Ағылшын абсолютизмі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Халықаралық қатынастар факультеті

 

 

 

 

Халықаралық қатынастар және

 Қазақстан Республикасының 

сыртқы саясаты кафедрасы 

 

 

 

 

Инкарбекова Диана

 

Ағылшын абсолютизмі

 

(курстық жұмыс)

 

 

 

 

ғылыми жетекші: с.ғ.к.,доц. Макашева К.Н.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                Алматы 2005

                                                        

Мазмұны

 

Кіріспе...............................................................................................................3-5

 

I.  Ағылшын абсолютизмінің орнауы.............................................................6-16

1.1.  Тюдорлардың абсолютті монархиясы...................................................6-11

1.2.   Елизавета Тюдор кезіндегі  абсолютизмнің шарықтау шегі...............11-16

II. Бірінші Стюарттар кезіндегі  ағылшын абсолютизмі...............................17-24

1. Стюарттар абсолютизмінің кризисі.....................................................17-20
2. Абсолютті монархияның құлауы.........................................................20-24

 

Қорытынды.......................................................................................................25-28

Деректер мен әдебиеттер тізімі.......................................................................29

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                           

                                                          Кіріспе

 

   Тақырып өзектілігі. XVғ. 80-жылдары – XVIIғ. 40-жылдары орын алған абсолютизмнің Ұлыбританияда ерекше маңыздылығы болғаны белгілі. Абсолютизм қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық үрдістердің алға қарай дамуына ерекше ықпал етті. Сондықтан, абсолютизмнің орнау тарихын, оның барысында халықтардың өз басынан өткерген абсолютті монархияның әсерлері мен қоғамдық-саяси өзгерістеріне ұшырауын, және көптеген себептердің нәтижесінде Бірінші Стюарттар кезінде дағдарысқа ұшырап, соңында Карлдан кейін абсолютистік режимнің ыдырауын  атап көрсету және білу маңызды. Сонымен қатар, XV ғ. аяғы – XVII ғ. ортасындағы абсолютизм кезенінің әр түрлі әлеуметтік таптарға, Англияның экономикасына, даму ерекшелігіне жағымды немесе жағымсыз әсерін айқындау. Осы тұрғыдан алғанда, ағылшын абсолютизмінің халықаралық жүйедегі орын алуымен үлкенді-кішілі шетелдік мемлекеттермен қарым-қатынасын орнату саясатымен, белсенді саясатқа өзінің сыртқы саясатымен әсер етуін көрсету.

   XV ғ. бастап  орын алған абсолютизм, Европаның  басқа да елдеріне тән болды.  Бірақ бұл курс жұмысы ағылшын  абсолютизміне арналғандықтан Тюдорлар мен Стюарттардың саясатына, оның ерекшелігіне сипаттама беру маңызды болды.

    Негізінен,  абсолютті монархтердің сыртқы  және ішкі саясатының  мазмұны  қоғамды бөлшектеп, халықтың абсолютизмнен  бас тартуына әкелді. Яғни, абсолютті  монархтердің билікті бөлісуде күресі, абсолютизм дәуірі басталуымен осы күрес жолына түскен корольдердің күшіне сәйкес  тартысының одан бетер өткірленуі алмастырды. Тюдорлар  ағылшын абсолютизмінің шарықтау шегін біраз сақтай тұрып, өз билігін кеңейтуге ұмтылды. Ал, өткір бәсекеге түскен Стюарттар абсолютті монархияны дағдарысқа ұшыратты.

      Абсолютизм  дәуірінің келуі екі династияның   болуымен сипатталынды – Тюдорлар: Генрих-VII, Генрих-VIII, Эдуард-VI, Мария,  Элизавета I және Стюарттар: Яков-I, Карл-I.

    Қарастырылып отырған тақырыптың осындай өзектілігі, саяси және тәжірибелік маңыздылығы оны ғылыми тұрғыдан зерттеп, саралау талабын қояды.

    Осы үрдісте тақырыптың  зерттеу мақсаты: ағылшын абсолютизмінің  орнауының тарихи алғышарттарының  қалыптасуы мен барысын зерттеу,  Тюдорлармен Стюарттардың абсолютті монархияларының кезіндегі Англия жағдайын анықтау, жалпы ерекшеліктерін саралау.

   Мұндай зерттеудің маңыздылығы  барысында абсолютті монархтердің  экономикалық, әлеуметтік саясатында  халыққа, қоғамға тигізетін әсерін  күшейтудің нәтижесінде байқауға болады. Курс жұмысының алдына қойған осындай мақсатына жетуде төмендегідей міндеттер орындалу тиіс деп қарастырдым:

-  Англияда абсолютизмнің  пайда болуының, орнауының, даму  барысының ерекшелігін, тарихи  табиғатын және жалпы ағылшын абсолютизмнің шетел мемлекеттерінің абсолютизмінен айырмашылығын көрсету

• Тюдорлар абсолютизмінің саясатын жан-жақты зерттеу 
• Елизавета Тюдор кезіндегі абсолютті монархиясының шарықтауының алғышарттарын, барысын, нәтижесін анықтау
• Абсолютизмнің арықарай дамуына негіз болған Стюарттар монархиясы кезіндегі Англияның ішкі-сыртқы саясатын, парламент пен король арасындағы конфликттің себебін көрсету
• Ағылшын абсолютизмінің дағдарысының себебін, нәтижесін саралау

    Осындай міндеттердің  орындалуы курс жұмысының мақсатынының төмендегідей екі негізгі құрамдас бөлігінің іске асырылуына мүмкіндік береді.

1. Ағылшын абсолютизмінің  орнауы

2. Бірінші Стюарттар кезіндегі  абсолютті монархия

         Курс жұмысын жазуда мынандай  тарихи-талдау методологиялық принциптер  басшылыққа алынды.

• абсолютті монархияның орнауының алғышарттары, себептері, салдары болатындығы және оның тарихи дамуының ықпалында болатын тарихи принцип
• қандай да болмасын монархтың экономикалық, әлеуметтік, сыртқы саясатының халықаралық факторларға тікелей тәуелділігі

       Сонымен  қатар талдау тәсілін, Тюдорлармен  Стюарттардың халықаралық  қатынастар  жүйесіндегі, соның ішіндегі Ұлыбританияның  тарихында алған  мән маңызы  мен қажеттілігін зерттейтін  экспликативтік тәсілдерінің ішінде  пайдалы болған контенті ретінде алдым.

  Зерттеу жұмысы  барысында тарихи оқиғаларды  сараптауда, оларға объективті көзқарас  қалыптастыруда, тарихи процесстерге  нақты баға беру үшін, маңызды  деректер қатарына сүйендім. Осы  деректер тізіміне келесі авторлардың  кітаптарын атап кетуге болады: В.М. Лавровский, В.И.Ленин. Лавровский өзінің еңбегінде Ұлыбританияда болып өткен 17ғ. ағылшын буржуазиялық революциясының маңызды этаптарын, негізгі мәселелерін көрсетіп, оның халыққа әсерін талдап, Стюарттар абсолютизмінің дағдарысының өрістеуін баяндаған. Сонымен қатар, онда Карл I-ші кезіндегі парламент пен король арасындағы қақтығыстың пайда болуының, өрістеуінің себебін атап, және оған қарсы шаралардың қолдану мәселесі туралы қарастырған /1/.

   Қосымша дерек ретінде,  В.И. Лениннің кітабында «патшалық монархияның таптық мінезі патша билігінің және бюрократияның үлкен дербестігін және тәуелсіздігін жоя алмайды, яғни бұл деген самодержавиенің және монархияның жоғарғы таптарды билеуі» деген абсолютизмге берген түсініктемесінің маңыздылығы зор болды /2/.

   Жұмысты зерттеу барысында  қолданылған әдебиеттерді Ұлыбританияда  билік еткен әулиеттердің, яғни  Тюдорлар мен Стюарттардың абсолютті  монархиясына және олардың саясатының  салыстырмалы түрде жазған авторлардың  еңбегіне қатысты  топтастырдым.

1) Абсолютизмнің орнауына өзінің үлесін қосқан Генрих VII, одан кейін дамытқан Генрих VIII және жалпы Тюдорлардың саясаты Ю.М. Сапрыкиннің,  В.В. Штокмардың, Е.Б. Черняктың, Ф.Бэконның еңбектерінде қарастырылған. Ю.М. Сапрыкин өзінің кітабында Англияның Мария Тюдор кезіндегі контрреформациясы, Тюдорлардың 16ғ. анабаптизммен күресі туралы, жалпы Ұлыбританияның абсолютизм кезіндегі және ол дағдарысқа түскендегі жағдайды талдап, осыған байланысты туралы нақты фактілер жинағын берген /3/. Ал, В.В. Штокмар өз еңбектерінде 16ғ. 2-ші жартысындағы ағылшын абсолютизмінің экономикалық саясатының өркендеуінің себептерін атап, Елизавета Тюдордың аграрлы шаралары жайлы мәліметтерді баяндаған /4/. 

2) Абсолютизмнің арықарай дамуына  негіз болған Стюарттар монархиясының  қоғамның жағдайын анықтап, Англияның ішкі-сыртқы саясатына баға беріп, парламент пен король арасындағы конфликттің себебін көрсете алған авторларға С.Д. Сказкинді, Е.Б. Чернякты, А.Н. Савинді жатқызуға болады. Негізінен, С.Д. Сказкин өз еңбегінде  Ұлыбританияның 17ғ. революция алдындағы жағдайын сипаттап, сондағы Яков I-ші кезіндегі парламент пен король арасындағы қарама-қайшылықтың пайда болуын анықтап, Карл I-ң «Петиция о праве» деген петициядан бас тартуы туралы нақты мәліметтер ұсынған /5/. Ал, Е.Б. Черняк болса, өз кітабында ағылшын құпия қызметінің «құпия дипломатиясы» болғанын баяндап, Мария Стюарттың саяси тұлға ретінде оған сипаттама берген /6/.

3) Ал, абсолютті монархия  кезінде екі әулиеттің билеуін  салыстырмалы түрде зерттеп, жалпы  ерекшеліктерін саралаған Е.В. Кузнецовтың, А.Л. Мортонның, Тревельян Дж. Маколейдің еңбектерін жатқызуға болады. Мысалы, Е.В. Кузнецов өз еңбегінде Генрих VII-ші кезіндегі саяси режимге қарағанда Стюарттардың саясатын қатты сынға алып, оның халыққа келтірген зардабынының үлесін көп деп тапты /7/. А.Л. Мортон Ұлыбританияның жалпы тарихын баяндап, ағылшын абсолютизмінің орнауының алғышарттарын, Тюдорлармен Стюарттар саясатының гүлденуі және дағдарысының өзара айырмашылықтарын анықтап, Карл I-ң жазаға тартылуы жайлы мәліметтеген /8/. Тревельян Дж. Маколей болса, өз  кітабында Ұлыбританияның Тюдорлар, Елизавета кезіндегі және Карл кезіндегі халық, мемлекет жағдайының айырмашылықтарын атап кеткен /9/.                                                                                                                                                                    

     Ағылшын  абсолютизмі екі тарау аумағында  қарастырылады. Бірінші тарау  ағылшын абсолютизмінің орнауын  және барысын ашады. Екінші  тарауда Стюарттар абсолютизмі  және оның дағдарысы қарастырылады.

      Курстық  жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден, деректер  мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

           

                   I тарау. Ағылшын абсолютизмінің орнауы

1.1  Тюдорлардың абсолютті монархиясы

 

     Абсолютизм - шексіз монархия, - бұл басқару формасында императордың, корольдің, патшаның қолында түгелімен жоғарғы билік болады, яғни ол заң шығаруға, шенеуніктерді тағайындауға құқылы және халықтың қатысуынсыз мемлекет ақшасын жарата алады. Абсолютизм  сословиелік монархияны алмастырған феодалды мемлекеттің ең соңғы және жоғары дамыған стадиясы. Абсолютті монархия кезінде саяси орталықтану максималды болған.

    Абсолютизмнің орнауы  және дамуы әр мемлекетте әртүрлі  болды. Бірақ барлық елде К.Маркс  айтқандай «ескі феодалдық сословиялар ыдырап, ал ортағасырлық қалалық сословиялар жаңа буржуазиялық топқа ауысқанда», яғни өтпелі кезеңде  пайда бола бастады. Осы кезде феодалды эксплоатацияға қарсы шаруалар күресі өрістеп, антифеодалдық қозғалыс максималды күшіне жетіп феодализм ыдырай бастайды, ал дворяндар болса өздерінің үстемдігін жалғастыру үшін ашық диктатура жолына түседі.

    Жалпы өзінің таптық  мәні бойынша абсолютизм дворяндардың, помещик-жериеленушілердің диктатурасы  болып табылады /10/. Осы диктатураны жүзеге асыру үшін, үстем етуші тапқа бағынбайтын, олардан тәуелсіз болатын, бірақ оның түпкілікті мүдделерін өздеріне ұқсағандықтан қорғайтын мемлекеттік аппарат құру керек болды.  Лениннің айтуынша «патшалық монархияның таптық мінезі патша билігінің және бюрократияның үлкен дербестігін және тәуелсіздігін жоя алмайды, яғни бұл деген самодержавиенің және монархияның жоғарғы таптарды билеуі». В.И. Лениннің бұл сөздері барлық елдегі абсолютизмге қатысты айтылған. Абсолютизм антифеодалдық күштерді жою үшін екі жолды таңдаған. Біріншіден – ол жаппай халық қозғалыстарын аяусыз басып отырды. Оның негізгі қызметі халықты, шаруашылық-плебейлік оппозицияны жүгендеу болған. Ал Сталиннің айтуы бойынша «экслоатацияланатын көпшілікті қатаң ұстау қажет» деген сөздер негізінен құлиеленушілік мемлекетте, феодализм және капитализм кезінде  негізгі мақсат болды /11/. Екінші жағынан абсолютизм антифеодалдық лагерьден бөлу саясатын жүргізіп,  сол  кезде антифеодалдық революцияны басқара алатын жалғыз күшті, яғни буржуазияны өз жағына тартқан.

   Сауданың және өнеркәсіптің  дамуы, монархқа жаңа табыс  көзі бола тұрып, оның сословиелік  өкілдік органдардан тәуелсіз  етіп, тек оған бағынған күшті  басқарушылық-бюрократиялық аппаратты  және тұрақты әскерді құруға  мүмкіншілік берді. Сонымен қатар абсолютизм кезінде салық көбее бастады.  Монарх сословиелік өкілдік органдардан өз тәуелділігін жоя отырып, оларды шақыруды және олармен ақылдасуды тоқтатады. Енді биліктің тірегі  бюрократия және тұрақты әскер болады. Абсолютизмге өткен кезде шіркеулердің дербестігі жойылып, олар тікелей монархқа бағына бастайды. Дворяндарға сүйене отырып, дамып келе жатқан буржуазияны эксплоатациялап, феодалдарға күшті соққы береді /12/.

    Абсолютизм көптеген  батыс-европалық елдерде 15ғ. пайда  болды. Ал Англияда 1485 ж. Тюдорлардың билігімен басталды.

   16ғ. экспроприацияланған  халықтың өрістеп келе жатқан  наразылығы жоғарғы таптардың  үрейін тудырғандықтан, дворяндар,  дамып жатқан буржуазияшылдар  халықты тоқтату үшін, король  үкіметінің нығаюын  қолдай  бастады. Король билігінің күшеюі буржуазияшылдарға және дворяндарға өте тиімді бола тұрып, елдің орталықтануына, феодалды анархияның  рецидивтерін жоюға және көпке созылған барон соғыстарын тоқтатуға керек болды /13/.