Ататүрік

 

 

***

 

Ататүрік айтқан төмендегі көзқарастар да әлі күнге маңызын жойған жоқ.

 

- Жаңа Түркияның мәні - ұлттық егемендігінде!

 

- Жұртымыздың иесі  және қоғамымыздың негізгі бөлігі - шаруалар.

 

- Түрік ұлтының табиғатына  және ұлттық ерекшеліктеріне  ең сай басқару жүйесі - республикалық басқару.

 

- Дүние жүзінде өмір  сүрген және өмір сүріп отырған  ұлттардың ішінде рухы жағынан  шынайы демократ болып туған  жалғыз ұлт ТҮРІКТЕР екеніне  әбден сенулеріңізге болады.

 

- Бізге шабыт көктен, я ғайыптан келген жоқ, біз  оны өмірдің өзінен алдық.

 

- Жолда кетіп бара  жатқан жолаушының көкжиекті  ғана көруі жеткіліксіз. Міндетті  түрде ол көкжиектің арғы жағын  көруі және білуі керек.

 

- Бостандық және тәуелсіздік  - менің мінез-құлқым. Мен ұлтымның  және ұлы бабаларымның ең құнды  мұрасы - тәуелсіздікке құштарлық сезімі кеудесін кернеген адаммын.

 

- Мен диктатор емеспін.  Менде күш бар екендігі айтылып  жүр. Әрине, бұл дұрыс. Менің  ойға алып, орындалмаған нәрсем  жоқ. Өйткені, мен зорлықпен  және мейірімсіздікпен әрекет  етуді білмеймін. Мен адамдарды ренжіту емес, олардың жүрегін жаулап алу арқылы билік жүргізуді қалаймын.

 

- Мен істе қалай  табысқа жететінімді ойламаймын. Бұған не кедергі болатынын  ойлаймын. Кедергілерді жойсам, іс  өзінен өзі алға басады.

 

- Менің күшім және  қуатым халықтың маған көрсеткен сенімінен құралады.

 

- Балаларымызға және  жастарымызға берілетін білімнің  шегі қандай болса, ондай болсын, оларға ең алдымен, бәрінен  бұрын Түркияның болашағына, өзіндік  ұлттық келбетіне, ұлттық дәстүрлеріне  жау болып табылатын барлық  элементтерге қарсы күрес жүргізудің қажеттілігі үйретілуге тиіс.

 

- Республиканың сіздерден  (мұғалімдерден - Ф.Ә.) ой-пікірі - озат, ар-ожданы - азат, ғылым-білімі - озық  ұрпақ күтетінін ешқашан естеріңізден  шығармаңыздар.

 

- Өнердің ең қарапайымы - ең құрметтісі. Етікші, тігінші, ағаш ұстасы, ерші, темірші, тағашы... - әлеуметтік өмірімізде де, әскери өмірімізде де сыйлауға және құрмет көрсетуге әбден лайық шеберлер.

 

- Түркия республикасының  негізі - оның мәдениеті. Ұлттық  мәдениет - біздің басты мұратымыз.

 

- Біздің дініміз - ең парасатты, ең табиғи дін. Міне, сондықтан да ол соңғы дін болып отыр. Діннің табиғи болуы үшін ол ақылға, ғылымға, білімге және логикаға үйлесімді болуы қажет. Біздің дініміз осының бәріне үйлесімді.

 

- Әскеріміз - түрік  тірлігінің, түрік құдіреті мен талантының, түрік отаншылдығының құрыштанған көрінісі. Әскеріміз - түрік жерлерінің және Түркия мемлекеті мұратын шындыққа айналдыру жолында біздің сарп еткен жүйелі еңбегіміздің жеңілмейтіндігінің сенімді кепілі. Мен әскери қызметтің өнер сипатында болуын көбірек ұнатамын.

 

- Біздерді «ұлтшылдар»  дейді. Бірақ біз ұлтшыл болғанда  да өзімізбен ынтымақтастық жасайтын  барлық ұлттарды құрметтейтін, олардың  ойынан шығатындай ұлтшылдармыз.

 

- Түрік ұлтының мінезі - асқақ. Түрік халқы - еңбекқор  халық. Түрік халқы - зерек халық. Өйткені, түрік халқы ұлттық тұтастықтың және бірліктің арқасында басқа күштерді жеңе білді. Түріктің түріктен басқа досы жоқ. "Мен түрікпін" деген адам қандай бақытты!

 

-  Әлем бізді құрметтесін  десек, өз ұлтымызды және ұлттық  бейнемізді алдымен біздің өзіміз бар сезімімізбен, ақыл-ойымызбен, ісімізбен, бүкіл қимыл-әрекетімізбен құрметтеуіміз керек. Өзінің ұлттық бейнесін таба алмаған ұлттардың басқа ұлттарға жем болатынын біліп қойғанымыз жөн!

 

Ататүрік осындай саясаткер  болған. "Алтынды тот баспайды", Ататүріктің көзқарасы мен ұстанымдары - қазақ халқына да қымбат.

 Жаулары басып алып, қиратып тастаған бір кездегі  ұлы империяның жұртта қалған  жұқанасына айналған, дамыған державалардың  алдында экономикалық жағынан  кіріптарлыққа ұшырап, төменшік күйге түскен  Түркияның етектегі басын төрге сүйреп кеткен  есіл ерді  – өзінің Тұңғыш Президентін түрік халқының қандайлық қастерлейтіні кім-кімді де ойға қалдырады деп сенеміз.

 

***

 

 Мұстафа Кемал Ататүріктің  билік құрған он бес жылының,  бүкіл әлем үшін демей-ақ қояйық, түрік ұлты үшін,  ал енді көбіне-көп Еуропа үшін де тарихи маңызын Оттоман портасының оған дейінгі жеті ғасырымен салыстыруға әбден болады.

 

Константинополь Мехмед ІІ-нің мұздай темір құрсанған  шеріктерінің қолынан құлаған 1453 жылдың мамырынан Еуропа одағы (ол кезде Еуропа экономикалық қоғамдастығы) Түркияны Еуропа  клубына мүшелікке алу жөнінде уәде еткен 1963 жылға дейінгі аралықты бес жүз жыл бөліп жатыр. Сонан бері түріктер төрешілдік шешімдерінің кезегін күтіп, Еуропа дарбазасының алдында тұр. Ол дарбазаның жеңімпаз Кемал-паша ұрпақтарының алдынан айқара ашылатынына үміт барған сайын артып келеді.

 

Түріктердің өткен дәуренінде бірнеше ғасырларға созылған күш-қуат пен даңқ жолы жатыр. ХVІІ ғасырдың екінші жартысына дейін өзіне  теңдесер ешкім болмаған Осман империясы әлемнің аса ірі  мемлекеті еді, оның билігі Солтүстік Африкаға, Таяу Шығысқа, Шығыс және Оңтүстік Еуропаға жүріп тұрды. Алайда, ХVІІ ғасырдың аяқ шеніне қарай әртүрлі ішкі және сыртқы себептерге байланысты бір кездегі қуатты державаның ыдырау үдерісі басталды. Оның жан тәсілім етуінің өзі екі жарым ғасырға созылды.

 

Он тоғызыншы ғасырдың аяғында тарих майданына реформаторлардың жаңа буыны – жас түріктер шықты. Ағылшын-француз ықпалынан босауға  ұмтыла отырып, жас түріктер сыртқы саяси бағытты өзгертті де елді Германияны жақтап бірінші дүниежүзілік соғысқа килігуге ұрындырды. Мұның өзі Еуропа мен Осман империясының мың жарым жылға созылған текетіресі тынуының бастауы еді. 1918 жылы Мудрос уақытша бітіміне қол қойылған соң ел өзінің жерінен түгел айырылды, Антанта әскерлері Анадолыны басып алды. Түркияны жаңғыртудың османдық кезеңі осылай аяқталды.

 

Осман империясының соңғы  соғысына айналған бірінші дүниежүзілік соғыстың басында-ақ Уинстон Черчилль: “Осынау зілзалада даудан басы арылмаған, қирап, қаусаған, қалтасы тесік Түркияның күні не болар екен?”, деген еді. Түркияның жеңілісі Осман империясы аумағының тез арада-ақ бөлініп алынуына әкеліп соқтырды. Антантаның әскери флоты Босфор мен Дарданелл бұғаздарына кірді. Ағылшындар мен француздар Мосул мен Искандерун маңайын басып алды. Италиялықтар Оңтүстік-Батыс Анадолыны және маңайлас жерлерді, соның ішінде Антальяны бақылауда ұстады. Антанта флотының көмегімен грек қарулы күштері 1919 жылдың мамырында Измир маңына келіп түсті де, Батыс Анадолыдағы гректерді қорғаймыз деген сылтаумен ашықтан-ашық соғыс интервенциясына кірісіп кетті.

 

1919 жылдың мамырында  Эгей теңізіне жақын жердегі  таулы өңірде партизан соғысы  өріс алды. Қарсылықтың бастауында  неғұрлым білімді және отаншыл топ – әскери кадрлар тұрды. Олардың көбі жас түріктердің жаңғыртушылық көзқарасын қолдайтын. Күресті таяуда ғана аяқталған соғыстың батыры, “Ыстамбұлдың құтқарушысы” атағына ие болған генерал Мұстафа Кемал басқарды. Әскер мен халықтың көмегіне сүйенген Кемал уақытша үкімет құрып, интервенттерге қарсы соғыс қимылдарын өрістетті. Кемалшылдық революциясы басталды. Сұлтан Кемал жасақтарына қарсы “ғазауат” жариялады. Ел азамат соғысының отына оранды.

 

1920 жылғы 10 тамызда  Севрде Антанта державалары мен сұлтан үкіметінің арасында бейбіт шартқа қол қойылды, осы арқылы Түркияның бөлінуі мен кіріптарлыққа түсуі құжатталды. Сұлтан үкіметіне іс жүзінде Анкара мен Қара теңіз жағалауы арасындағы жер ғана қалдырылды. Түркияның басым бөлігі Антанта елдерінің бақылауына және ықпалына түсті.

 

Жаңа парламент –  Түркияның Ұлы ұлттық жиналысы (ТҰҰЖ) Анкарада шақырылды, жиналыс М.Кемалға  қосымша өкілеттіктер берді. 1922 жылдың 26 тамызында түрік әскерлері барлық майданда шабуылға шықты. Түріктерге қарсы  әскерлердің негізін құраған грек армиясы тас-талқан етіліп, түрік жерінен тез-ақ тайып тұрды. 1919-1922 жылдардағы грек-түрік соғысы жеңіспен аяқталды.

 

1920-1922 жылдар аралығында  М.Кемал және оның жақтастары  шығыстағы, оңтүстік пен батыстағы  жау әскерлерін талқандап, Ресеймен, Ұлыбританиямен, Франциямен және Италиямен бейбіт келісімге келді. 1922 жылдың қарашасында соңғы сұлтан – Мехмед VІ британ әскери кемесіне мініп алып, елден қашып шықты.

 

1923 жылдың 29 қазанында Түрік Республикасының  құрылғаны жария етілді, бір жыл өткен соң оның Конституциясы қабылданды. Дәл сол күні Ұлы ұлттық жиналыс Ғази Мұстафа Кемалды Түрік Республикасының президенті етіп бірауыздан сайлады.

 

Ол Осман империясының жеті жүз  жылдық тарихын тәмамдаған, жаңа мемлекет – Түркияны құрған адамға айналды.

 

Соғыс барысында қол жеткізген  беделі мен Түркияны азат етуші деген  даңқына арқа сүйей отырып, М.Кемал  батыл және түбегейлі өзгерістерге еш жалтақсыз кірісті. Кемалшылар өткен  күнмен ат құйрығын кесісу және жаңа тұрпатты ұлтты қа­лыптастыру алға басудың міндетті шарты деп санады. Отаншыл күштерді біріктірудегі ұйымдық бастау ретінде түрік ұлтшылдығы идеясы ұлт-азаттық соғысы жылдарында дүниеге келді. Ол ұлыдержавашыл османшылдықтың, жас түріктік пантүркизм мен панисламизмнің орнын алмастырды.

 

Оның алдындағы екі ғасыр бойында үнемі дерлік жеңіле бергеннен, империяның іштей іріп-шіруінен түріктердің ұлттық сағы әбден-ақ сынған еді. Оны қайта көтеруді алдымен зиялы қауым сөз етті. Сондықтан да Ататүріктің: “Түрік болу қандай бақыт!” деген атақты сөзі әлемдегі басқа жұрттарға қыр көрсетудей естіліп, қайта өрлеп жатқан елдің ұлттық идеясының арқауына алынды.

 

Ішкі саясатта ұлтшылдық бұқара халықты революциялық жаңғыруларға жұмылдырудың басты тетігіне айналды. Түрік ұлтшылдығы қағидаты конституцияға  және билік құрушы Халықтық-революциялық партияның бағдарламасына енгізілді.

 

Ататүрік алға қойған міндеттердің соншама жойқындығын түсіну үшін 1920-шы жылдарда христиандық Еуропа мен мұсылмандық Түркияның арасында түпсіз шыңырау жатқанын есте ұстау, екінші жағынан алғанда, Еуропа десе әділетті түрде  түрік мемлекеттілігінің өзін құртып жібере жаздаған қас жауын көретін мұсылман еліне еуропалық даму жолын ұсынған Ататүріктің батылдығы мен көрегендігіне дес беру керек. Еуропаландыру мен секуляризацияға, яғни мешіт меншігін мемлекеттендіру немесе зайырлануға қайтпастай бағыт ұстау күшті ішкі қарсылыққа тап болды. Елде Кемалдың батысшыл үкіметін құлатып, дәстүрлі мұсылмандық тәртіпке қайта оралуды мақсат тұтқан бірнеше ірі бүліктер көтерілді.

 

Осының бәрі түрік лидерін беделге салып, белден басуға, өз реформаларын жүргізуде ең алдымен өзіне шын берілген армияға арқа сүйеуге мәжбүр етті.

 

1920 жылдың сәуірінде  сайлау нәтижесі бойынша Анкарада  жаңа парламент (меджлис) –  Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы  өз жұмысын бастады. Жиналыс  М.Кемалды төраға етіп сайлады.  Сол жылғы қыркүйекте, соғыс қызу  жүріп жатқан кезде М.Кемал  Ұлы ұлттық жиналыстың қарауына “саяси, экономикалық, әкімшілік және әскери мәселелерді қамтитын басқаруды жүзеге асыру бағдарламасын” ұсынды. Алғаш рет “Түрік мемлекеті” деген ұғым енгізілді. Сөйтіп, Осман империясынан аты да, заты да бөлек жаңа геосаяси субъектінің дүниеге келуі заңды тұрғыдан бекітілді.

 

Түрік мемлекеті республика деп жарияланды. Меджлис депутаттар арасынан сайлайтын президент қызметі  енгізілді. Республиканың тұңғыш президенті болып М.Кемал сайланды, ол кейін  бұл қызметке 1927, 1931 және 1935 жылдарда қайта сайланды.

 

1924 жылы меджлис қабылдаған  Негізгі заң бойынша елдің  барлық азаматтары түріктер деп  жарияланды.

 

Кемал өзінің парламенттік тобын Халықтық-республикалық партияға (ХРП) айналдыратынын жария етті. Жаңа құрылған партия парламенттің жаңа құрамының  сайлауында жеңіске жетті. Оның сардар төрағасы болып Мұстафа Кемал сайланды. М.Кемал ХРП-ға жариялы оппозицияны өз серіктестерінің қатарынан құруға екі рет әрекет жасады, оның екеуі де сәтсіз аяқталды: оппозициялық партия, кәдімгі бір магнит сияқты, кемалшылар арасындағы керауыздарды ғана емес, жаңа режімнің бітіспес қарсыластарын – билікке қарсы қолына қару алып шығудан тайынбайтындарды да өзіне тарта беретін болды.

 

Жаңа үрдістерді жұртшылықтың қабыл алуын жеңілдеткен маңызды  жағдаяттардың бірі билік дәстүрінің сабақтастығы болғанын атап айту керек. Осман дәуіріндегі мемлекет ұйымдастырудың негізгі қағидаттарынан бас тарта отырып, кемалшылар дара билік феноменін сақтап қалды, оны тіпті күшейте түсті.

 

Түркиядағы демократияның  орнығуы – даму деңгейі және саяси мәдениет дәстүрлері жағынан әрқилы мемлекеттердің әмбебап демократиялық құндылықтар­ға қол жеткізуінің қандайлық сан түрлі болуы мүмкін екендігінің жарқын мысалы.

 

Ататүрік Еуропаға ашылар өз терезесін елде батыстық зайырлы  мұраттарды жападан жалғыз жүріп деуге болатындай жағдайда зорлап шығарды. Оның дінге қарсы жасаған жаңарыстары аянбас қарсылыққа ұшырады, бұл бағытпен келіспейтіндер  жазалаудан қорыққаннан ғана іштен тынды. Сол жылдарда түрік халқына өз тағдырын өзі шешу құқы берілген болса, көпшілік дауыспен Түркия классикалық тұрпаттағы мұсылман елі күйінде қалар еді деген де пікір бар.

 

1920-шы жылдардың басында  бұрын да ешқашан онша күшейіп  көрмеген түрік экономикасы толық  қирауға жақын  жағдайда еді.  Осман империясы ұзақ уақыт  бойы батыс елдерінің экономикалық жартылай отары, шикізаттық шылауы болып келді. Мемлекеттің белді әскери және әкімшілік күші саналатын түріктердің өзі саудада және өндірісте империяның өзге этностарына ақысын жіберіп жататын. Этностық тұрғыдан алғанда осман экономикасында армяндар мен гректердің ықпалы басым еді: 1913-1915 жылдардағы өнеркәсіп орындарының санағы бойынша өнеркәсіп капиталының 50 пайызы гректерге, 20 пайызы – армяндарға, 5 пайызы – еврейлерге, 10 пайызы – шетелдіктерге тиесілі болатын. Тұтастай алған­да, этностық түріктер импорт және экспорт операцияларымен, көтерме және бөлшек саудамен шұғылданатындардың арасында тек 5-10 пайызды құрайтын.