Бірінші дүниежүзілік соғысқа дипломатикалық дайындық

Германияның жалғыз берік  одақтасы Австро-Венгрияның жағдайы  нашар еді. Оның өз ішіндегі ұлттық күрес күннен-күнге әлсіз монархияны жою мақсатына жақындай түскен. Осылайша, бұл тұста әлемде орнаған халықаралық  жағдай Германия үшін жақын арада  күрделене түсу қаупі төнді. Яғни бұрыннан төнген жағдай – Австро-Венгрияның күйреуі еді. Егер де алдағы соғыс бұл оқиғадан кейін басталған болса, Германияның жағдайы 1914 жылғымен салыстырғанда тым ауыр болар еді.

Германияның он жыл ішіндегі, яғни ағылшын-француздық Антантаның кұрылуынан басталған мерзім ішінде, оның ірі саяси жеңісі Түркияның қолдауы болды. Бірінші Балкан соғысы оның жаңа одақтасын сәл әлсіретсе, ал екінші Балқан соғысы Германияға өзіндік үлесін тигізді деуге болады. Өйткені, 1913 жылға дейін Антанта орталық державаларға балкандық блокты қарсы қоя алатын болса, ал екінші балқан соғысынан кейін бұл блок жойылған еді. 1913 жылдың аяғына таман германдық басшылығын да Италияның "жұмсаруы" туралы сөз қозғала басталды.

Болгария мен Румыния, Антанта мен орталық державалар арасындағы таластың негізіне айнала бастады. Бұл елдер екі жақта  да өзіндік қызығушылығын тудырды.

Антанта алдында Патшалық Ресейдің әскери күшінің әлсіздігі  үлкен қиындықтар туғызды. 1914 жылға  таман Германия өзінін теңіздік жоспарларын  көбейте түсірді, сонымен жаяу әскерінің  саны аса жоғарылай түсті. Өзінің одақтасы Австро-Венгриямен бірге коса алғанда, олардың қарамағында әскери іске даярланған адам саны 8 миллионға  таяу болды. Антанта одақтастарының лагерінде әскер саны жағынан бұдан да аса түсті. Бірақ герман әскері француз және орыс әскерімен салыстырғанда, әскери техникалық жағынан әлдеқайда жақсы жабдықталған еді. Ал, ағылшын әскерін оның санының аздығына байланысты, мүлдем аса қауіп төндіретін жау ретінде қарастырмаған да еді.

Ағылшындық экспедициялық  әскері саны жағынан аз болды, тек 6 дивизияны құрады. Дегенмен сапасы, әскери дайындығы жағынан жоғары болды.

1914 жылға таман теңізде  Германияның жетістіктеріне қарамастан,ол  Англияның дәрежесіне жете алмаған  болатын. Соңғысының қарамағында  30 дреднауттары болса, Франция  мен Ресейде әрбіреуінде жетіден  болды. Бұл 44 тармақты кемелерге  (дреднаут- крейсерлермен бірге)  қарсы Германия өзінің 20-сын,ал  австриялықтармен бірге алғанда  24-ін қоя алған еді. Англия  мен Франция 52 жедел жеңіл крейсерлер  болды, жылдамдығы 25 тармақтан кем  саны 500-ге жуық крейсерлерді санамағанда.  Ал, Германия мен Австро –Венгрияда жылдамдығы 25 және 26 тармақтан астам тек 28 крейсерлер болды.

1. 1914 жылдың жазында халықаралық қатынастар

Балқан соғыстары халыкаралық жағдайдың одан ары ушығуына әкелді. Оның арқасында ұзақ жылдық балқан славяндарының Түркия езгісі аяқталды. Бірақ ол Балқан мемлекеттері арасында қарама-қайшылықтарды күшейтті. Түрік езгісі революциямен емес, балқан монархиялық басшылардың соғысының салдарынан жойылды. Бұл Түркияны жеңгендер арасындағы күресті аса ушықтырды. Греция мен Сербия, Албания үшін жасалған шекарамен келіспеді; Болгария екінші Балқан соғысының салдарымен келіспеген еді. Сонымен бірге Түркия Грециядан Эгей аралдарын қайтарып алу үшін сәтті жағдайды күтті.

Ресей Сербияны өзінің Австрияға қарсы балқан плацдармында негізгі тірегі ретінде қарастырды. Австро-сербия арасындағы тағы бір жанжал туындаған сәтте, Ресей мен Австрия арсында лезде соғыс басталып кетер еді. Ал, Австрия Сербияға қарсы Германияның қолдауынсыз ешқандай іс-қимылдарға бара алмады. Егер де мұндай соғыс туындаған сәтте, бұл Германияның дүниені бөлісуге арналған сәттің туындағанын мойындағандығын білдірер еді. Мұндай жағдайда Франция мен Англия да Ресейге өзінің жауы Германияға қарсы көмек бермей қоя алмас. Осылайша, Балқан бүкілеуропалық жарылыс төніп тұрған орталығына айналды.

Сараеводағы оқиға. Австро-Венгрияның славяндық аудандарындай, Сербияда да оңтустік славяндардың бірігуі үшін күрескен бірқатар ұйымдар болды. Сербияны әскерлерінің офицерлері арасында құпия "Қара қол" ("Черная рука") атты ұйым болды. Оның негізгі мақсаты Австро-Венгрияның қоластындағы сербтерді босату және "Ұлы Сербияны" кұру болып табылады. Оның тікелей басшысы полковник Драгутин Дмитриевич (Апис) болды. Сонымен бірге ел ішінде демократиялық сипаттағы, басқа да ұлттық ұйымдар жеткілікті еді. Оның қатарына "Млада Боснияны" жатқызуға болады.

Қартайған австриялық император  Франц-Иосиф біртіндеп кызметінен ығыстырыла түсті. Енді оның орнына Австро-Венгрияның саяси өміріне белсенді қатысқан, эрцгерцог Франц-Фердинандтың маңызы арта түсті.

1914 жылдың наурызында  оның Боснияға келетіндігі мәлім  болды. Сербтік саясаткерлер оның  келуінің тікелей Сербияға жорық  ұйымдастырумен байланыстырды. "Млада Босния" эрцгерцогқа өлім жазасын шығарды. Террористік акттің тікелей орындаушылары "Млада Боснияның" мүшелері, Гаврило Принцип пен Неделько Габринович болып табылды. Оларды қару-жарақпен "Қара қол" ұйымы қамтамасыз етті.

Сербтік басшылық дайындалып отырған жағдайлар жайлы хабардар болды. Оның бұл жағдайды болдырмауға арналған барлық іс-әрекеттері нәтиже бермеді. Осылайша, 1914 жылдың 28 маусымында Принцип қолынан Франц-Фердинанд Сараево қаласында өлтірілді.

5-6 шілде күндері Потсдамда  Австро-Венгрия мен Германия арасында  келіссөздер жүріп жатты. Соғыс  туралы шешім нақты қабылданды. Австриялық дипломатияның ендігі  кезде көздеген жалғыз мақсаты,  Сербияға ол қабылдай алмайтындай  талаптардан тұратын ультиматум  жариялау болып табылды. 

Франция мен Ресей Сараеводағы  оқиғалардан кейін орнаған халықаралық  жағдайларды жалпы Еуропалық  соғыстың алғышарты ретінде қарастырды. 1914 жылдың шілдесінде француз президенті Пуанкаренің Петербургке келуі, олардың ендігі іс-қимылдарын жоспарлауға  мүмкіндік берді.

Пуанкаренің Петербургтан кетуін қалаған австриялық басшылық, ультиматумды ұсынуды тежеді. Веналық саясаткерлердің  ойынша Пуанкаренің араласуынсыз, патша  және оның министрлері Австро-Венгрияның Сербияға соғыс жариялауға кедергі келтіре алмайды деп есептеді. Осылайша, Белградта 23-ші шілде күні 48 сағаттық мерзімді ультиматум тапсырылды.

Онда, Сараеводағы оқиға Белградта дайындалды, қару-жарақпен қылмыскерлерді сербтік офицерлер мен шенеуліктер қамтамасыз етті және де қаруланған қылмыскерлердің – Боснияға кіруін де сербтік шекаралық кызметтің басшыларымен ұйымдастырылды деп айыптады. Сондықтан да, Австро-Венгрия сербтік басшылықтан ашық түрде Австрияға қарсы насихаттауларды және ұйымдарды жауып, тыйым салуды талап етті. Сонымен қатар, нақтылы он талаптар қойылды. Олардың ішінде: сербтік басылымдарда Австро-Венгрияға қарсы үгіт-насихаттауларға жол бермеу; анти-австриялық ұйымдардың жабылуы; мектептік білім беруде анти-австриялық үгіттің элементтерін жою; Австро-Венгриялық басшылықпен жасалған анти-австриялық іс-қимылдарда байқалған, офицерлер мен мемлекеттік қызметкерлерін орнынан алуды; сонымен қатар, сербтік басшылық өз территориясында Австр-Венгриялық басшылықтың өкілдерін Сараеводағы оқиғаны зерттеуге жол беруді талап етті.

Австриялық ультиматумның  мазмұны арнайы сербтік егемендігіне нұсқан келтіретіндей, яғни бұл талаптардан  бас тартатындай етіп жасалған еді.

25 шілде күні, тура мерзімінде  сербтік премьер Пашич барон  Гизляға сербтік басшылыктың  жауабын тапсырады. Онда талаптардың  оннан-тоғызын орындауға келісті.  Тек бір ғана талапқа Сербия өзінің келісім беруден бас тартты. Ол Сараеводағы оқиғалар бойынша серб территориясында австриялық өкілдерін зерттеу жүргізуі болып табылады. Серб басшылығы оны "конституцияға және сот жүргізу заңына қайшы" келеді деп түсіндірген.

Ультиматумның мерзімі аяқталмас  бұрын, 24 шілде күні патшалық басшылық төрт әскери аймақтардың мобилизациясы  жөнінде шешім қабылдады. Яғни, Одессаны, Мәскеулік, Қазандық және Қаратеңіздік, Балтық флоттары. 25 шілде күні Ресейдің барлық территориясында соғысқа  дайындық кезеңі деп жарияланды. Сол  күні Француз басшылығы әскери сипаттағы  бірққатар дайындық шараларды жүргізді.

25 шілде күні Сербия  әлі өз жауабын бермей тұра, британ дипломатиясының жетекшілерінің  бірі Эйр Краудың меморандумында: Германияның бұл күресте өзінің  басымдылығын көрсетуде, біздің  мүддеміз Франция мен Ресей  мүддесімен сәйкес келіп отыр",-деп  жазады. Осыдан біз орнаған жағдайда  Англия ұстанымын көруге болады.

28 шілдеде Австро-Сербия  территориясында әскери әрекеттер  басталды.

30 шілденің кешіне карай  Николай II бүкіл Ресейде жаппай мобилизация шешімін бекітті. Ол туралы қаулы 31 шілдеде жариялады. Ал, ертеңінде герман басшылығы мобилизациядан бас тартуды талап ететін ультиматум жариялады. Басты Еуропалық державалардың әскери қақтығысы болмауы мүмкін емес еді.

2. Соғысушы елдердің «Бейбіт бағдарламалары»

Екі жылдан астам әскери қимылдар, 1914 жылдың тамызы - 1916 жылдың аяғы екі жаққа да шешуші жеңіс  әкелмеді. Тіпті жеңістің жақындап келе жатқаны туралы сенімділікте берілмеді. Германияның әскери жетістіктері Антантаға қарағанда маңыздырақ көрінді. Германия бүкіл Белгияны, Францияның маңызды бөліктерін, Полшаны, Прибалтика мен Белоруссияның бір бөлігін алып Сербия мен Румынияны талқандады. Оның барлығына Антанта, Морнедегі жеңісі, Вердена қорғау және орыстардың австриялықтар мен түріктердің жеңуімен ғана жауап қайтарды.

Антанта державалары мен  территориялық жаулаушылықтары  өзінің мазмұнымен көлемі жағынан немістердің  соңында қалды. Бірақ Антанта Германияның стратегиялық жоспарын бұзды және олардың қысқа соғысқа дайындалуын іске асырмады. Нәтижесінде бұл одақтастардың жеңісін алдын-ала анықтады. Германия соғысқа жақсы дайындалған болатын. Бірақ Антантада экономикалық ресурстар, ақшалары, адамдары көбірек болды. Шлиффен жоспарын бұзып және соғысты созып Антанта державалары өздерінің басымырақ потенциал күштерін мобилизациялауға мүмкіндік алып Германияны өзінің әскери дайындығы жағынан қуып жетті. Соңында оны жеңді.

Бірақ, 1916 жылдың аяғында  әлі кім жеңетіні белгісіз болды. Соғысушы екі лагерьде тез арада  соғысты аяқтау қажет екені сезінді. Империалистер арасында өздері созған соғысты тоқтатуға негізгі себептер: материалдық ресурстардың тозуы  жэне революциядағы бағыттағы халық көтерілістерінің өсуі, миллиондаған адамдардың қаза болуы және аштық пен экономикалық құлдыраулар қоғамның есін жинауға әсерін тигізді.

Франция жағынан бейбітшілікті  орнатуды қолдап сөйлеген бұрынғы премьері Кайо, Англия жағынан - бұрынғы шет ел істері бойынша министрі - Ленсдаун. Ал Австро-Венгрияның жаңа императоры Карл (Франц Иосиф 1916 ж қарашада қаза болған) әулетті сақтау үшін жалғыз мүмкіндік соғыстан тез шығуы керек екендігін көрді.

Германия үшін соғыс одан ары күрделенді. Англиямен оның одақтастары  Германия отарларын иеленіп ғана қоймай, теңізде блокадалық саясатты қатаң жүргізді. 1916 жылы 31 мамырда Ютланд түбегінде бірінші әрі соңғы Германия мен Британияның соғысы болды. Немістер бұл күресте қарсыластарына қарағанда аз шығынға ұшырады, бірақ блокаданы бұза алмады. 1916 ж. соңына қарай Германияның жағдайын Людендорф былай бағалады: «Өте күрделі және лажсыз жағдайда» деді. Осы жағдайлардан кейін генерал Бетман ұсынған пацифистік (соғыс атаулыға қарсылық) декларациясына рұқсат берді. Канцлер бұл декларацияны 12 желтоқсанда рейхстагта (1945 жылға дейін Германия парламентінің мәжіліс үйі) жариялады. Бірнеше күннен соң соғыстың тоқтауын қалайтынын АҚШ президенті Вильсон да жариялады.

Антанта елдері Бетман мен  Вильсон декларациялары негізіндегі  келісім сөздерден бас тартты. Германия сонымен қатар АҚШ президентінің  плотформасын (саяси басшысының бағыты) қабылдамады. Көбінесе соғыстың жалғасуын  қолдайтын топтар ғана қалды. Нәтижесінде 1917 жылы бейбітшілік туралы келісім басталмастан аяқталып, керісінше соғыс көлемі кеңейді.