Бөкей ордасының тарихы

Бөкей ордасының тарихы

 

Кең байтақ қазақ даласының батыс бөлігінде орналасқан шежіресі бай, табиғаты сұлу өлке - Бөкей ордасы ауданы. XIX ғасырда мәдениет, өнер, білім орталығы болған ғажайып өлкенің тарихы тереңнен бастау алады.  
 
 1801 жылы Нұралы ханның екінші ұлы Бөкей сұлтан Орыс патшасына бос жатқан Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы атамекеніне көшіп - қоныстануға рұқсат сұраған өтініш жолдайды. Ресей императоры Павел I Бөкей сұлтанның өтінішін қабыл алып, 1801 жылдың 11 наурызында "Қырғыз - Қайсақ Кіші ордасының Хан кеңесінің төрағасы Бөкей сұлтан Нұралы хан ұлын өзіме ризашылықпен қабылдаймын, өзі қалаған жеріне көшіп жүруіне рұқсат етемін және менің рахым етуімнің белгісі ретінде қара лентамен мойынға тағатын өз суретім бар алтын медаль тағайындаймын" деген жарлық-рескриптісін шығарады. Сол жылдың күзінде Бөкей сұлтан өзіне қарасты 5 мың түтін ауылымен Жайықтың ішкі бетіне көшіп-қоныстанады. Тарихта Ішкі Қазақ немесе Бөкей ордасы аталған өлкенің іргесі осылай қаланады.  
 
 1806 жылдың 19 мамырында Патшалық Үкіметтің арнайы жарлығымен хандықтың территориялық көлемі 6500 мың десятина болып бөлінеді. Жарлықта: "Бөкей сұлтанның қол астындағы қазақтарға Үлкен және Кіші өзендерінен Богда тауларына дейін, одан Чапчачи арқылы Дудацк немесе Телепнев ватагаларына және теңізге дейін көшуге рұқсат беріледі" деп көрсетіледі.  
 
 1808 жылы 17 шілдеде Бөкей хандығы Астрахан әскери губернаторының және Орынбор шекара комиссиясының құзырына бағынышты болып бекітіледі.  

 
1812 жылы Александр I патшаның арнайы  жарлығымен Бөкей сұлтан Ішкі  Қазақ ордасының ханы болып  тағайындалады. Бөкейді ақ киізге  көтеріп хан сайлау Орал қаласының  маңындағы тоғайда өтеді, кейін  ол жер "Хан тоғайы" деп аталады. 1815 жылдың 21 мамырында Бөкей хан  қайтыс болады. Тақ мұрагері Жәңгір  жас болғандықтан, хан тағына уақытша сұлтан Шығай Нұралы хан ұлы отырады.  
 
1823 жылы Жәңгір Бөкейұлы хан тағының мұрагері болып танылып, 1824 жылы 22 маусымда "Хан тоғайында" ақ киізге көтеріліп, хан сайланады.  
 
Ішкі Орданың іргесі бекіп, ішкі әлеуметтік - шаруашылық жағдайы қалыптасып, нығайған тұсы 1823 - 1845 жылдары Жәңгір хан басқарған кезең болатын. Көзі ашық, көкірегі ояу, орыс, татар, араб, парсы тілдерін жетік меңгерген Жәңгір Ресей үкіметінің көптеген наградаларымен марапатталып, алтын тәжбен безендірілген I дәрежелі Әулие Анна орденінің кавалері атанып, генерал - майор шеніне дейін көтерілген тұңғыш қазақ ханы.  
 
Жәңгір 1924 жылдың күзінде Орынбор муфтиі Мұхамеджан Хусейновтың қызы Фатимаға үйленеді. Фатима европаша білім алған, тілдерді жетік меңгерген, би, музыкаға жақын болатын.  
 
1926 жылы хан Жәңгір жұбайы Фатима ханшамен Орыс патшасы Николай I-нің таққа отыру рәсіміне шақырылады. Мәскеу қаласында өткен салтанатта Фатиманың білімділігі мен мәдениеттілігіне орыс интеллигенциясы, Фатиманы биге шақырған Николай патшаның өзі де, оның орысша таза сөйлеп, билегеніне тәнті болады.  
 
1927 жылы Жәңгір хан патшаға ерекше шеберлікпен жасалған киіз үй сыйға тартады. 1929 жылы императрица Александра Федоровна Фатима ханшаға бразилия топаздарымен безендірілген алтын диадема, тарақ және сырға сыйлайды.  
 
Жәңгір ең алдымен қазақтарға ыңғайлы әрі тиімді тұрмыстың үлгісі етіп, 1827 жылы Нарын құмының Жасқұс деген жеріне Хан сарайын салдырады. Жәңгірден үлгі алған би - сұлтандар, кейін қарапайым халық үй тұрғызып, Хан ставкасы саяси-экономикалық маңызға ие орталыққа айналады.  
 
1828 жылы өз үйінің бір бөлмесіне әулеттік - династиялық құнды заттарды, ат әбзелдерін, жауынгер қару - жарағын жинастырып, қару - жарақ палатасын ұйымдастырады. Бұл - қазақ жерінде ашылған тұңғыш музей болатын.  
 
Жәңгір өз қоластындағы халқының денсаулығына да үлкен көңіл бөліп отырған. 1825 жылы С.Жәнібеков деген қазақты шешекке қарсы екпе жұмысын жүргізуді үйрену үшін оқуға жібереді. 1826 жылдан бастап Ордада шешек ауруына қарсы екпе жұмыстары жүргізіледі. 1832 жылы Жәңгір ханның шақыртуымен Хан ставкасына дәрігер А.А.Сергачев келеді. Кейін 1839 жылы тұңғыш дәріхана ашылады. Осы кезеңдерде Ордада В.Ф.Евланов, Пупорев, т. б. дәрігерлер қызмет атқарады. 1852 жылы Ордада 16 кереуеттік қоғамдық аурухана ашылады. Бүл аурухана күні бүгінге дейін сақталып, халыққа қалтқысыз қызмет етіп келе жатыр.  
 
1832 жылы хан Жәңгір халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, сауда - саттық саласын дамытып, жолға қою мақсатында жәрмеңке ұйымдастырады. Жәрмеңке көктем және күз айларында өткізіліп, оған Ресейдің Саратов, Мәскеу, Новгород, т.б. губернияларынан саудагерлер келген. 1846 жылы көктемгі жәрмеңкеге 3883 адам қатысса, 1851 жылғы тауар айналымы 1,5 миллион күміс ақша құраған.  
 
Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы үшін 1835 жылы өз үйінің ауласына ерекше архитектуралық үлгімен мешіт салдырады. Ел ішінде оны "Хан мешіті" деп атаған.  
Хан Жәңгір Бөкей ордасындағы мал басының санын көбейтіп қана қоймай, оның тұқымын асылдандыруға, әсіресе, жылқы малына үлкен мән береді. Хан ставкасында, Ресейдің Орск, Элиста қалаларында ат көрмелері өткізіліп, ат жарыстары ұйымдастырылып тұрады.  
 
Бөкей ордасы тарихында маңызды орын алатын оқиға - И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған 1836-1838 жылдардағы халық көтерілісі. Бүл - патша әкімшілігі мен хан-сұлтандарға қарсы көтерілген халықтың азаттығы үшін бастаған бой көтеруі болды.  
 
1840 жылы Жәңгірдің шақыртуымен Ордаға ветеринар К.П.Ольдекоп келеді. Осында қазақ жеріндегі түңғыш ветеринарлық бөлім ашылып, алғаш мал ауруларына қарсы екпе, тәжірибе - зерттеу жұмыстары қолға алынады.  
 
Ел болашағының білімде екенін түсінген Жәңгір 1841 жылы 6 желтоқсанда қазақ даласындағы ең түңғыш қазақша - орысша білім беретін мектеп ашады. Бұл мектептен есімі елге танылған талай тұлғалар білім алды. Солардың бірі - қазақтан шыққан ғалым - этнограф Мұхамедсалық Бабажанов. Оның қазақтар жөніндегі зерттеулері, тарихи мұралары туралы басылымдары жоғары бағаланып, 1862 жылы Орыс географиялық қоғамының күміс медалімен марапатталады. Жәңгір мектебінен білім бастауын алған жүзден астам ғалым - зерттеушілер, Асан Тайманов сынды жиырмадан астам академиктер шықты.  
 
Кезінде Жәңгірдің өзі де Қазан университетінің кітапханасына араб, парсы, түркі тілдерінде жазылған маңызды қолжазбаларды сыйға тартады. Оның ағартушылықты таратуға деген еңбегін құрметтеп, 1844 жылы университеттің ғылыми кеңесі Жәңгірді "Қазан университетінің құрметті мүшесі" етіп сайлайды. Жәңгір орыс басылымдарын, газет-журналдар, әртүрлі кітаптар алдырып, бай кітапхана қорын жинақтаған. Оның үйіндегі жеке кітапханасында "Северная пчела", "Отечественные записки", "Современник" басылымдары, Шинкелдің "Архитектура XIX ст.", Гогольдің "Мертвые души" кітаптары болған.  
 
Хан Жәңгір Бөкей ордасына келген ғалым - зерттеушілерді ерекше құрметпен қабыл алған. Осы өңірде болған Г.С.Карелин, В.И.Даль, т.б. хан үйінің қонақжайлылығына ризашылықтарын естелік - зерттеулерінде жазып көрсетеді.Бұлардан басқа Бөкей ордасында 100 - ден астам орыс және шетел зерттеушілері болған. 1842 жылы Жәңгірдің өтінішімен белгілі картограф, Орыс географиялық қоғамының мүшесі Я.В.Ханыков Бөкей ордасының территориялық картасын жасайды. Сол кездегі хандықтың құрамына қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек, Казталовка, Жаңғала, Орда аудандары, Атырау облысының Махамбет, Құрманғазы аудандары, көршілес Ресейдің Волгоград облысы Палласовка ауданының, Астрахан облысы Құмөзек, Володар, Қарабайлы аудандарының бір бөлігі енген.  
 
1841 жылы Хан ставкасы мен Черный Яр қаласының аралығына пошта - телеграф байланысы орнатылады.  
 
1845 жылы 11 тамызда Бөкей ордасының саяси, мәдени, экономикалық жағынан дамуына жол бастап, бұл өлкенің басқару ісіне көптеген өзгерістер енгізген ұлы реформатор, қазақ даласының ұлы жаңартушысы Хан Жәңгір Бөкейұлы қайтыс болады.  
 
Хан Жәңгір дүние салғаннан кейін Бөкей ордасындағы хандық басқару құрылымы жойылып, жаңа әкімшілік - Уақытша Кеңес құрылады. Уақытша Кеңес 1845 - 1917 жылдар аралығында билік жүргізеді.  
 
1860 жылы Бөкей ордасы 7 әкімшілік бөлікке бөлінеді. Олар: Тарғын, Қалмақ, Нарын, Қамыс - Самар, Талов қисымдары және I, II Теңіз жағалауы округтері. Әрбір әкімшілік бөлікті әкім - правительдер басқарады.  
 
1862 жылы Хан Ставкасында кітапхана ашылады. Кітапхана қорында О.Бальзактың, У.Шекспирдің, Г.Гюгоның, Т.Шевченконың кітаптары, сондай - ақ Ресейдің басылымдары болған.  
 
Хан жәрмеңкесіндегі сауда саласының дамуына байланысты, ақша капиталын реттейтін әрі сақтайтын орын "Казначейство" мекемесі 1867 жылы ашылып, банк қызметін атқарады.  
 
1869 жылы 5 адамнан тұратын өрт сөндірушілер командасы және жылжымалы обоз жасақталады. 1870 жылы Ресейден ауа - райын бақылайтын аспаптар әкелініп, метеорологиялық станция жұмыс жасайды. 
 
1832 жылы Жәңгірдің бастауымен отырғызылған Орда орманын мемлекет тарапынан қорғау 1890 жылдан бастап қолға алынады. 1908 жылы Орда орман шаруашылығы мекемесі жанынан питомниктер жасақталып, зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Соның нәтижесінде - Нарын қарағайы дүниеге келеді.  
 
1908 жылы қазақ даласындағы ең түңғыш Оба індетіне қарсы күрес станциясы кұрылады. Бүл станцияда Халықтық денсаулық сақтау комиссарының орынбасары М.Шомбалов, оба індетін емдеуге маманданған дәрігерлер И.А.Деминский, А.Михайлов, кейін медицина ғылымының докторы Н.Доброхотова жұмыс жасады.  
 
1911 жылы қазақ баспасының қарлығаштарының бірі - "Қазақстан" газеті белгілі ақын Г.Қараштың ұйымдастыруымен Ордада басылып шығады.  
 
Қазақстандағы ең тұңғыш Ұлы Қазан революциясы орнаған жер - Орда болатын. 1918 жылы тұңғыш комсомол ұясы құрылады. 1918 жылы тұңғыш кеңестік баспахана ашылып, онда "Дұрыстық жолы", "Киргизская правда", т.б. газет - журналдар басылып шығады. 1918 жылы Ордада Қазақтың I үлгілі атты әскер полкі жасақталады. Осы кезеңдерде мәдени өмірге де көп көңіл бөлінеді. "Жігер" жастар ұйымы кұрылып, орыс, татар, қазақ труппалары, белгілі күйші М.Бөкейхановтың ұйымдастыруымен ұлт - аспаптар оркестрі жасақталады. Белгілі драматург И.Меңдіхановтың пьесалары көрермен назарына ұсынылады.  
 
1941 - 1945 жылдары Ұлы Отан соғысы жылдары Орда ауданы Қазақстандағы соғыс жағдайына келтірілген бірден - бір аудан болды. Ордалық 2000-нан астам азамат туған Отанын қорғауға аттанды.  
 
Соғыстан кейінгі кезеңде ел шаруашылығын көтеріп, нығайтуда аянбай еңбек еткен 25 ордалыққа Кеңес Одағының ең жоғарғы наградасы - Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.  
 
Орда тарихының қасіретті беті - Капустин Яр полигоны. 1948 жылы полигонға берілген аудан аймағында жер асты, жер үсті сынақтары жүргізіледі. 1952 жылы ауданның 19 колхозы күшпен өзге аудандарға көшіріледі. 1990 жылдың мамырында Т.Махимовтың жетекшілігімен "Нарын" қоғамдық қозғалысы құрылады.  
 
Орда - талантты ұлы тұлғалардың мекені. Осы өлкеден қазақтың белгілі күйшілері Құрманғазы, Дина, Сейтек, Науша, домбырашылар Ж.Теміралиев, Е.Қазиев, Халық артисі, актриса Х.Бөкеева, қазақтың тұңғыш дирижері Ш.Қажығалиев, халық композиторлары Б.Жұманиязов, М.Сағатов, медицина саласының озық қызметкерлері А.Герасимов, Х.Бөкейханов, білім беру ісінің үздіктері Ғ.Зарипов, М.Кульбацкая, Орда музейін ұйымдастырушы А.Тажетдинов, ауыл шаруашылығының озаттары К.Меңдәлиев, Р.Егізбаев, ақындар Т.Жароков, С.Даумов, Қ.Жұмағалиев, т.б. шықты.  
 
XX ғасырдың бас кезінде Бөкей ордасы көптеген өзгерістерді басынан өткерді. 1925 жылы Бөкей губерниясы таратылып, Орал губерниясының құрамына енгізілді. 1928 жылы Бөкей уезінің аты Орал облысының Орда ауданы болып өзгертілді. Осы уақыттан бастап Бөкей ордасы атауы жойылды. Тек тәуелсіздік алғаннан кейін ғана, ел еңсесі көтеріліп, етек - жеңі жиналып, тарихымызға көз жіберіп, кім екенімізді таныдық. 2001 жыл ордалықтар үшін екі бірдей қуаныш әкелді. Оның бірі – Тәуелсіздіктің 10 жылдығы болса, екіншісі - Орданың 200 жылдығына орай Бөкей ордасы атауы қайтарылып берілді. 

 

Тарихи хроника

Бөкей Ордасының құрылуы (1801 ж.)

XVIII ғ. соңы мен XIX ғ. басында  Кіші жүз қазақтарының едәуір  бөлігі Еділ мен Жайық өзендерінің  сағасындағы жерлерге көшіп барды  да 1801 жылы Ішкі немесе Бөкей (өздерінің бірінші ханы Бөкейдің есімімен) Ордасының негізін қалады. Ол Еділ мен Жайық өзендерінің аралығындағы әскери бекіністі шептердің іш жағында орналасқандықтан «Ішкі» деп аталды. Ішкі Орда қазақтарының рулық-тайпалық құрамына адай, байбақты, беріш, жаппас, есентемір, ноғай, жетіру, масқар, серкеш, тана қызылқұрт, кете, таз, төлеңгіт, ру – тайпалары енді.

Патша үкіметі қазақтардың Жайық сыртына көшуіне рұқсат бере отырып, қайта қоныстандыру мәселесін ұйымдастыруды орыс тағына жан -тәнімен берілген, шекаралық патша шенеуніктерінің нұсқауларын екі етпей орындайтын сенімді адамға тапсыруды мақұл көрді. Таңдау Әбілқайыр ханның немересі, Нұралы ханның баласы Бөкей сұлтанға түсті. Патша шенеуніктерінің сипаттауынша Бөкей «жоғары мәртебелі таққа шын берілген» адам болған. Көші-қон жұмыстарын ұйымдастыру барысында Бөкей өз мүдделерін ұмытқан жоқ. Кіші жүз тағына отыру мүмкіндігі мен беделі жетіспей жүрген ол орыс билеушісінің сенімін пайдаланып, Жайықтың оң жағалауында өз хандығының негізін қалауды ниет етті.

Жаңа хандықты орыс жерлері мен бекіністі шептер жан-жағынан қоршап тұрды. Жайық бойында – әскери шептің казактар форпосттары, солтүстігінде – Жаңа өзен шебінің форпосттары, батысында – тұз жолдарының бекеттері мен Астрахан казак әскерлерінің тосқауыл отрядтары, қалмақтар жайлаулары, оңтүстігінде – Каспий теңізінің жағалауларындағы орыс қоныстары орналасты. Хандық шығыстан батысқа қарай 350 шақырым және солтүстіктен оңтүстікке қарай 200 шақырым жерлерді қамтыды. Жайықтың батыс жағалауына көшіп барған қазақтардың кері қайтуларына рұқсат етілмеді.

1812 жылдың басында патша үкіметі Бөкейді «Ішкі қырғыз-қайсақ ордасының ханы» етіп ресми түрде бекітті.

1815 жылғы 12 мамырда орданың негізін қалаушы Бөкей дүниеден өтті. Ол көзі тірісінде-ақ хан атағын мұра ету құқығын өз ұрпақтарына ғана бекітіп берген еді. Өлер алдындағы өсиетінде хандық билігін сол кезде 14 жастағы баласы Жәңгірге қалдыратынын айтқан болатын. Жас Жәңгір кәмелетке толғанша орданы Шығай биледі.

Жәңгір хан өкімет билігін қолға алған соң отаршыл әкімшіліктің өзіне жүктеген міндеттеріне сай қазақтардың өмірі мен тұрмысының және дәстүрлі ел басқару жүйесінің кейбір бағыттарына батыл түрде өзгерту енгізе бастады. Жәңгір көшпелі халықты отырықшыландыру мақсатымен олардың егін егуіне жан-жақты қолдау көрсетті. Орыс хуторлары мен деревняларының үлгісі бойынша тұрақты қоныстар салуға көңіл бөлді. Жәңгір хан өз ордасынан бастап ауылдарда мектептер, училищелер мен мешіттер ашты. Ол патша өкіметі мен жергілікті қазақ ақсүйектерінің мүдделерін ұштастыру саясатын жүргізді.

1827 жылы Нарын құмы Жасқұс шатқалындағы қонысты орда орталығы етіп жариялады. Ол әлеуметтік-экономикалық бағытта Ішкі Ордада феодалдық тәртіп орнатты. XIX ғ. 30 ж. ортасында Ішкі Орданың тұрғындары хан мен оның айналасындағылар патша әкімшілігінің аяусыз қанаушылығына ұшырады.

 

 

 

Тарихта Бөкей ордасының орны бөлек                 0             «Тарихымызды түгендеп, бұл арқылы болашағымызды бағдарласақ, ұтарымыз көп. Туған еліміздің әр ауылы, жер, суының аттары тұнып-тұрған шежіре. Соны бүгінгі ұрпақ ұғына да, сезіне де білу керек».  Нұрсұлтан Назарбаев     Тарихы шежіре, қойнауы  құт Бөкей Ордасының  құрылғанына биыл 210 жыл толып отыр. 1801 жылдың 11 наурызындағы орыс патшасы І Павелдің жарлығымен Бөкей сұлтан бастап байырғы атажұртқа қайта оралған 5 мың шаңырақ Еділ мен Жайық арасын ен жайлап, Бөкей Ордасының негізін қалаған болатын. Осынау шежіресі бай, табиғаты сұлу өлкемізден есімдері елге танымал ұлы тұлғалар, атақты ақын-жазушылар мен батыстық күй өнерінің негізін қалаушы сазгерлер, ержүрек халық батырлары мен көрнекті қоғам қайраткерлері дүниеге келген. Азаттықтың ақ туын көтерген Исатай мен Махамбет, күй алыптары Құрманғазы, Дина, Дәулеткерей, Сейтек сынды тұлғалардың кіндік қандары тамған бұл  өлке - 4 Кеңес Одағының Батыры, 24 Социалистік Еңбек Ері, 150-ден астам ғалымдар, соның ішінде 20 академик, Қазақстанның Халық Әртістері Х.Бөкеева, Б.Жұманиязов сынды тұлғалардың қалдырған өлшеусіз еңбектерімен  құнды.        Кең байтақ қазақ даласының ең батысында орналасқан «Тұңғыштардың отаны» саналатын Бөкей Ордасының аумақтық-әкімшілік бірлік болып қалыптасуы ХІХ ғасырдан бастау алады.       1860 жылдан бастап, Бөкей  ордасы 7 әкімшілік  бөлікке: Тарғын, Қалмақ, Қамыс-Самар, Нарын, Талов қисымдары мен І және ІІ Теңіз жағалауы аймақтарына бөлінді.     1922 жылы Қалмақ, Қамыс-Самар, Нарын, І-Теңіз және ІІ-Теңіз жағалаулары мен Тарғын уездері таратылып, Орда және Жаңақала, Талов аудандарына дейінгі  (қаз. Батыс Қазақстан обл.), сондай-ақ Теңіз ауданы (қаз. Атырау обл.) дүниеге келді. 1925 жылы Бөкей губерниясы таратылып, Орал губерниясының құрамына уезд болып енді.  Қазақ АССР атқару комитетінің 1928 жылғы 15-наурыздағы қаулысымен қабылдаған «Қазақстанды басқарудың округтік және аудандық жүйесіне көшіру туралы» Ережесіне сәйкес,            1928 жылдың шілде айында Орал облысының Бөкей уезі Орда ауданы ретінде қайта құрылды. 1947 жылдан бастап іске қосылған  Капустин-Яр әскери сынақ аймағына аудан территориясының негізгі бөлігі 20 жылға жалға берілді. Соның нәтижесінде  1952 жылы Орда ауданы таратылса, 1972 жылы Орда ауданы қайта қалпына келтірілді. Осы кезеңдерде мектеп, клуб, аурухана, малдәрігерлік пункттер де ашылып, ауыл шаруашылық өнімдерін молайту, мал бордақылау жұмысын жақсарту, егіншілік мәдениетін арттыру, тұрғын үй құрылысын өрістету айтарлықтай дамыған.       2000 жылы 10-наурызда Қазақстан  Республикасы Президентінің Жарлығымен  Бөкей ордасы ауданы деп аталды. Аудан тарихының әр жылына  үңілер болсақ, том-том шежіреге  ұласатынын білеміз. Ал бүгінгі  аудан келбетінің жылдан-жылға  өзгеруі - халқымыздың көз алдында. Бөкей ордасы ауданы Елбасы  Нұрсұлтан Назарбаевтың жүргізіп  отырған салиқалы саясатына сай  қарқынды даму үстінде. Ауданның жеті ауылдық округінде халықты әлеуметтік қолдау, денсаулық сақтау, білім беру, мәдени қамту салалары қалыпты жұмыс жасауда. Елбасымыздың Жолдауы аясында тұрғындарды жұмыспен қамту, олардың әлеуметтік жағдайы басты назарда. 2010 жылғы жұмыссыздықты мейлінше азайту және халықтың аз қамтылған бөлігін әлеуметтік қорғау бағытында жергілікті бюджеттен ақылы қоғамдық жұмыстарға - 18 млн. 76 мың теңге, жұмыссыздарды кәсіби оқу және даярлауға-2 млн. 74 мың теңге, әлеуметтік жұмыс орындарын ашуға - 1 млн. 461 мың теңге қаржы жұмсалды. Оның сыртында республикалық бюджеттен жастар практикасы бағдарламасы бойынша 6 млн. 600 мың теңге бөлініп, 110 жас маман жұмыспен қамтылды. Қоғамдық жұмыстарға жыл бойы 550 адам қатынасты. Кәсіби оқу және қайта даярлауға 47 адам жіберіліп, әлеуметтік жұмыс орындарында 122 адам жұмыс жасады. 2011 жылдың І жартыжылдығындағы ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштеріне тоқталсақ,  осы жылдың бастапқы кезінен 366 адам жұмысқа алынған болса, оның 358-і мекемелердегі қоғамдық жұмыстарға тартылды. Бүгінгі күні, яғни, 2011 жылдың 1 шілдесіндегі Бөкей ордасы ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштеріне зер салсақ, 2009-2010 жылдармен салыстырғанда аудандағы жұмыссыздық деңгейі 0,5% төмендеді. Ауыл шаруашылығы аудан экономикасының қозғаушы күші десек, аудан бойынша барлық жер көлемі 1 921 445 гектар,  оның ішінде 944 979 гектары РФ әскери сынақ алаңдарына жалға берілген. Аудандағы тұрғын халықтың саны – 16 671 адам. Мал басы табиғи өсіп келеді. Аудан бойынша 47920 мың бас ірі қара бар. Ауыл шаруашылығы біздің ауданымыздың экономикасы үшін маңызды сала. Сондықтан тұрғындардың тұрмыс деңгейінің жақсаруы өзімізде өндірілетін азық-түлік пен өңдеу кәсіпорындарының қызметіне байланысты. Аудан бойынша 2011 жылдың 1-шілдесіне тіркелген шағын кәсіпкерлік субьектілерінің жалпы саны - 721, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен 3 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 444 шаруа қожалығы айналысады. Бірқатар шаруа қожалықтары қарқынды дамып, олардағы мал басының саны күрт өсуде.  Ауданымызда білім беруді дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасы  Президентінің 2001 жылғы 4-желтоқсандағы №375 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2011 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарына» сәйкес әзірленген. Ауданымызда 9 жалпы білім беретін орта, 13 бастауыш мектеп, 7 балабақша бар. Мектепке дейінгі тәрбие ошақтарында 921 бала, орта, бастауыш мектептердің даярлық топтарында 265 бала тәрбиеленуде.  Облысты газдандыру бағдарламасына сәйкес  ауданға табиғи газ жеткізілді. Қазіргі таңда Мұратсай, Сайқын, Орда ауылдық округтері газдандырылса, жыл аяғына дейін Бисен ауылдық округі және т.б. елді мекендер көгілдір отынның қызығын көретін болады.  Өткен жылы құрылыс саласында біршама жұмыстар атқарылды. Тұрғын үй шаруашылығы қарқынды  дамуда.  Қазіргі таңда ауданымыз бойынша 13 мәдени кешен, соның ішінде 1 аудандық мәдени-демалыс орталығы, 6 ауылдық Мәдениет үйі, 6 ауылдық клуб, 22 кітапхана халыққа қызмет көрсетуде. «Мәдениет-ұлт мәйегі» дегендей, Бөкей ордасы аудандық мәдениет бөлімінің басты мақсаты - мәдениет саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру, ұлттық мәдениетімізді өркендету, дамыту, мемлекеттік тіл саясатының жүргізілуін қамтамасыз ету. Мәдениет саласының материалдық-техникалық базасына тоқталар болсақ, 13 мәдениет нысандарының 3-уі типтік жобада салынған, қалған 10-ы сәйкестендірілген ғимараттарда өз жұмыстарын жүргізуде.  Аудан  орталығында өткен жылы қазақ мектебі бой көтерді.  Оған өлкемізден шыққан зерделі ғалым, этнограф Мұхамед-Салық Бабажановтың есімі берілді.  Денсаулық сақтау саласына тоқталар болсақ, аудан халқына 1 аудандық аурухана, 1 өкпе аурулары ауруханасы, 6 дәрігерлік амбулатория,  15 фельдшерлік-амбулаториялық пунктте  25 дәрігер, 125 орта буын медицина саласы қызметкерлері еңбек етеді. Биыл бабалар аңсаған Тәуелсіздігімізге - 20 жыл. Осынау қастерлі межемен Бөкей Ордасының 210 жылдық торқалы тойы тұспа-тұс келіп отыр. Бүгінгі күні осы атаулы даталар аясында дайындық жұмыстары қызу қарқын алып, біраз игілікті істер де тындырылып жатыр.  «Біздің заманымыз-өткен заманның баласы, келер заманның атасы», - деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қоғамның алдына қойып отырған мақсаты - жастарды заман ағымына сай тәрбиелеу болса, бұл істе аудандық жастар қозғалысының көшбасшылары «Нарын жастары» жастар қоғамдық бірлестігі мен аудандық «Жас Отан» жастар қанатының да өзіндік қолтаңбасы бар.  Алда атқарылатын жобалар мен жүйелі жоспарлар да жеткілікті. Бөкей Ордасының бүгіні де, болашағы да өз қолымызда.  БҚО-да Бөкей Ордасының ескерткіштері сақталған 08 Қазан 2013 Бөкей Ордасы кезіндегі тарихи-мәдени ескерткіштер Батыс Қазақстан облысының аумағында сақталған. Бөкей Ордасы кезіндегі тарихи-мәдени ескерткіштер Батыс Қазақстан облысының аумағында сақталған. Бұл туралы BNews.kz тілшісіне берген сұхбатында БҚО тарихи-мәдени мұрасын сақтау жөніндегі мемлекеттік инспекция басшысы Нарынбек Мамаев мәлім етті. «Бөкей Ордасының ескерткіштері Батыс Қазақстан облысында орналасқан. Оның тарихи мәні ауылда, яғни күні бүгінге дейін жеткен Бөкей хан мен Жәңгір хан кезіндегі хан ордасын ақтауда жатыр. 19 ғасырда салынған құрылыс нысандары тап осы ауылда сақталғанын атап өту керек», - деді Н.Мамаев.     Оның айтуынша, мемлекет ағаш өңдеу өнері дамыған дәуірден күні бүгінге дейін жеткен ескерткіштерді сақтауға көп мән беруде. «Қазір көптеген нысандар қайта қалпына келтіріліп жатыр. Мемлекет бөлген қаражат есебінен шығыс бөлігі ғана қалған хан ордасы қалпына келтірілді. Қазір Алматыдан келген мамандардың арқасында орданың батыс және орталық бөлігі де жөнделді. Сондай-ақ хан дәрігерінің ғимараты, әйелдер гимназиясы, қазынашылық пен хан мешіті, бірінші баспахана да қалпына келтірілді», - деп әңгімеледі Н.Мамаев.     Ол Жәңгір хан тұсында салынған ағаш үйлер де күрделі жөндеуден өткендігін тілге тиек етті.

 

Атауы

20 ғ. бас кезінде Бөкей Ордасы көптеген өзгерістерді басынан өткерді.

1925 жылы Бөкей губерниясы таратылып, Орал губерниясының құрамына енгізілді. 1928 жылы Бөкей уезінің аты Орал облысының Орда ауданы болып өзгертілді. Осы уақыттан бастап Бөкей ордасы атауы жойылды.

2001 жыл ордалықтар үшін екі  бірдей қуаныш әкелді. Оның бірі  — Тәуелсіздіктің 10 жылдығы болса, екіншісі — Орданың 200 жылдығына орай Бөкей Ордасы атауы қайтарылып берілді.

Тарихы

Кең байтақ қазақ даласының батыс бөлігінде орналасқан шежіресі бай, табиғаты сұлу өлке - Бөкей ордасы ауданы. 19 ғ. мәдениет, өнер, білім орталығы болған ғажайып өлкенің тарихы тереңнен бастау алады.

Ұлы Отан соғысы

1941—45 жж. Ұлы Отан соғысы жылдары Орда ауданы Қазақстандағы соғыс жағдайына келтірілген бірден-бір аудан болды. Ордалық 2000-нан астам азамат туған Отанын қорғауға аттанды.

Соғыстан кейінгі кезеңде ел шаруашылығын көтеріп, нығайтуда аянбай еңбек еткен 25 ордалыққа Кеңес Одағының ең жоғарғы наградасы —Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.

Капустин Яр полигоны

Орда тарихының қасіретті беті — Капустин Яр полигоны. 1948 ж. полигонға берілген аудан аймағында жер асты, жер үсті сынақтары жүргізіледі. 1952 жылы ауданның 19 колхозы күшпен өзге аудандарға көшіріледі. 1990 жылдың мамырында Т. Махимовтың жетекшілігімен «Нарын» қоғамдық қозғалысы құрылады.

Мәдениет

Орда — талантты ұлы тұлғалардың мекені. Осы өлкеден қазақтың белгілі күйшілері Құрманғазы, Дина, Сейтек, Науша, домбырашылар Ж. Теміралиев, Е. Қазиев, Халық артисі, актриса Х. Бөкеева, қазақтың тұңғыш дирижері Ш. Қажығалиев, халық композиторлары Б. Жұманиязов, М. Сағатов, медицина саласының озық қызметкерлері А. Герасимов, Х. Бөкейханов, білім беру ісінің үздіктері Ғ. Зарипов, М. Кульбацкая, Орда музейін ұйымдастырушы А. Тажетдинов, ауыл шаруашылығының озаттары К. Меңдәлиев, Р. Егізбаев, ақындар Т. Жароков, С. Даумов, Қ. Жұмағалиев, т.б. шықты.[2]

Пайдаланған әдебиет

Жоғарыға көтеріліңіз↑ ҚР елді мекендерінің тұрғындар саны

1. Жоғарыға көтеріліңіз↑ Қазақ Энциклопедиясы

 

 

ОРАЛ.2011жыл 12 желтоқсан. ҚазАқпарат /Елжан Ералы/ -  Ел тәуелсіздігінің 20 жылдығына және Бөкей хандығының 210 жылдығына орай Бөкей ордасы ауданының энциклопедиясы (бас редакторы Ғарифолла Әнес) жарық көрді.

Алматыдағы «Арыс» қорының «Жаңа энциклопедия» сериясымен түрлі-түсті суреттермен, әдемі безендіріліп, басылып шыққан көлемді кітаптың таралымы - 1 мың дана.

Алтын орда мен Ноғайлыдан тамыр тартып, еліміздегі алғашқы мемлекеттік құрылымдардың бірі - Бөкей хандығы мен Күнбатыс Алашордасын тарих төріне шығарған, кеңес өкіметі Қазақстанда тұңғыш ту тіккен Бөкей ордасының шежіресінен сыр шертетін жинақта осы өңірдің әкімшілік-аумақтық құрылымы, экономикалық әлеуеті, табиғаты, тарихы мен мәдениеті туралы жан-жақты мағлұматтар берілген. Сондай-ақ тарихи тұлғалар мен оқиғалар хақында жазылған шолу материалдардың танымдық-тағылымдық мәні зор. Бұрын-соңды ғылыми-ақпараттық айналымға түспеген архив деректері мен құжаттар, көне фотосуреттер де молынан пайдаланылған. 

 

 

 

 

 

 

Оқиғалар хронологиясы

 

25 қазан 1990 жыл Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды

25 қазан 1990 ж. ТМД туралы Алматы декларациясына қол қойылды

18-21 тамыз 1991 жыл Тамыз бүлігі

28 тамыз 1991 жыл Қазақ КСР Коммунистік партиясының Орталық Комитеті таратылды

29 тамыз 1991 жылПрезидент Жарлығымен Семей ядролық полигоны жабылды

Есімнама

Мәншүк Жиенғалиқызы Мәметова

1922 — 1943

Керей хан

белгісіз — 1473/1474

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

1835 — 1865

Абай Құнанбайұлы

1845 — 1904

 

«Бүгінгі күнді түсініп-түйсіну үшін де, болашақтың дидарын көзге елестету үшін де кешегі кезеңге көз жіберуіміз керек». 
Н. А. Назарбаев

Қазақ пен орыстың арасына достықтың ізін салған, Қазақ елін Еуразия елі атандырған Бөкей ханның екі ел шекарасының тыныштығын күзетіп жатқанына екі ғасырға жуық уақыт болды. Астрахань қаласы жанындағы елеусіз қалған бейіт басына биыл ғана кесене орнатылды. Осыған дейін ханның саяси өмірі зерттелмегені, Бөкей ханның еліне жасаған еңбегі ұмыт болғаны рас.

 

 

Осыдан 210 жыл бұрын иен даладағы құмды жерге Бөкей хан ел қоныстандырды. Патшалықтың иелігіндегі Жайықтың оң жағасын мекендеген бүгінгі ұлан-ғайыр батыс өңірді Бөкей хан заңдастырды деп сеніммен айтуға болады. Бөкей сұлтан Ресейдің Павел біріншісінен 1801 жылы 11 наурызда рұқсат алады. Дәл сол күні рұқсат берілмесе, тарихтың қалай өрбитіні бізге беймәлім еді. Өйткені 12 наурызда бірінші Павел қастандықпен өлтіріледі. 5 мың түтінмен Нарын құмынан Торғын өзеніне, өзі жерленген Астрахань облысына дейінгі кең далаға иелік етуі, құмды жерге Хан сарайының іргесін қалауы Бөкей ханның көреген дипломатиясының арқасы болса керек. Бөкей құрған хандықты Шыңғыс хан мемлекеттік құрылымы үлгісінің соңғы қолтаңбасы деп те атап жүр тарихшылар. 46 жыл өмір сүрген Бөкей хандығы – Еділ-Жайық қазақтарының соңғы хандығы. Бөкей хандығының құрылуын әркім әрқалай бағамдайды. Бірі Сырым батыр көтерілісінің жемісі десе, енді бірі Бөкейдің таққа таластығының көрінісі деп болжайды. Бөкей хандығына байланысты болжамдардың ішінде оның сенімді серігі саналған Сейіт бабаның есімі аз аталмайды. Бөкей ханның жерленген жері де – Сейіт баба жатқан топырақтың қасында. Білетіндер Бөкейдің өсиеті бойынша оны жолдасының жанына жерлеген екен дейді. Жайықтың жағасында 15 жыл Ішкі Орданы басқарған Бөкей сұлтанды хан етіп көтерген Хан тоғайы деп аталатын жер бар. Елі ескеріп, ұрпағы біліп жүретіндей сол жерге белгі орнатылса деген ой тастау ғой біздікі.          
 
Тұңғыштардың ордасы деген атқа әбден лайық Бөкей Ордасы. Сұрапыл соғыстан, бай езгісінен, шапқыншылықтан шаршаған халқына өркениеттің, білімнің, медицинаның қазығын қақты Бөкейдің ұлы – Жәңгір. Бөкейдің заңды мұрагері, әкесінің стратегиясын жалғастырушы Жәңгір ханның есімі тарихта «тұңғыш» сөзімен егіз іспетті. «Тұңғыш» деген сөзімізге тұздық ретінде айтар болсақ, тұңғыш білім ордасы, қыздар училищесі, тұңғыш мұражай ісі, тұңғыш қазыналық мекеме (банк қызметін атқарған), тұңғыш ветеринарлық бөлім, тұңғыш баспахана, тұңғыш дәріхана...  
 
Жәңгір мектебі – қазақ еліндегі еуропаша білімнің бастауы, «қара шаңырағы». Жәңгір жаңашыл хан, өркениет, білімнің іргетасын қалаушы ретінде ел жадында. Бөкей Ордасының басқа ауылдық аймақтарында да бірсыныптық мектептер ашылып, үлкен білім беру орталығына айналды. 40 жыл ел басқарған Мақаш әкім, ғалым-этнограф Мұхамед-Салық Бабажанов – бұл мектептің Ресейде білім алған алғашқы қарлығаштары.