Беларусь у вайне 1812 года

Беларусь у вайне 1812 года

1. Беларусь у планах варагуючых бакоў. 
2. Баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі ў чэрвені-жніўні 1812 г. 
3. Беларусь у перыяд французскай акупацыі. 
4. Баявыя дзеянні ў верасні-лістападзе. Вынікі вайны для Беларусі.

№1.

Перад вайной 1812 г. заходнія губерні Расійскай імперыі

апынуліся ў складаным эканамічным становішчы. Ваенныя дзеянні

патрабавалі вялікай колькасці рэкрутаў і сродкаў. На беларускіх

землях знаходзіліся буйныя вайсковыя злучэнні, якія часта

выкарыстоўвалі рэквізіцыйны спосаб забеспячэння харчамі і

фуражом. Прывілеяваныя колы грамадства павінны былі даказваць

сваю дваранскую годнасць. Усё гэта вяло да росту незадаволенасці з

боку мясцовай шляхты.

У шляхецкім асяроддзі з сімпатыяй ставіліся да Францыі –

традыцыйнага саюзніка былой Рэчы Паспалітай. Францыя дала

прытулак многім эмігрантам, частка якіх добраахвотна пайшла ў

французскую армію. Значную ролю адыгралі і заявы Напалеона аб

магчымасці ўзнаўлення Рэчы Паспалітай. Стварэнне ў 1807 г. Княства

Варшаўскага і пашырэнне яго тэрыторыі пасля аўстра-французскай

вайны 1809 г., як быццам пацвярджалі сур'ёзнасць намераў

французскага імператара.

Сярод шляхецкай моладзі Беларусі ў гэты час праявілася

тэндэнцыя да руху ў польскую дзяржаву, дзе многія з іх паступалі на

вайсковую службу. Прыклад у гэтым плане прадэманстраваў Дамінік

Радзівіл, які пакінуў у Расіі свае вялізныя маёнткі і адным з першых

перабраўся ў Княства Варшаўскае.

Але будзе перабольшваннем сцвярджаць, што ўсё шляхецкае

саслоўе арыентавалася на Напалеона і Францыю. Пэўная частка

шляхты і магнацтва насцярожана адносілася да рэформ у Княстве

Варшаўскім. Асаблівую заклапочанасць выклікала адмена прыгоннага

права. Для многіх імя Напалеона было звязана з французскай

рэвалюцыяй, якая знішчыла ўсе феадальныя інстытуты.

Частка магнатаў і буйных землеўласнікаў (М.К. Агінскі, А.Е.

Чартарыйскі, Ф.К. Любецкі) звязвалі надзеі на аднаўленне польскай

дзяржавы ў складзе Расійскай імперыі пад патранажам Аляксандра I.

Такія планы ў 1805-1811 гг. неднаразова прапаноўваў расійскаму

імператару Адам Чартарыйскі, але яны засталіся нерэалізаванымі.

Каб паслабіць французскі ўплыў сярод жыхароў заходніх

губерняў імперыі і схіліць іх сімпатыі на бок Расіі, Аляксандр І пайшоў

на часовую лібералізацыю палітыкі. Такім чынам, ён спрабаваў

умацаваць сваё становішча на беларуска-літоўскіх землях. У сувязі з

гэтым царызм усур'ёз разглядаў план стварэння аўтаномнага Вялікага

княства Літоўскага, вядомы ў гісторыі пад назвай плана Агінскага.

Міхал Клеафас Агінскі (1765-1833), якому належыць сусветна

вядомы паланез "Развітанне з Радзімай'' Пасля паражэння паўстання 1794 г. ён жыў у эміграцыі, а ў 1802 г. вярнуўся на радзіму і пасяліўся ў маёнтку Залессе каля Смаргоні. У выніку некалькіх гутарак з Напалеонам Агінскі прыйшоў да высновы, што французскі імператар не надта зацікаўлены ў аднаўленні Рэчы Паспалітай. Таму свае спадзяванні на вырашэнне гэтага пытання ён звязваў з расійскім імператарам Аляксандрам I. Апошні таксама меў сімпатыі да М.К. Агінскага. У 1810 г. Аляксандр І прызначыў Агінскага

сенатарам і надаў яму чын тайнага саветніка.

Ідэя ўтварэння з заходніх губерняў асобнай правінцыі была

выказана Агінскім у красавіку 1811 г. На працягу года групай

магнатаў (М.К. Агінскі, Ф.К. Любецкі, Л. Плятэр, Т. Ваўжэцкі і інш.)

былі распрацаваны асноўныя палажэнні плана.

У адпаведнасці з планам меркавалася стварэнне з Валынскай,

Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Кіеўскай, Магілёўскай, Мінскай,

Падольскай губерняў, Беластоцкай вобласці і Тарнопальскай акругі

асобнай правінцыі пад назвай Вялікае княства Літоўскае (ВКЛ) з

цэнтрам у Вільні і на чале з намеснікам расійскага імператара.

Прадугледжвалася стварэнне асобных органаў кіравання (Літоўскай

канцылярыі ў Пецярбургу, Адміністрацыйнай рады і Вярхоўнага

трыбунала ў Вільні). Заканадаўчым кодэксам павінен быў стаць

Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г., а польская мова – мовай

справаводства. Усе дзяржаўныя пасады ў ВКЛ планавалаа замяшчаць

толькі яго ўраджэнцамі. Акрамя таго, прапаноўвалася вылучыць

асігнаванні на адукацыю ў ВКЛ на спецыяльны рахунак дзяржаўнага

бюджэту. У праекце канстытуцыі ВКЛ (студзень 1812 г.) меркавалася

стварыць двухпалатны сейм, і паступова, на працягу 10 гадоў,

ліквідаваць прыгонную залежнасць сялян. Адначасова па даручэнню

імператара праводзілася работа над планам арганізацыі асобнага

літоўскага войска ў складзе ўзброеных сіл Расіі.

План застаўся нерэалізаваным, паколькі яго выпрацоўка і

абмеркаванне выклікалі моцнае незадавальненне ў расійскім грамад-

стве.

 

№2.

Тым часам Францыя і Расія вялі падрыхтоўку да вайны. На

працягу 1810-1812 гг. Аляксандр I некалькі разоў планаваў правя-

дзенне наступальнай аперацыі. Яна прадугледжвала акупацыю

Княства Варшаўскага і далучэнне яго да Расіі. Але гэтыя спробы

пацярпелі няўдачу (адмова ад супрацоўніцтва Ю. Панятоўскага;

здрада Прусіі), і таму расійскі імператар спыніўся на абарончым

варыянце вядзення вайны.

Пачынаючы з сакавіка 1810 г., на тэрыторыі Беларусі

разгарнуліся шматлікія рэкагнасцыроўкі і працы па картаграфа-

ванню і ваенна-інжынернаму вывучэнню мясцовасці. У першую чаргу

вывучаліся раёны ўздоўж Заходняй Дзвіны, Дняпра і Бярэзіны, дзе

планавалася стварыць асноўную лінію абароны. У гэты самы час

пачалося будаўніцтва крэпасцей у Дынабургу (цяпер Даўгаўпілс) і

Бабруйску, умацаванняў у Барысаве, Рагачове і інш.

У межах Літвы, Беларусі і паўночнай Украіны былі

сканцэнтраваны тры рускія арміі: 1-я Заходняя генерала М.Б.

Барклая дэ Толі (штаб у Вільні); 2-я Заходняя генерала П.І. Баграціёна (штаб у Ваўкавыску); 3-я Заходняя генерала А.П. Тармасава (штаб у Луцку); і рэзервовы корпус генерала Ф.Ф. Эртэля каля Мазыра. Усяго Расія ў пачатку вайны здолела супрацьпаставіць войску Напалеона толькі 317 тыс. чалавек.

10 (22) чэрвеня Напалеон  абвясціў Расіі вайну. а 12 (24) чэрвеня  напалеонаўская "'Вялікая армія" пачала ўварванне ў межы Расійскай  імперыі фарсіраваннем Немана  ў раене Коўна, Цільзіта, Гродна. Першапачаткова межы Расіі перайшлі каля 450 тыс. чалавек, а ўвогуле Напалеон кінуў супраць Расіі каля 650 тыс. вайскоўцаў і 1372 гарматы.

Рускія арміі (1-я і 2-я) пачынаюць адыход з мэтай злучэння, ушчыльную за імі рухаюцца напалеонаўскія войскі. Беларусь робіцца арэнай жорсткіх крывапралітных ваеных дзеянняў, якія ахапілі большую частку нашай радзімы. 3-я руская армія прыкрывала кіеўскі напрамак і дзейнічала самастойна.

К пачатку жніўня пераважная частка Беларусі была акупіравана напалеонаўскім войскам, акрамя поўдня і Бабруйскай цытадэлі, абаронцы якой вытрымалі ўсе прыступы праціўніка. Тут да месца будзе кароткая хроніка падзей, якія маюць непасрэднае дачыненне да Беларусі:

• 10 (22) чэрвеня Францыя абвясціла Расіі вайну.

• 12 (24) чэрвеня войскі Напалеона пачалі ўварванне ў межы Расійскай імперыі фарсіраваннем Немана.

• 14 (26) чэрвеня Аляксандр I падпісаў Маніфест аб вайне,

• 16 (28) чэрвеня французская армія ўвайшла ў Вільну,

• 26 чэрвеня (8 ліпеня) маршал Даву ўрачыста ўступіў у Мінск, шлях 2-й рускай арміі на ўсход быў перарэзаны. аднак прамаруджанне Жэрома Банапарга дазволіла Баграціену пазбегнуць акружэння,

• 27-28 чэрвеня (9-10 ліпеня) сражэнне пад Мірам,

• 2(14) ліпеня рускія арміі пакінулі ўмацаваны лагер каля Дрысы і працягнулі адступленне на ўсход,

• 6-8 (18-20) ліпеня - 30 верасня (12 кастрычніка) абарона Бабруйскай цытадэлі,

• 11 (23) ліпеня бітва каля вескі Салтанаўка.

• 13-14 (25-26) ліпеня - сражэння каля мяст. Астроўна.

• 15 (27) ліпеня пад Кобрынам адбыўся бой паміж 2-й рус. дывізіей і французскай брыгадай ген.Кленгеля, французы былі вымушаны капітуліраваць, падзея была адзначана як першая перамога расійскай арміі над напалеонаўскімі войскамі ў 1812 г.

• 16 (28) ліпеня - рускія пакінулі Віцебск.

• 16 (28) ліпеня - Напалеон у Віцебску сабраў Ваенны Савет.было вырашана перапыніць наступленне. замацавацца на дасягнутых рубяжах і прапанаваць Аляксандру 1 пачаць мірныя перагаворы,

• 18-20 ліпеня (30 ліпеня-1 жніўня) Клясціцкія баі,

• 30 ліпеня (12 жніўня) - Напалеон выступіў з Віцебска на Смаленск.

У гістарычнай літаратуры вынікі сражэнняў ацэньваюць па-рознаму, але калі ўлічваць. што рускія арміі адступалі, то можна казаць аб перамогах напалеонаўскіх войскаў. Насельніцтва Беларусі да прышэльцаў аднеслася неадназначна. Гарадское насельніцтва (польскае і спаланізаванае) з надзвычайнай помпай наладжвала ўрачыстыя цырымоніі сустрэч. Гарадскія дэпутацыі сустракалі войскі яшчэ за гарадской заставай. падносілі хлеб-соль, урачыста віталі. Пры ўваходзе ў горад французаў сустракала большасць гарадскога насельніцва, магістраты і цехі віталі пераможцаў цэхавымі харугвамі, усцілалі вуліцы кветкамі і г.д. У "Вялікай арміі" бачылі вызваліцелей і збавіцелей ад рускай акупацыі.

У той жа час у мясцовасцях, дзе адбываліся непасрэдныя баявыя дзеянні, насельніцтва імкнулася схавацца. кідала свае дамы, уцякала ў лес. Гэта тлумачыцца зразумелым імкненнем выратавацць свае жыцце. Даволі хутка беларускае насельніцтва пераканалася, што сярод напалеонаўскага войска шмат рабаўнікоў. Сваю ролю адыгравала антынапалеонаўская прапаганда, якую напярэданні вайны зацята вялі расійскія ўлады.

 

 

№3.

Для кіравання беларуска-літоўскімі губернямі 19 чэрвеня (1

ліпеня) Напалеон утварыў у Вільні Камісію Часовага ўрада Вялікага

княства Літоўскага. Яе паўнамоцтвы распаўсюджваліся на Віленскую,

Гродзенскую, Мінскую губерні і Беластоцкую вобласць. У склад Камісіі

ўвайшлі мясцовыя землеўласнікі, палітычныя дзеячы і вучоныя: С.

Солтан (старшыня), К. Прозар, Ю. Серакоўскі, А. Сапега, Ф. Ельскі, А.

Патоцкі і Я. Снядэцкі. Генеральным сакратаром быў прызначаны Ю.

Касакоўскі.

У кампетэнцыю Камісіі ўваходзіла спагнанне падаткаў і размер-

каванне бюджэтных сум, арганізацыя ўзброеных сіл і адміністрацыі

на месцах, фарміраванне жандармерыі, стварэнне сістэмы адукацыі і

судовых устаноў. На французскі манер былі рэарганізаваны адмініс-

трацыйныя адзінкі (дэпартаменты, дыстрыкты, кантоны, камуны) і

органы мясцовага кіравання (адміністрацыйныя камісіі, падпрэфек-

туры). У гарадах, якія раней карысталіся магдэбургскім правам,

ствараліся муніцыпалітэты.

На тэрыторыі Літвы і Беларусі паралельна дзейнічалі мясцовая і

французская адміністрацыі. Кантрольныя функцыі і палітычнае

кіраўніцтва належалі напалеонаўскаму камісару Л.П.Э. Біньёну.

Ваенная ўлада знаходзілася ў руках генерал-губернатара Літвы Дз.

ван Гагендорпа (са жніўня адначасова старшыня ўрада), якому

падпарадкоўваліся ваенныя губернатары і каменданты. Агульны

нагляд за дзейнасцю Камісіі меў міністр замежных спраў Францыі Г.-

Б. Марэ.

Адпаведным чынам былі арганізаваны Віцебская, Магілёўская,

Смаленская і Курляндская губерні, але яны не падпарадкоўваліся

віленскаму ўраду.

Перад створанымі ваеннай і грамадзянскай адміністрацыямі

была пастаўлена задача харчовага і фуражнага забеспячэння

напалеонаўскага войска. Выканаць аб'ёмы паставак было немагчыма,

а невыкананне вяло да рэквізіцый, канфіскацый і розных санкцый.

Становішча ўскладнялася тым, што Напалеон не разлічваў на

доўгатэрміновыя ваенныя дзеянні, а таму не зрабіў спецыяльных

запасаў. Забеспячэнне арміі ён перакладаў на плечы мясцовага

насельніцтва. Тым не менш, да лістапада 1812 г., агульнымі

намаганнямі ваеннай і грамадзянскай адміністрацыі, у Вільні і Мінску

быў сабраны вялікі запас харчавання і фуражу (дастаўся

наступаючым рускім войскам).

Вельмі важнай праблемай з’яўлялася фарміраванне ўзброеных

сіл. Для абароны краю і папаўнення напалеонаўскай арміі ствараліся