Қазақстан монғол дәуірінде

Қазақстан монғол дәуірінде

Сұрақтар:

1. Монғол феодалдық мемлекетінің құрылуы
2. Шынғыс ханның жорықтары
3. Ұлыстық жүйе
4. Алтын Орданың саяси құрылымы

ХІІ–ХІІІ ғасырлардың межесінде монғол қоғамында феодалдық қатынастардың қалыптасу процессі жүріп жатты. Бұл қоғам екі топқа бөлінеді: нояндар және езгідегі араттарға бөлінді. ХІІІ ғасырдың басында татар - монғол тайпаларының басын біріктірген Монғол феодалдық мемлекеті құрылды. Бұл мемлекеттің негізін салушы Борджеген тайпасынан шыққан Темучин болды. Ол бір дерек бойынша 1162 жылы, екінші дерек бойынша 1155 жылы бай ноян Есугей – бағадұрдың отбасында дүниеге келген. Шешесі -Меркет қызы, руы қоңрат. Темучин ер жете келе көшпелілер үстінен билік жүргізу үшін, тайпалар арасындағы күрес жағдайында негізгі қарсыластарының барлығын женіп, 1203-1204 жылдары моңғолдың бүкіл тайпаларын өзінің қол астына біріктірді. Егер бұрын Моңғолияны мекендеген тайпалардың көпшілігі татар деген белгілі болса, енді мемлекеттің нығаюына байланысты моңғолия тайпалары өздерін моңғолдар деп атай бастады да, бұл термин жинақтаушы этникалық – саяси мәнге ие болды.

1206 жылдың көктемде Орхон өзенінің  сағасында Темучинді жақтаушылардың–моңғол  ақсүйектерінің құрылтай жиналысы болып, онда ол Шыңғыс-хан деген атпен моңғолдардың әміршісі болып салтанатты түрде жарияланды. Шыңғыс хан деген сөз моңғолша «көктен жаралған» деген ұғымды білдіреді. Сөйтіп, Орталық Азияда құдіретті күшті Шыңғыс-хан империясы құрылды .

Шыңғыс-хан құрған мемлекеттіңнегізіне әскери тұрғыдан ұйымдастыру принципі алынды. Бүкіл территориясы мен халқы оңқанат (барунғар), сол қанат (зұңғар – жоңғар) және орталық (гол) атты үш әскери-әкімшілік округке бөлінді. Әрбір округ «түменге» бөлінді. Олардың әрқайсысы оң мың адамнан тұрды, «мыңдар» – он «жүзден», ал «жүздер» - «ондықтан» құралды. «Қасиетті аңызға» сәйкес, бүкіл Моңғолия Шыңғыс-ханның туыстарымен оны қолдаушылардың биілігіне таратылып берілген 95 «мыңға жіктелді». Бұдан басқа Шыңғыс-ханға 10 мың өзіне шын берілген таңдаулы жауынгерлерден тұратын кешігі (гвардиясы) қызмет етті. Оның көмегімен Шыңғыс-хан нояндар мен басқа феодалдарды өзіне тәуелді етіп ұстады.

Бар билікті өз қолына алған Шыңғыс-ханның алдына қойған басты мақсаты – ішкі саяси - әлеуметтік қайшылықтарды болдырмау. Ол үшін көрші жатқан халықтардың жерін басып алу, соғыс жолына түсу, үстем тап өкілдерінің мудделерінен шығу үшін, жаулап алған халықтардың байлығын тонау, оларды феодалдық кіріптарлыққа салу.

Шыңғыс - хан шапқыншылығы.

Моңғол тайпалары ХІІ ғ. ортасына қарай Моңғол Алтайының аумақтарынан және Ертіс жоғары басынан наймандар, қыпшақтарды ығыстырып, түркітілдес топтарды өзіне ұқсатып, түріктерден материалдық мәдениет, шаруашылық және тұрмыстың нысандары, көшпелі салттар мен мал тұқымдарының көптеген элементтерін өзіне алып, Орхон мен Керуленнен батысқа қарай бет бұрды. Осы уақыттан бастап, көптеген уақыт бойы сақталған түрік пен моңғолдарды орналастыру шекаралары орнатылды. Моңғолдар мекенденген аумақ солтүстікте Байқалдан Ертіс және Енисей жоғарғы жағынан оңтүстікте Гоби шөл даласына дейін созылып жатты.

1218-1219 жылға қарай моңғолдар  көрші елдердің көптеген халықтарына  өзіне бағындырды. Енисей қырғыздары  мен буряттардыңжерлері жаулап  алынды, танғұттардың мемлекеті  құлады, Ұйғыр Турфан патшалығының  билеушісі моңғол азаматтығын  өз еркімен қабылдады. Цинь империясының  әскерлерін құлдырағаннан кейін  моңғолдар Солтүстік Қытайды  мекендеді. Шыңғысханның келесі  мақсаты – Орта Азия, Иран, Таяу  Шығыс, Күнгей Кавказ, Шығыс Еуропаны  жаулап алу. Ертіс, Арал теңізі  және Әмудариядан батысқа қарай  Шыңғысхан өзінің үлкен ұлы  және оның ұрпақтарына ұлысқа  әлі жаулап алынбаған жерлерді  берді.

Моңғолдар Жетісуді тойтарыссыз жаулап алды. 1210-1211 жж. қарлұқ облысының иленушісі Арыслан-хан Шыңғысхан билігіне ауысты. 1217 ж. қарлұқ билеушісі Алмалық Бұзар да моңғол ханына тәуелді болды, ал келесі жылы Баласағұн қаласы моңғол қолбасшысы Жебеге күрессіз берілді.

Найман қолбасшысы Кұшлықтың сегіз жылдық билігі, хорезмшах  Мұхаммад және қарлұқ иеленушісімен соғысы  нәтижесінде Жетісу тұрғындары соңында кедейленді. Көбінесе көпшілік табынуға тыйымы Құшлықтың мұсылмандарға қатысты қатты ашу мен қудалауды шақырды, сондықтан дінге еріктілікті көрсеткен моңғолдарды халық құтқарушы ретін қарсы алды. Жетісу халқын өз жағына бағындырғысы келген Шыңғысхан осы аймақта тонаушылық пен қырғынға тыйым салды. Құшлық Орта Азияға қашты, ал нәтижесінде оны Бадахшанда моңғолдар қуып жетіп, өлтірді.

Шығыс Түркістан және Жетісудің жаулап алуы Оңтүстік Қазақстан арқылы Орта Азияға жолды ашты. Шыңғысхан Мәуеренахрдағы жағдайды білу мақсатымен, ең алдымен, хорезмшах Мұхаммадқа Солтүстік Қытайдағы өзінің жеңісі және «түркі елдерінің» жаулап алуы туралы, сонымен қатар бейбітшілік келісім ұсынысы бар хабарламаны жіберді. Бұл болашақ әскери жорықтың дипломатиялық дайындығы болды. 1218 ж. жазда Шыңғысхан жіберге Отырар қаласындағы сауда керуенінің опат болуы Хорезмшах иелігіне басып кіру себебі болды. Отырар қаласындағы Хоремзшах Қайыр-хан билеушінің өкілі Иналшық көпестерді тыңшылықта күдіктеніп, оның бұйрығы бойынша оларды өлтірді.  Шыңғысхан әскерінің жорығы 1219 ж. қыркүйекте басталды. Моңғол әскері Ертістен Жетісу арқылы жүрді. Олар 150 мың адамды құрады, олардың ішінде 111 мың моңғол, әскердің қалған бөлігін Шыңғысхан билігіндегі жауынгерлер – ұйғыр мен қарлұқтар құрады.

1219 ж. моңғол әскерінің Мәуеренахрға  Орта және Төменгі Сырдария  қалаларының аудандарына қозғалыс  бағдары Қазақстанның шаруашылық  қатынаста ең қоныстанған және  меңгерілген аудандары – Жетісу  арқылы жатты. Оңтүстік Қазақстан  аумағының жергілікті тұрғындары  моңғол әскеріне батыл соққы  берді және олар жаппай лаңкестік, зорлық, көптеген облыстарды талқандау, қалаларды бұзу әдістерін қолданды. Араб және парсы деректерінде  әр түрлі елдердің отыз шақты  қалалар келтіріліген, оның тұрғындарын  моңғолдар түгелдей қырып тастады. Олардың ішінде үш оңтүстік  қазақстандық қалалар бар: Отырар, Сығанак, Ашнас1.

Отырар қаласының билеушісі Қайыр хан өзінің 80 мың әскерімен қаланың қорғаныс 5 ай бойы ұстай алды. Тек гарнизон әскербасының бірі Қараджа-хаджиб моңғолдарға беріліп, Суфи ханның дарбазы арқылы бекіністен кеткеннен кейін ғана, жау әскері түнде қалаға кірді. Тағы бір бойы Ғайыр хан қамалды соңғы әскері қалғанша дейін қорғады. Ол тұтқынға алынып, жаза тартылды, а бүкіл тұрғындар бір үйір қойлар сияқты қаладан қуылды және өлтірілді, ал тірі қалғандар тұтқынға алынды.

Моңғолдарға берілуден бас тартқан Сығанақ тұрғындары өздерінің қалаларын жеті күн бойы қорғады. Қаланы жаулап алғаннан кейін тұрғындар да жойылды. Ашнас тұрғындары да сондай жағдайға тап болды. Жент, Баршынлығкент, Өзгент қ. тоналды. 1245-1247 жж. Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан арқылы өткен  Плано Карпини осы жерде, яғни Сырдария сағасында ол «сансыз бұзылған қалаларды, қиратылған бекіністер сен көптеген бос мекендерді» көргенін атап өтті. Қалалармен бірге жер суландыратын жүйелер жойылды, егіндер жайпалды, өңірлік егіншілік алқаптар құрыды. Сырдариядағы егіншілік алқаптардың көптеген тұрғындары қаза тапты, басқалары тұтқынға алынды, үшіншілері жан-жаққа тарап, қашып кетті. Көптеген аудандар, соның ішінде көшпелі аудандар елсізденді.

1221 ж. көктемге қарай моңғолдардың  Орта Азияны жаулап алуы аяқталды. Олардың әскери әрекеттері Иран, Ауғанстан, Солтүстік Үндістан аумақтарына  ауысты. Жебе және Сүбедей моңғол  қолбасшыларының корпусы Қалқа  ө. аландар, қыпшақтар мен орыстарды  бөліп, орыс жерлерінің оңтүстік  аймақтарын талқандап, 1224 ж. Қазақстан  арқылы Шыңғысхан ордасы Ертіске  оралды. Осылай, 1219-1224 жж. моңғол шапқыншылығының  нәтижесінде Қазақстан Шыңғысхан  империясының құрамына кірді. Қазақстан көшпелі тайпалары моңғол ұлысының құрамына  қарсылассыз кірген жоқ. «Жошы мен Шағатай Хорезм істерін аяқтағаннан кейін, Қыпшақ пен Түркістанға жүгінді, қыпшақ әскері мен тайпаларын бірінен соң бірін жаулап алып, толтырды, осы бүкіл тайпаларды өзіне бағындырды» - деп хабарлайды Жүзжани «Нәсір тобында». Жергілікті қыпшақ ақсүйектері (қыпшақ және оғыз) моңғолдар қызметіне кірді, ал қатардағы қыпшақтар Шыңғысханның феодалдық ұстауларын таратқан жаңа жүздеген, мыңдаған түмендерді қалыптастыру үшін қолданылды. 1237 ж. Шығыс Еуропаны бағындыруға Бату басшылығымен моңғол әскерінің маңызды бөлігін қыпшақтар мен басұа түрік тайпалары құрады.

Қазақстан аумағы үш моңғол ұлысының құрамына: үлкен (дала) бөлігі – Жошы құрамына,Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Қазақстан – шағатай ұлысына, Жетісудің солтүстік-шығыс бөлігі – Үгедей ұлысына кірді. Жошы ұлысы Ертістен батысқа қарай кең жерлерді алды және Жетісудің солтүстік бөлігін, Ішкі Еділге дейін бүкіл Шығыс Дешті-Қыпшақты қамтыды. Шағатай ұлысы аталған жерлерден басқа өзіне Шығыс Түркістан мен Мәуеренахрды қосты. Үгедей Батыс Моңғолия, жоғарғы Ертіс пен Тарбағатай аудандарын иеленді. Шыңғысхандықтар өз ұлыстарын тәуелсіз қожалыққа айналдыруға тырысты. 1227 ж. Шыңғыс хан қайтыс болғаннан кейін осы үрдіс өсе бастады, империя бірнеше тәуелсіз мемлекеттерге тарады.

Қандай соғыс болмасын халықты күйзеліске ұшыратары анық. Оның зардаптары жақтарының кей мәселесі тараудың басында айтылды. Тағы бір ескерерлік жағдай, жаулаушының жаңа жүйе енгізудің заңдылығында. Жауланып алынған аймақтағы халыққа ауыр алымдардың салынуымен қатар міндеткерліктер жүктелді. Оның ішінде, әсіресе, әскери міндеткерлік ауыр болды. Көшпелілермен қатар отырықшыларға да әскери міндеткерлік жүктелді.

Салық халықтың атқарар шаруашылығына қарай салынады. Көшпелілерге құшыр салығы,отырықшыларға харадж,әскерді қамтамасыз ету үшін (авиз) «төтенше салық» салынса, олардың киімі мен азығы да халықтан өндірілді.

Салық жинау хақысы сатып алынатын болды. Бұл құқыққа ие болғандар салықты бірнеше қайтара жинап алып отырды.

Пошта бекеттерін (ямдарды) ұстау үшін де пошта міндеткерлігі мен халықтан тұрғын жай беру міндеткерлігі өндірілді. Жалпы өндірілетін салықтың түрі 20-ға жуық болды.

Моңғолдардың тұсында саяси жүйедегі өзгерісті Шыңғыс ханның енгізген  «Ұлы Жасасы» реттеді.Хан шексіз билікке ие болды.

Қорыта келе, Шыңғыс ханның жаулауы нәтижесінде дала халқына алғаш рет ресми заңдық нормативтер «Ұлы Жаса» енгізілді. Феодал-шонжарлардың мүддесі қорғалды. Жайылымдық жерлерді қолдануды реттеуде заңдық нормативтердің маңызы зор болды.

Империя құру арқылы бір орталыққа бағынған мемлекеттк басқару жүйесінің негізі қаланды.Ямдық-пошта байланысы қызмет атқарды.  

Шыңғыс хан кең байтақ «Дешті Қыпшақ» жерін,бүгінгі Қазақстан аймағын,әсіресе, Сарыарқаның өзі құрған империясының орталығы етіп алды. Алдымен оның жағрафиялық орналасуы ыңғайлы болды. Сөйтіп олар Ертіс арқылы атты әскердің шауып өтуіне оңтайлы жазық далаға лап қойып жатты. Оның үстіне басқа халықтарға қарағанда қыпшақтардың көшпелі шаруашылығында моңғолдарды психологиялық жағынын етене жақындастыра түсті.

Сол жылы Жошы қайтыс болды, оның ұлы Батый мұрагері болды. Ол Батыс Дешті-Қыпшақ аумағында еділ бұлғарларының жерлеріне және батысқа қарай жаулап алу жорықтарын жасады. Ірі орыс князьдықтар талқандалды, Польша, Венгрия, Чехия және тағы басқа елдер ойран болды. Жеті жылдық жорықтың нәтижесінде (1236-1242 жж.) Еділден батысқа қарай Дунай сағасына дейінгі жерлер, соның ішінде Крым, Солтүстік Кавказ, батыс қыпшақ далалары Батый иелігінде болды. Батый Дунай сағасына оралғанда, нәтижесінде Алтын Орда атауын алған жаңа моңғол мемлекетін құрды. Оған Жошы ұлысының аумағы – Шығыс Дешті-Қыпшақ, яғни жоғарғы Оба және Ертістен батысқа қарай, Еділ және Әмудария сағасына дейінгі Қазақстанның дала аудандары, сонымен қатар батыстағы қайта жаулап алған жерлер кірді. Батый әскерлері талқандаған орыс князьдықтар Алтын Орданың вассалды тәуелділігіне түсті. Орыс князьдықтар Алтын Ордадан тәуелді екенін мойындады, оның хандарынан «князьдық билік ету жарлықтарын» алды, алым-салық төледі, бірақ қатысты дербестікті сақтады.

Бату хан негіздеген мемлекет шығыс деректерде Жошы ұлысы, сонымен қатар шожылар хандарының есімі бойынша (Ұлыс Бату, Ұлыс Берке және т.б.) деп аталды. Орыс жазбаларында «Орда» термині немесе «татарларға», «татарлардан» сипатту сөздері қолданылды. Астанасы Сарай-Бату (Астрахан маңы), содан кейін Сарай-Берке қ. болды. Алтын Орда көпұлттық мемлекеттік білім беру орны болды. Ол қоғамдық-экономикалық даму бойынша өзара ажыратылатын, өзіндік мәдениеті мен дәстүрі бар көптеген тайпалар мен халықтарды өзіне қосты. Дешті-Қыпшақ далаларында түркі тайпалары, қыпшақтар, сонымен қатар қаңғлылар, қарлұқтар, наймандар және т.б. тайпалар көшпелілердің басым бөлігін құрды. Алтын Орданың отырықшы облыстарында бұлғарлар, мордовалар, орыстар, гректер, черкестер, хорезмдықтар және т.б. өмір сүрді. Моңғолдар онда маңызды емес азшылықты құрды. XIII-XIV  ғасырға қарай және XIV ғ. моңғолдар шын мәнісінде түркіленді, Алтын Орда тұрғындары «татарлар» этнонимімен атала басталды.

Алтын Орданың мемлекеттік құрылымы Шыңғысхан енгізген үлгісін қолданды. Мемлекет Жошы хан руының меншігі болып саналды. Маңызды мемлекеттік істерді шешу үшін құрылтай – әулетті басқарған мүшелерінің басшылығымен ақсүйектердің жалпы жиналысы шақырылды. Басқа мемлекеттермен әскер, дипломатиялық қатынастарды беклеберк басқарды.Қаржы, салық, мемлекеттің ішкі өмірін басқарған, атқарушы биліктің орталық органның басшылығында везир тұрды. Қалалар мен бағынған ұлыстарға даругтар мен басқақтар тағайындалды, олар салықтарды жинауға міндетті болды. Хан отбасының мүшелері аса маңызды лауазымдарға ие болды. Ірі нойондар, бектер, эмирлер, бахадурлар әскер-түмен басы, мыңшы, жүзбасы болды.

Алтын Ордада жаулап алған жерлер мен халықтарды басқару және билеудің ұлыстық жүйесі қалыптасты. Бату уақытына Жошы ұлысының оң және сол қанатқа бөлінуі, яғни екі әр түрлі мемлекеттік бірлікке бөлінуі жатады. Оң қанаттың (ұлыстың) басшылығында Батудың өзі және оның мұрагерлері ьұрды. Сол қанаттың басшылығында – Жошының үлкен ұлы Орда (Орда-Ичен) тұрды. Сол қанатқа Қазақстан аумағының үлкен бөлігі кірді. Орда мұрагерлері Бату мұрагерлерінің тек номиналдық вассалдары бола отырып, осы тәуелділікті минимумға жеткізді. Бату мен Орда ұлыстары Жошының басқа ұлдарының ұлыстарына бөлінді. Олардың барлығы Алтын Орданың жоғарғы билігіне бағынға жартылай тәуелді басқарушылар болды. Басқарушы әулеттің барлық мүшелері туған кезінен бастап ұлыстарға құқылы болды. Моңғол ақсүйектер тобының басқа өкілдері ұлысты ханға қызмет еткені үшін сыйақы ретінде алды. Бірте-бірте ақсүйектер тобы иммунитеттік құқықты (тархандықты) ала бастады, феодалдық ұстаулар сойырғұл (мұрагерлік жер сыйақы) сипатына ие болды. Басқа жақтан қарағанда, Алтын Ордада көшпелілердің ру-тайпалық ұйымдар сақталды. Ұлыстық жүйенің дамуы үзідксіз ылаң мен арыздақтарды шықырып отырды4.