапты. Бұл қазба жұмыстары египеттік табыттардың үлгісінің эволюциясын ашуға көп көмек берді. Қазба жұмыстары ежелгі Египеттің саяси, мәдени және әлеуметтік тарихын зерттеуге көп материалдар ұсынды. Сонымен, бір жарым ғасыр бойы Египетте жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары көптеген материалдық ескерткіштерді жарыққа шығарды. Египет жазуының құпиясының ашылуы тарихты зерттеуге зор үлес қосты. Египеттен тыс жатқан ескерткіштер - ежелгі Судан территориясындағы Керм кезеңіне жатқызуға болады. Олар монументалды құрылыстар, жергілікті билеушілердің некрополі. Осы жерден Ежелгі және Орта патшалықтың ескерткіштері де көптеп табылған.

4. Египет пирамидаларының  сыры 

  Хеопс пирамидасы салынғалы  бергі 4 мың жыл бойы осы бір  сұрақ кімді де болсын мазалауын қояр емес. Ол туралы аңыз да көп. «Осыншалық алып дүниені адам салуы мүмкін емес» деп күмәнданатындар да кездеседі. Біреулері «жындар салған болуы ықтимал» десе, бәзбіреулері «бұл - жер бетінде болған басқа өркениеттің белгісі» дейді, енді бірі «жоқ, мұндай кереметті бөтен ғаламшардан келгендер салған» деген болжамдарын ұсынып бағады. Неге олай? Себебі, бүгінге дейін және технология дамыған қазіргі заманда да дәл осындай теңдессіз құрылысты адамдар әлі өз қолымен сала алған жоқ. Мысалы, 1989 жылы Париж қаласындағы Лувр мұражайының жанына салынған сәулетші Пэйдің шыны пирамидасының биіктігі 22 метрден аспайды. 1972 жылы АҚШ-тың Сан-Франсиско қаласында пирамидаға еліктеп салынған халықаралық штаб-пәтердің алып құрылысы бар. 48 қабаттан тұратын ғимараттың биіктігі 260 метр болғанмен, көлемі Хеопс пирамидасының жартысына жетпейді.     

      Сондықтан да, Хеопс  пирамидасы - адамзат тарихындағы 7 кереметтің бірі. Грек тарихшылары 7 кереметке: Олимпиядадағы Зевстің  статуясын, Галикарнас тағы мавзолейді, Ирактағы Семирамиданың аспалы бағын, Родос аралындағы 32 метрлік Гелиос алып мүсінін, Александрия маягын, Эфестегі Артемида ғибадатханасын жатқызады. Бірақ, осылардан бүгінге дейін аман жеткені осы Хеопс пирамидасы ғана. Аңыздарға қарамастан оны салғызған иесі мен қалай тұрғызылғаны жөніндегі деректердің анықталғаны рас. Енді сол тылсым қызықтарға кезек берейік.

    Мысырдың Гиза жазығында  тұрған Хеопс пирамидасын «Ұлы  пирамида» деп те атайды. Себебі, 4 мың жылдан аман жеткен жалғыз  жәдігер - биіктігі 147 метрге жететін әлемдегі ең алып ғимарат. Әрі өте дәл құрастырылған, ең ірі тастан жасалынған бірден-бір құрылыс. Хеопс пирамидасының жалпы салмағы 5 млн. тоннаға жетеді. Бүкіл құрылысты салуға 2 млн. куб тасблок жұмсалған. Пирамиданың ірге көлемі 5,15 гектар жерді алып жатыр. Оған 200 теннис алаңын, Римдегі Әулие Петрдің екі шіркеуін орналастыруға болар еді. Кезінде Наполеон Гизадағы басты үш пирамиданың тас блоктарымен Францияның барлық шекарасын 3 метр биік, 30 см қалың қорғанмен қоршауға жетеді деген қызық есеп шығарған екен. Осындай ақылға сия бермейтін алып дүниені IV әулеттің екінші басқарушысы перғауын Хуфу б.э.д 2551-2528 жылдары Ніл өзенінің батыс жағалауына өзінің болашақ моласы етіп салғызған. Пирамидадан бүгінге жетпей жоғалғаны - құрылыстың ұшар басынан көз шағылыстырып тұратын үшбұрышты сом алтын, пирамиданың сыртын түгелдей қаптап, алыстан аппақ қардай етіп көрсететін әктас тақталар.

      Ең әуелі пирамидалардың  өте дәлдікпен салынғаны таңғалдырады. Соншама көп тастардың қандай  жолмен өңделіп, қалай жеткізіліп, қалайша қаланғаны да жұмбақ. Геометриялық орналасуы да ғажап: оның төрт жағы дүниенің төрт бұрышына бағытталған, бар-жоғы 8 минуттық ауытқу байқалады. (20 см). Ал, Хеопске көрші 143,5 метрлік биік Хафр пирамидасы, келесі 65 метрлік Менкаур пирамидасы үшеуі биіктен қарағанда, батысқа қарай дәл өлшеммен шұбырта бағытталып салынған (2-сурет). Хеопс пен Менкаур пирамидаларына қатарласа қаз-қатар үш-үш кіші пирамидалар орналасқан. Ол перғауындардың әйелдері мен апа-қарындастарына арналған молалар болған. Олардың да өзара өлшем ұқсастықтары егіз тамшыдай. Хафрдың тұсына таман салынған адам басты, арыстан денелі 20 метрлік әйгілі алып Сфинкс тұтас жартастан қашалып жасалынған (1-сурет). Қарапайым құрал-саймандармен мұншама сұсты дүниелерді қалай салғаны туралы дәлелді болжамдар ғана айтылады. Әйтпесе, сырлы жұмбақтар сол алып тастармен бірге қаланып, уақыт қойнауына мәңгі жұтылып кеткенге ұқсайды. Пирамидаларды салмас бұрын оның тұратын орны тегістелген. Мінсіз тегістеу үшін құрылыс алаңына су жіберілген. Құрылыс алаңы дымқылданып, жібіген соң торкөз жыралар қазылған. Жыралардың тереңдігі бірдей болу үшін арнайы таяқтармен өлшеп теңестіріп отырған (3-сурет). Су тартылған кезде жыраларда шамалы су қалдырылған. Осылайша судың көмегімен жібітілген тасты қыртыстарды түгел тегістеген. Әрі жырадағы қалдырылған судың деңгейін бір тегіс өлшем үшін құрал ретінде қолданған. Осылайша тегістелгендіктен пирамида бір сызат түсіп жарылмай, сәл қисайып ауытқымастан мызғымай тұр. Хеопс пирамидасын салуға пайдаланылатын тастар Гизадан оңтүстікке қарай 300 метр қашықтықта болған. Жұмысшылар жартастарды бөліп алу үшін оның жарықтарына ағаш қазықтар қағып, су құйған. Ісінген қазықтар жартастарды оңай бөліп жіберетін. Бөлінген тасблоктарды құлату үшін ағаш иінтіректер мен берік арқандар пайдаланылған (5-сурет). Алып тасблоктар аунап түскен кезде, жылжытып әкету үшін астына тізілген жұмыр ағаштар қойылған. Тасты өндіруге 1200 жұмысшы қатысқан. Тастар Ніл өзені және арна арқылы құрылыс алаңына жеткізіліп отырған. Бұл тастар жағада өңдеуден өткізіліп ағаш шаналарға тиелетін. Пирамиданың биіктеуіне сәйкестіре отырып, балшық кірпіштерден көлбеу саты-жолдар жасалған. Оған жұмыр ағаштар төселіп, тас тиелген шаналардың әрбірін екі қатар тұрған 24 жұмысшы арқанмен тартып биікке шығарған (4-сурет). Қалайтын алаңға жеткізген соң ағаш иінтірек, арқан, төселген жұмыр ағаштар арқылы керек жерге тасты орналастыратын. Мұндай құрылысқа бір кезекте 20 мыңдай адам жұмылдырылған. Пирамиданы салуға Хеопстың ұлы Хафр өзі басшылық етті, ал сәулетшілер, ерекше талантты өнертапқыштар таңдалып отырған.

       Хеопста басқа  пирамидаларға қарағанда ішкі  ауа жолдары мен камералар  өте көп. Олардың бәрі фотокамера-роботтар  арқылы зерттелсе де, жұмбақ нәрселер  әлі де жетерлік. Пирамиданың  дәл ортасына патша камерасы орналастырылған. Оның ұзындығы - 10,6 м, ені - 5,3 м, биіктігі - 5,9 м. Оның үстінде және 5 шағын камера бар. Олар қабір камерасын басып тұрған салмақты жеңілдетеді және оны бұзылудан қорғайды. Камералардың аралығындағы гранит тақталарға Хуфудың өз аты және шеберлердің аты ойылып жазылған. Хуфудың мәйітіне арналған тас саркофагін камерадан шығарып әкету мүмкін емес, оның көлемі камераға кіретін есіктен үлкен. Бұл оның алдын ала орналастырылғанын көрсетеді (6-сурет). Патша камерасына ауа ағыны солтүстіктен және Орион жұлдызы бағытынан келіп кіреді. Бұл фараонның жаны жұлдызға көтерілсін деген тілектен туған. Фараонның мәйіті 43,3 метрлік кемемен молаға әкелінген. Пирамиданың іргесіндегі ғибадатханада жерлеу рәсімі жасалған соң, мәйіт жерасты жолымен патша камерасына жеткізілген. Оған кірген жұмысшылар мен абыздар жерасты жолына қарай түскен соң, қайтарда шығар жерді гранит тақталармен білінбейтіндей етіп бекітіп кететін. Ал, патша камерамен жалғасып жатқан «Үлкен галерея» деп аталатын ұзындығы 46,7 м, ені 2,1 м ұзын дәлізді қарақшылардан қорғау үшін үш гранит тақтамен бөгеп қойған. Оған солтүстік жақтан келіп кіретін есік әктасты қаптауыштың астында құпия жасырылған. Патша камерасынан төменіректе ханшайым камерасы да болған. Оған да 2 ауа жолы және жер астына түскен соң екіге айырылатын бөлек дәліз жасалған. Бірақ, оған ханшайымның мәйіті қойылмаған, Фараонның мүсіні сақталған. Бұл да - шешуі жоқ жұмбақтардың бірі. Қазір бұл пирамидалар қалашығы саяхатшылардың сүйікті мекеніне айналып отыр. Түнге қарай онда сиқырлы музыкалар ойналып, төрт жағынан көз тартарлық лазер сәулесі түсіріліп тұрады. Пирамидада әлі де қазба мен қалпына келтіру жұмыстары бір толастамайды.

     Ғажайып пирамиданы  салдырған қандай күш? Әрине, осындай  идеяны                  ең алдымен өмірге әкелген адамның өз рухы екені талассыз. Ал, адамның рухында мәңгілікке деген құштарлық бар. Ол - адамға Жаратушыдан берілген. Мәңгі дүниенің бар екендігінің нышаны осыдан білінеді. Яғни, өтпелі мынау дүниені емес, ақырсыз ақирет дүниесін адам өз рухынан тануына жол ашылған. Алайда, адамдар мәңгілікті бұ дүниеден іздеген. «Өлместің суы», «Қорқыттың көрі», «Самұрық құс»...осыдан шыққан. Перғауын секілді жарты әлемді билегендер де жанталасып, мәңгі жоғалып кетпеудің амалын іздеген. Бірақ, осындай рухтың иесі болған мәртебелі фараондар өзіне рух дарытқан Ұлы иесін тани алған ба? Рас, оны тани алғанда, мәңгілікке қалудың амалын бұл дүниеден шарқ ұрып іздемес еді. Жаны шығып кеткен мәйітін мумиялатып әуреге түспес еді. Жүз мыңдаған жұмысшы құлдардың қан мен терін ағызып, тас зәулім салғызбас еді. «Мәңгілік» деп өзін алдаусыратқан асқан берік гранит тастардың терең қуысына өз атын жазғызып, зергерлерді азапқа салмас еді. 4 мың жыл адамзат тарихы үшін ұзақ көрінгенмен замана үшін қас қағым сәттей ғана. Әрі асқар шыңдай тас пирамиданың шын мәнінде Перғауынның жанымен де, рухымен де еш қатысы жоқ. Асылында, ол тас ескерткіш мәңгілікті аңсаудың рәмізі болып қана қалған. Олай болса, мәңгілікті пәни дүниеден табам деу адасушылық. Әлемнің патшасы, мейлі көшенің қайыршысы болсын, иманға келмесе, мәңгілікке деген арманын қанағаттандыра алмайды. Бақи дүниеге сенбеген соң, мәңгіліктің де мәні жоқ. Кім болса да пирамиданың иелеріне ұқсап, «бұ дүниелік мәңгіліктердің» жетегінде адасумен торыққан күй кешеді. Ал, баяғыда салынып, бізге жеткен бұл пирамидалардан біз адам өмірінің де, дүниенің де өтпелі екендігін пайымдайтын ғибрат алсақ дейміз.