Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына қатысуы.(1941-1945)

Жоспар:

Кіріспе

Негізгі бөлім.

1.Қазақстандықтардың  Ұлы Отан соғысына қатысуы.(1941-1945)

1.1 Қазақстандықтардың майдандағы ерліктері.

1.2 Мәскеу шайқасындағы ерлік көрсеткен қазақстандықтар.

1.3Ленинград,Сталинград шайқасындағы ерлік көрсеткен қазақстандықтар.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Қазақстандықтардың  Ұлы Отан соғысына қатысуы.(1941-1945)

1.1 Қазақстандықтардың майдандағы ерліктері.

1941   жылдыц 22 маусымында фашистік Германия эскері Кецес Одагына түтқиылдан, согыс жарияламастан басып кірді. Кецес халқыныц ¥лы Отан согысы, ягни Отанын шетел басқыншыларынан азат ету согысы басталды. Кецестік эскери күш бейбіт уақыт жоспа- рынасайорналасқандықтансогыс қимылдарыбасталганаумаққатар- тылуы барысында, жау согыстыц алгашқы бес айында мемлекеттіц 5% халқы түратын аудандарын жаулап алды. Германия КСРО-га қарсы барлық қарулы күшініц 70% — 5,5 млн адамнан түратын 190 дивизия, 4300 танк, 5 мыц үшақ шогырландырды. Батыс шекаралық округтердегі Қызыл Әскер күштерімен салыстырғанда Германия эскери күші адам ресурсінен екі есе, танктен үш есе, үшақтан 3 есе, артиллериядан — 1,3 есе басым болды. Осыған қарамастан шекарашылар, олардың қатарында Брест қорғаушылары алғашқы үрыстың өзінде теңдесі жоқ ерлік көрсетті. Брест шекаралық отряды жауынгерлердің қүрамында жаудың алғашқы соққысына А.Мүсірепов, В.Лобанов, К.Абдрахманов, К.Иманқүлов, А.Наганов, Г.Жүматов, Ш.Шолтыров, Т.Деревянко, Қ.Батталов жэне басқа қазақстандық жауынгерлер қарсылық көрсетіп, айрықша ерлікпен көзге түсті.

Соғыс жылдары Қазақстанда 12 атқыштар жэне 4 атты әскер дивизиясы, 7 атқыштар бригадасы жэне 50-ге жуық жеке полктер мен батальондар жасақталып, майданға аттандырылды. Қазақстан аумағында жасақталған эскери қүрылымдар соғыстың алғашқы күндерінен бастап жаумен ерлікпен шайқасты. Әсіресе, Мэскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтар үлкен қүрметке ие болды. Мәскеу бағытындағы негізгі жолдардың бірі — Волоколамск тас жолын қорғауда Алматыда жабдықталған 316-атқыштар дивизиясы генерал-майор И.В.Панфиловтың басшылығымен теңдесі жоқ ерлік танытты. Қысқа уақыт ішінде дивизия жауынгерлері жаудың танк, моторлы жэне екі жаяу әскер дивизияларын талқандады. Мәскеу түбіндегі шайқаста, эсіресе саяси жетекші В.Г. Клочков басқарған бөлімше — 28 панфиловшылар жаудың 50 танкісіне тойтарыс беріп, асқан ерлік көрсетті. 1941 ж. 17 қарашада дивизияға 8- гвардиялық деген атақ беріліп, кейінірек Қызыл Ту, Ленин ордендерімен, ал Риганы жаудан азат еткені үшін екінші дәрежелі Суворов орденімен марапатталды. Бүл шайқаста ерлік көрсеткен 28 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. Сонымен бірге Волоколамск түбінде үлкен ерлік көрсетіп қаза тапқан талантты қолбасшы, қаһарман командир И.В.Панфиловке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Панфиловшы ага лейтенант Б.Момышүлы Мәскеу түбіндегі шайқаста өз батальонымен жау қоршауын үш рет бүзып шықты. Согысты Б.Момышүлы полковник лауазымымен, 9- гвардиялық атқыштар дивизиясының командирі болып жүріп аяқтады. Белгілі орыс жазушысы А.Бектің “Волоколамское шоссе” повесі Б.Момышүлының соғыс жылдарындағы ерлігіне арналды. Сөйтсе де, Б.Момышүлының соғыс жылдарындағы ерлігі өз дәрежесінде мойындалмай, тек 1990 жылы еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тікелей араласуымен оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

И.В.Панфилов дивизиясы қүрамында жаумен шайқасқан М.Ғабдуллин 1943 ж. Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. М.Ғабдуллин бастаған жауынгерлер Бородино селосын жаудан тартып алып, 7 сағат бойы ерлікпен қорғады. Шайқас нәтижесінде немістер шегінуге мэжбүр болды. Мәскеу түбіндегі шайқастарда Т.Тоқтаров, Р.Жанғозин, Р.Елебаев жэне т.б. қазақстандықтар асқан ерлік танытты. Бүл шайқасқа қазақстандық 238- дивизия, 19- атқыштар бригадасы да қатысты.

“Барбаросса” жоспарыжүзеге аспағаннан кейін 1942 жылыГермания Кеңестер Одағын басып алу мақсатында жаңа жоспар қабылдады. Бүл жоспар бойынша фашистер негізгі күшін Сталинград пен Кав- казды басып алуға бағыттады. Сталинград пен Кавказды басып алу операциясына фашистер қүпия дайындалып, оган “Блау” деген ат қойды. Фашистер бүл жерлерді жаулап алуға үлкен мэн берді. Өйткені фашистерге басып алған мемлекеттер аумақтарынан мүнай тасу қолайсыз болғандықтан, Кавказ мүнайына үлкен үміт артты. Тағы бір себеп — фашистер Кеңестер Одағының Қара теңіздегі порт- тарын басып алып, одақтастары — Англия, АҚШ-пен байланысын үзуді көздеді. Сонымен қатар Сталинград қорганыс өнеркәсіптері көп шогырланган шикізат көзіне бай орталық болды. Сондықтан фашистер бүл багыттагы согыс қимылдарының сәтті аяқталуына үлкен мэн берді.

Жау 1942 жылдың шілде айында Сталинград багытына 42 дивизия, тамызда — 69, ал қыркүйекте — 81 дивизия аттандырды. Күш тең болмады. Өйткені, кеңестік қолбасшылар жау шабуылын Мәскеу багытында күтіп, негізгі эскери күшті осы багытқа шогырландырды. Өйткені ”Блау” бойынша, Кеңес барлаушыларын жалган жолга түсіріп, шабуыл Мәскеу багытында қайта жанданады деген ақпарат таратылган еді. Сталинград багытындагы шайқастарга төмендегідей қазақстандық эскери қүрылымдар қатысты: 292- атқыштар дивизиясы ретінде қайта қүрылган 74- Аралдық атқыштар бригадасы, 387- атқыштар дивизиясы, 27- атқыштар кейінгі 72 гвардиялық дивизия, 75- атқыштар кейінгі 3- гвардиялық атқыштар бригадасы. 3- атқыштар бригадасы Сталинград түбіндегі шайқаста 5 мың фашисті жойып, 3 мың фашист офицері мен жауынгерлерін түтқынга алды. Сонымен бірге, бүл шайқасқа 81- атты әскер дивизиясы, 152- атқыштар бригадасы, 129- миномет полкі мен 196- жеке көпір қүрылысы батальоны қатысты.

1942    жылдың 19 желтоқсанында Боковская-Пономаревка ауданында болган эуе шайқасында қарагандылық үшқыш Н.Әбдіров өзінің оқ тиіп өртенген ұпіағып жау танктері шоғырланған жерге бағыттап, экипажымен бірге ерлікпен қаза тапты. Н.Әбдіров, минометші К.Сыпатаев пен Р.Рамазанов Сталинградты қорғаудағы ерліктері үшін ¥лы Отан соғысы батыры атағына ие болды. Сталин- градта қаланы жаудан қорғауда ерлік танытқан қазақстандықтар қүрметіне “Казахстанская” аталган көше бар. Бірнеше айга созылган Сталинград шайқасы 1943 жылдың басында жаудың жеңілуімен аяқталды. Сталинград шайқасы барысында Кеңес Армиясы екінші дүниежүзілік согыстагы түбегейлі бетбүрысқа шешуші үлес қосты.

1943   жылы фашистер Кеңестер Одагын басып алу мақсатында жаңа операция жоспарлады. Бүл операцияга “Цитадель” деген ат беріп, жан-жақты дайындалды. Осы жылы Германияның әлсірегенін сезген бүрынгы одақтастары бастапқы міндеттерінен бас тартып, дүниежүзілік согыстан шыгу жолдарын іздеу үстінде болды. Сондықтан Германия бүл операцияның сәтті аяқталуына бар күшін салып, одақтастарын сақтап қалуга тырысты. “Цитадель” операциясына фашистер 900000 эскер қатыстыруды жоспарлады. Шайқасқа іріктелген фашистік дивизиялар: “Рейх”, “¥лы Германия”, “Фикинг”, “Адольф Гитлер” жэне т.б., барлық танктердің 70%, барлық үшақтардың 65% тартылды. 5- шілдеде басталган Курск шайқасы шілденің аягында кеңестер әскерінің жеңісімен аяқталды. Курск иіні мен Днепр шайқастарына көптеген қазақстандық эскери қүрылымдар қатысты. Тек Курск иініндегі шайқастагы ерлігі үшін 123 қазақстандық ¥лы Отан согысы Батыры атагына ие болды.

1944   жылы Германияның жеңілетіні белгілі болганнан кейін, ендігі жерде согыс қимылдарын Кеңес Одагы бақылауга алды. Осы жылы Кеңес үкіметі “Берлин” операциясын бастайды. Бүл операцияның мақсаты — неміс фашистерін Кеңестер Одагы аумагынан қуып, Еуропа мемлекеттерін жаудан азат ету болды.

“Достық көмек” идеологиясын жамылган Кеңестер Одагы болашақта азат еткен мемлекеттер саясатына араласуды, тіпті кейбір мемлекеттерді өз бақылауында үстауды көздеді. Өйткені басты жауы — Германияны жеңгеннен кейін, Кеңестер Одагы әлемдік билікке талпынып, социалистік мемлекеттер жүйесін қүруды жоспарлады.

Шыгыс Еуропаны жаудан азат етуде қазақстандықтар үлкен ерлік көрсетті. Шыгыс Пруссия аумагын азат етуде көрсеткен ерліктері үшін 20 қазақстандық жауынгер Кеңес Одагының Батыры атагын алды. Олар — В.А.Андреев, Л.И.Беда, П.Т.Брилин, Т.К.Абилов, В.Г.Козенков, И.И.Корнев, И.В.Кутурга жэне т.б.

Словакия аумағын жаудан азат етуге 4- Украина майданы қүрамында қазақстандық 8- атқыштар дивизиясы қатысты. Майданда көрсеткен ерліктері үшін 8- атқыштар дивизиясының қүрамындагы 62- артиллериялық Карпат полкі Қызыл Ту орденімен, 151- Карпат полкі 3- дәрежелі Кутузов орденімен, 310- атқыштар полкі 3- дәрежелі Суворов орденімен марапатталды.

72- жэне 73- гвардиялық  атқыштар дивизиялары Венгрия, Оңтүстік  Чехия, Австрия аумақтарын жаудан  азат етуге қатысты. Австрия астанасын  жаудан азат етуде алматылық  МА.Пупков Кецес Одагыныц Батыры  атагын алды. Сонымен қатар Австрияны  азат етуші 105- гвардиялық дивизия  жауынгерлері: А.Мудрагель, Г.Сливных, Ж.Аминов қаһармандықтарымен көзге түсті.

Прага операциясына 118, 88, 314, 8- атқыштар, 72- гвардиялық атқыштар дивизиясы қатысып, бүл операцияда 992- алматылық авиация полкі асқан ерлік көрсетті. Бүл полк екінші дэрежелі Б.Хмельницкий жэне 3- дәрежелі Суворов ордендерімен үш мәрте марапатталды. 992- полк 7642 рет жауга шабуыл жасап, 816 бомба тастап, 3 үшақты, 19 зенитті батареяны, 1000 автомашина, 2 көпірді жэне т.б. жойды. Прага операциясы барысында 52- армия қүрамындагы алматылық 556- эскадрилия ерлікпен көзге түсті. Бүл эскадрилия түтқиылдан 4050 шабуыл жасап, 2350 мэрте жау аумагын бомбалаган. Қүрамындагы 14 адамныц 10-ы үкімет тарапынан марапатталады.

Чехословакия жерін азат етуге келген қазақстандық үшқыштар

2,    8, 5- эуе армиясының бөлімдерінде жаумен шайқасты. Шайқа- стардагы ерлігі үшін С.А.Батеньков пен П.Ф.Железняков согыстан кейін Кецес Одагыныц Батыры атагына ие болады. ¥шқыштар: Т.Я.Бигелдинов, И.Павлов, С.Д.Луганский жэне Л.И.Беда 2 мэрте Кецес Одагыныц Батыры атагын иеленді. Олардыц қатарын 56 жыл кешігіп барып, 1941 жылдыц 26- маусымында, согыстыц бесінші күні-ақ аты ацызга айналган батырлық капитан Гастелло экипажыныц ерлігі емес, капитан А.Масловтыц экипажынікі екендігі айқындалып, осы экипаж қүрамындагы Б.Бейсекбаев 1998 жылы Ресей Батыры атагын алып, толықтырылды.

Берлин операциясына қазақстандық 118-, 313- атқыштар дивизиялары жэне 209- атқыштар полкі қатысты. Берлин ратушасын алуда 118- атқыштар дивизиясыныц взвод лейтенанты К.Маденов, ал коше шайқастарында И.Б.Мадин, Рейхстагка ту тігуде Р.Қошқарбаев ерлік танытты. Айтпенбет Нақыпов Одерден Петерсфельд қаласына дейін танкпен келеді. Согыстан кейін Нақыповтыц танкі қала алацына ескерткіш ретінде қойылды. Берлин операциясында 27 қазақстандық ерліктерімен көзге түсіп, Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді.

Қазақ қыздары да соғыс ауыртпалығын ер азаматтармен бірдей көтерді. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап соғысқа сүранып, эскери комиссариаттарға хат жазған қазақ қыздары өте көп болды. Мысалы, Қарағандының эскери комиссариатына соғысқа сүранып өтініш жазған арулар саны 10 мыңнан асқан. Семей қаласы бойынша соғыстың алғашқы күндерінде 3 мың өтініш түскен. Ал, Алматы қаласының тек Фрунзе ауданы бойынша 112 өтініш түсті. Майданға аттанған әйелдер мен қыздардың көбі медсанбаттар мен госпитальдарда борышын өтеген. Қазақ арулары түрлі эскери қүрамаларда болып, ерен ерлік үлгісін көрсетті. Қолдарына қару алып, майданға аттанған қазақ жүлдыздары — Әлия мен Мәншүк Қазақстан даңқын әлемге паш етті. Авиация саласын меңгерген қазақ қызы — Х.Доспанова Кеңес Одағының батыры М.Раскова басқарған әйелдер авиациясының қүрамында авиация штурманы болып 300-ден астам мэрте әуеге көтерілді. 2004- жылы Президенттің жарлығымен Х.Д.Доспановаға Халық Қаһарманы атағы берілді. Сафарбекова Жауһария Насырқызы Ленинград майданында қалалық радиостанция бастығы болып, Ленинград майданында аса ерлігімен көзге түскен. 1942 жылы Қазақстанда қүрылған 34-жеке әйелдер ротасыныц 300-ге тарта арулары Курск иініндегі шайқасқа қатысып, бірнеше марапаттарға ие болды.

Қазақстандықтар жау тылындағы партизан қозғалысына да белсе- не қатысты. 1941 жылы КСРО ОАК мен БКП(б) ОК-ніц 1941 жылдыц 29 маусымындағы дерективасында жау басып алған аумақтарда жау армияларыныц бөлімшелерімен күресу үшін партизан отрядтарын қүру көзделді. Осы жылдыц 18 шілдесінде БКП(б) ОК “Германия эскерініц тылында күрес үйымдастыру” туралы қаулы қабылдап, партизан қозғалысын үйымдастырды. 1941 жылдыц жазынан бастап жау тылындажабдықтала бастаған партизан үйымдары қүрамындағы жауынгерлер саны 1943 жылдыц соцында 1 миллионға жетті. 1942 жылдыц мамырында Қызыл Армия мен партизан қозғалысыныц үштасуын қадағалайтын Орталық, кейінірек республикалық жэне облыстық партизан қозғалысы штабтары қүрылды.

Енді партизан қозғалысы қатарында жаумен шайқасқан қазақстандықтар қүрамына тоқталайық. Украина аумағындағы партизан бірлестіктерінде 1500 қазақстандық жаумен шайқасты. Атап айтсақ, М.И.Шукаевтыц партизан отряды қүрамында 79 қазақ, ¥лы Отан соғысыныц Батыры СА.Ковпактыц партизан отрядында 70 қазақстандық болды. Ленинград облысы аумагындагы партизан бірліктері қүрамында 220, ал Белоруссия аумагында 1,5 мыңға тарта қазақстандықтар жаумен шайқасты. Қазақстандық партизандар жа- умен шайқаста үлкен ерлік танытты. Мысалы, 1941 жылы Киев облысы, Македон селосында жасырын партизан орталығы қүрылады. Бүл орталыққа соғысқа дейінгі жылдары Павлодар облысында оқытушы қызметін атқарған Қасым Қайсенов коммунистік жолда- мамен жіберіледі. 1942 жылы Қ.Қайсенов Чапаев атындагы партизан отрядтарының командирі сайланып, Украина аумагында жаумен шайқаста үлкен ерліктер көрсетті. Қ.Қайсеновпен қатар Украина аумагында Қараганды облысынан Д.И.Сагаев, Талдықорган облысынан П.С.Шленский, Қызылордадан — Байдаулетов, Шымкент облысынан — Ж.Омаров, алматылық — А.С.Егоров жэне т.б. қазақстандықтар эртүрлі партизан қүрылымдары қатарында шайқасты. Отанын қоргаудагы асқан ерлігі үшін Қ.Қайсеновке “Халық Қаһарманы” атагы берілді.

Белоруссия аумагын жаудан азат етуге де қазақстандық партизандар үлкен үлес қосты. Тек 1941 жылы Брест облысындагы Ста- росельск орманында 9 қазақстандық партизан жаумен шайқасты. Белоруссия аумагында ерлікпен шайқасқан отандас партизандар: Ф.Озмитель, ЕОмаров, Н.Қайсеитова, Н.Салықов, Х.Исмагүлов, Н.Сыдыкова, М.Стрельников, И.А.Булаев, И.Данияров, И.А.Ере- щенко, К.Темірханов, Е.Балабеков, Т.Жүмабаева жэне т.б. Смоленск облысында қүрылган партизан бірлестіктерінің қүрамы 45 үлт өкілінен түрды. Соның ішінде 2-Кляжнянск партизан брига- дасында 19, С.Лазо атындагы партизан полкінде 40, ерекше партизан бірлестігі “Тринадцать” қүрамында 48 қазақстандық болды. Смоленск облысында қазақстандық партизандар А.Шарипов, Ж.Агадилов, И.Өтебаев, М.Мүқанов, А.Төлегенов, Қ.Ахметов жэне т.б ерлікпен көзге түсті.