Қытай каллиграфиясының ерекшелігі

 

8. Айтылу  жағынан  ұқсас  иероглифтерге  ауыстыру:

 

9. Бірнеше  иероглифтерді  бір оңаша  жазуымен  иероглифтерге  ауыстыру:

 

10. Жиі  кездесетін  иероглиф  компоненттерін  жеңілдету  (2 ерекшелік

            ретінде «ашу»                   және  «жабу»            радикалы  толығымен          

            түседі.)

       Бірнеше    дәстүрлі  иероглифтерді  кей  кезде   үнемі  бір  жеңілдетілген

бір  иероглифпен  ауыстырады,сондықтан  жеңілдетілген   жазуымен  жазылған  классикалық  мәтіннің  басылымы  түсінбестік  туғызады.Сирек  жағдайларда

жүйелі  жеңілдіктер  арқасында  жеңілдетілген  иероглифтер  дәстүрлі  иерог -лифтерден  1  немесе  2  сызық  күрделінген.Мысалға, бұрыннан  болған

ауыстырылған.3  сызықтан  тұрған  сол  жағындағы  «қол»  радикалы,4  сызықтан  тұратын  «ағаш»  радикалына  ауыстырылды.

        Өзгеріссіз  қалған  иероглифтерді  мұра  етілген  иероглифтер  (          пиньин  chuan  cheng  zi) деп  аталады.Ол  иероглифтерді  дәстүрлi  және жеңіл- детілген иероглифтерге  жатқызуға  болмайды.Жеңілдетілген  және  мұра еткен  иероглифтермен  қолданған  жазу  жеңілдетілген  қытай  тілі  (қытайша                    

                jian ti  zhong  wen).

          Бірінші  реформа  кезеңі  ағымында  кең таралу алған қытай фонетика -лық әлiппесi қытай  тілі  мамандарымен  өңделген болды.Ол  толығымен

                                                           22

көне  қытай  тілінің  әріппесін  «чжуинь  цзыму»  орнын  алмастырып, ал қолда- нылу аясы бойымен мүлдем арт жақта алыс қалдырды.1958 жылы  ақпан айында  Қытай  халық  өкілдерінің  жиналысы  сессиясында  қабылданған  жаңа

қытай  тілінің  фонетикалық  әріппесі  латын  графикасы  негізінде  құрылып

26  әріпті  санайды.Ол  бүкіл  қытай  иероглификалық  жазуды  алмастыра

 алмағанымен, оған  жеткілікті  маңызды  рөл  беріледі.1958 жылы  қаңтар  мен

ақпан  айларында  өткізілген  Қытай  халық  өкілдерінің  жиналыс  сессиясында

 жазу  реформасының  комитетінің  өкілшісі  У Юй-чжан  профессор  өз   баян-

дамасында  жаңа қытай  фонетикалық  әліппесінің  келесі  негізгі  қолдану сала-

ларын  атап  өтеді:

          Сауатсыздықты  жою  және  бастауыш  мектептерде  зерттеу   бағыттарын

жеңілдету  мақсатында  қытай  иероглифтерін  транскрипциялау;

          «Путунхуа» (қытай  халқының  әдеби   тілі)  жазуында  мәтін жазуларын

транскрипциялау,яғни   айтылып  қолданылатын  және  басқа  жалпыұлттық

әдеби  нормаларының  кең  таралу  мақсатында  әліппенің қолданылуы;

          ҚХР ұлттық азшылықтар   жазуының  құруы үшiн ортақ база  ретінде пайдалану;

          Шетел  аты-жөндерін,географиялық  атауларын, ғылыми  терминдерді

және  тағы  сол  сияқты  атауларды транскрипциялау;

          Шетелдіктердің  қытай  тілін  оқу мақсатында  қолдану;

          Билиографикалық  анықтамаларын, әр  түрлі  индекстер  мен  каталогтар  құру  үшін  пайдалану;

          Қытай  жазу  реформасының  төңірегінде  негізгі  ғылыми-зерттеу   және  эксперименталды  жұмыс   барысында  қолдану.

          Сол  кезден  бастап  барлық  қытай  мерзімді  басылымдарда  (газет,жур-

налдар, әр  түрлі  бюллетеньдер  және  т.с.с.) жаңа  фонетикалық  әліппесімен

қолданыла  бастады.Иероглификалық    мәтінмен  бірге  қатар  жаңа  әліппемен

жазылған  мәтіндер  әйгілі   әдебиет  шығармаларда (әсіресе  балаларға  арналған) шығарылды.Осы  әліппе  негізінде  ҚХР-ң  16 ұлттық  азшылықтары-

                                                            23

 

 на  арналған  фонетикалық   жазудың  жобалары  құрылды. 

 

             1.4 ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қытай жазу үлгісі мен

                                            бүгінгі Қытай жазуы

 

            Бүгінгі  күнге дейін  белгілі болған  ежелгі қытай  жазуларының  үлгісі  б.з.д ІІ  мыңжылдықтың  ортасына  жатқызылып, сүйектегі таңба ретінде бізге жеткен. Олар көбінесе пиктограмма түрінде табылған. Қазіргі күнге  дейін Шань  дәуірінің  5000-ға жазу  белгілері  анықталған, ал  оның  1500-ы  ежелгі  иероглифтермен  сәйкестендірген. Бұған  қоса  абстрактілі  түсініктер мен бел-

гілі бір  затқа нормативті  мағына  беру  тәсілі  де  табылған.

            Осылайша Қытай жазуы көру табиғатын қалыптастырған, яғни  ауызекі тілден  бұрын пайда болған. Сондықтан кейін ол  каллиграфиялық  өнерді   қалыптастырып, оны қытайлықтар  жоғары  бағалаған.Жазудың  көру стилінің  қалыптасуымен  қытайдың  тілінде грамматикалық және синтаксистік  форма- лар  дамыған. Қытай  иероглифі  нақтылы  зат пен абстрактілі  түсінікті  де қал- ыптастырды, бірақ  онда  морфологиялық  белгілер, сөз таптары, шақ, түр көр- сетілген. Сөздің мағанасы фразадағы орын  тәртібі  бойынша  жүреді. Алдымен  бастауыш, баяндауыш, толықтауыш  және мекен  пысықтауышы. Классикалық  қытай  тілін  екі  топқа бөліп қарастыру қажет: ата  және  предиактив.Қытай жазуының табиғатына т ерең үңілсек, Чжау  дәуірінде-ақ сәйкес  сөздердің фонтикалық  принциптері  бойынша  қалыптасқанын көруге болады.Иероглиф- тік  кілттердің  тізімі б.з  басында  қалыптасып, 214 белгі деп есептелінген. Олар  белгілі бір заттар  тобын  қарастырады: «ағаш», «жәндік», «адам», «от», «су» т.б.

           Сөздердің дыбысталуын  жазба белгілермен  беруге  талпынса да, Корея, Жапониядағы  сияқты  дыбыс  әліппесі қалыптаспаған. Бұған кедергі болған  қытай тілінің  дыбыстық  тізгінінің  ерекшеліктері. Қытай  лексикасында  5000-

                                                           24

дай сөз бар.Мұндағы әр буын  көп мөлшердегі  сөзге сәйкес  келеді.

           Қытайлықтардың әліпбилік  жазуға  көшудің  лингвистикалықтан  басқа  саяси және  әлеуметтік  себептері  де  болды.Б.з І мыңжылдығының ортасында  жазба тіл таза  кітабиге  айналып,оны  жоғары жақ  бүгінгі  күнге дейін  дәріп- теп  келеді.

           Қытай жазуының пайда болуының алғашқы кезеңінде  жазу дәстүрінің және жазу техникасының  болмағандығынан, белгілерді сызба түрінде  белгі- леген. Инь патшалығы кезінде сауаттылар  саны  ондаған ғана болғандықтан, көп қиыншылықтар туғызбады, ал чжоулықтар  иньдіктердің  жазу тілін  жал- ғасытра отырып, иероглифтердің  түр-сипатын  біршама  өзгертті. Сонымен қа- тар тілдің сөздік құрамы  күрделеніп,кеңейді.Бұның бәрі жазу  графикасының  кодификациясын  талап етті. Б.з.д  ҮІІІ ғасырдаң басында  сарайлық тарихшы  Ши  Чжоудың  бастауымен иероглифтердің  тізімі  қарастырылды. Ши Чжоу- дың  бұл тізімі  белгілердің нормалық  сызбаларынан құралды.  

          Чжоу дәуірі кезіндегі  жазу белгілерінің графикалық  формалары да  Чжуань  стиліне  (великая печать)  жатады. Бұл жазудың таңбалары  тас дауыл- паздарында, мүсіндерде  кездеседі. Сондай  стильде  жазылған таңбалар  тас плиталарда да кездескен. Стильдің барлық үлгілері  ежелгі Цинь  патшалығы  территориясында (қазіргі Шэньси  провинциясы жері) табылған. Чжоу патша- лығының  күйреуі  бір-бірінен өзгешеліктері бар бірнеше  аймақтық жазу түрлерінің  қалыптасуына әкелді. Негізінен 3 жазу түрін атап айтуға болады: Цинь  патшалығының жазуы, онда да Чжуань  стилінің  алғашқы  варианты қабылданды; қалған ірі патшалық  жазуының қалыптасуы – ол инь және  чжоу жазуларының  қосындысынан туған; Оңтүстік Чу патшалағының жазуы – оның жазу дәстүрі Солтүстік Қытай вариантынан  әлдеқайда ерекше.

           Ежелгі Қытайды бітіруші Цинь  Шихуанды  алғашқыларының бірі болып Цинь  жазуы негізінде жазуды унификациялаған.Оның кеңесшілерімен бір - лесіп шығарған Сяо Чжуань – «кіші баспа» («малая печать») деген атқа ие болып, 3300-не иероглифтен  тұратын арнайы тізім жасалды.Бұл жазу кейінгі

                                                           25

 4 ғасыр бойы қолданылды. Оған қоса тағы басқа жазулар да болған. Мысалы: Кэфу – «бөлік қағаздар  үшін жазба», Чун Шу – «жәндік – жазулар; Шушу – «канцелярлық жазу», Муин – «баспадағы белгілер», Лишу – « писцовое, Лишу стилі Хань дәуірі кезіндегі ресми құжаттарда б.з.д І ғасырдың ортасынан бастап  қолданылған.Сонымен қатар, ертеректе Қытайда жазуға арналған қылқалам қолданылған. Оны әскербасы Мэн Тянь ойлап шығарған. Қылқаламмен жазуды инь дәуірі кезінде пайдаланып, көбінесе оны қоянның  жүнінен жасаған.Осы- дан бастап белгілерді тазалауға арналған пышақты керексіз қылып тастады.

І ғарсырдың басында ғалым Ян Сюн  диалектикалық лексикалық сөздігін «Фанъянь» -ды ойлап шығарды. Жүз жыл өткен соң ғалым Сюй Шэнь қытай жазуының  «Шовэнь Цзецзы» классикалық түсіндірме сөздігін жасады. Онда 9353 белгі көрсетілген. Дәстүрге сәйкес Сюй Шэнь иероглифтердің 6 категор- иясын көрсеткен: көркем (пиктограмалар); көрсеткіштік (диограммалар); фоне- тикалық, «сенім» иероглифтері.

          Сюй Шэннің  сөздігі кейінгі түсіндірме сөздіктерге негіз болды. 543ж 13000 иероглифтен құралған Юипянь «сөздігі» құрастырылды.Сун династия кезінде (Х-ХІІІ ғ) баспа кітаптарының пайда болуы  жазудың стандартталуына негіз болды.

          Қытай иероглифтері көршілес халықтардың,атап айтқанда,танғыт Чжуан, вьетнамдықтардың иероглифтер жазуының пайда болып, дамуына әсер етті.

ХІХ ғасырдың с оңы мен ХХ ғасырдың басында Қытай модернизациясының қажеттілігіне байланысты Қытайда  жаңартулары мен не қоғам кең қабатта- рының сауаттылыққа тарту мәселелері жазу реформасы туралы сұрақ туын- датты.Бұл реформа бірнеше бағытта жүзеге асты:  - біріншіден, жалпыға бір- дей қолдануға қажетті белгілердің саны анықтау әрекеттері істелінді.Тәжі- рибелі жол арқылы  оқулықтарды мәтіндерінде, сонымен қатар балалар және әйгілі әдебиетке қолданылатын 4300 белгі анықталған болатын. Осы шақ есептеулері бойынша әдеби туындыларды оқуға 7-9 мың иероглифті білу жеткілікті. ( жалпыда олардың саны 50 мың).

                                                           26

         - екіншілердің , жазу реформасы дәстүрлі жазбаша белгілердің оңайлату сызығымен жүзеге асты, ол  үшін әр түрлі тәсілдерді қолданылды : бір мағы- наны білдіретін екі сөзді белгі арқылы қысқартуы  , иероглиф бөлімдерін кесіп тастау немесе күрделі белгі толық ауыстыру, күрделіні қарапайыммен алмас- тыру және т.б. 1930 жылы  оңайлатылған иероглифтердің бірінші тізімі  30- ға жуық пайда болса, 2400 белгінің 300 қолданылуға ұсынылды. Кейіннен гом -иньдандық Қытайда, одан кейін Тайваньда осылай оңтайландыру үрдістері жүргізілді. 1950 жылдарға таман ҚХР-да үлкен масштабты иероглифтерді оңтайландыру немесе қарапайым халыққа оқу мен түсінуге ыңғайландыру үшін оңайландыру жұмыстары мен бағдарламалары жүргізілді. Нәтижесінде халық кең қабаттарына сауаттылық әліптеріне  рұқсат  жеңілдетілген  бола -тын, бірақ КНР қатардағы тұрғындары ескі кітаптарды, Тайваньда шығары- латын газеттерді  бүгін оқи алмайды.

          Реформаның үшінші бағыты әліпбилік  хат  жазулар  жасау.Бірінші қытай әліпбилерін  латын әліппесі негізінде ХІХ ғасырдың екінші жартысына христиан миссионерлермен құрастырылған  болатын, бірақ бұл іс табысты болмады. Оңтүстік Фуцзяни диалектісіне және қазіргі Тайваньда күнделікті тұрмыста қолдануға енген әліппилер табысқа ие болды.ХХ ғасырдың басында екі буында, яғни екі диалектілі әліппе ойлап табылды, олдың біріншісі-Солтүс- тік Қытайдағы «шенеуніктердің тілінің» әліппиі,  екіншісі оңтүстік диалектіле- рінің әліппиі. Бірінші әліппе негізінде 1919 жылы чжуинь цзыму айтулары мақсатында  жаңа оқулықтарға ұсынылатын әліппелер де ұсынылды. Бұл әліппе қытай иероглифтерінің оңайлатылған элементтері бар латын әріптер- ден құралды.Қазіргі Чжуинь цзымуды иероглифтерді оқуда қосымша құрал ретінде ғана қарастырылып, бұл әл і күнге дейін Тайваньда қолданылысқа ие. ҚХР-да қазір пиньинь цзыму деп аталатын дыбыстардың латын алфавитіне айналған түрі қолданылады.

              Ежелгі Қытайда сауаттылық мәселесі көбінесе жоғарыға тап өкілдерін алаңдатты. Баланы кішкентай кезінен сауаттылыққа үйретуге тырысты. «Мың

                                                           27

иероглиф каноны» деп  аталған әліппе қайталанбайтын мың  иероглифке тең бір-бірімен  тығыз байланысқан мәтіннен құралды. Ол жас балғынды әлеммен таныстырды. Ол мынандай сөздерден басталды: «көк – қара, жер – сары, әлем кең және үлкен....

           7-8 жастағы ер балалар үшін классикалық білім беру басталады. Ол қызметке даярлықтың алғашқы сатысы деп есептеледі. Арнайы және техни- калық білім оқушыларға берілмейді. Білім Конфуций канондарын жатқа айту, 4000 иероглифтерді жаттаумен сусындады. Бұл білімді есте сақтау үшін 6 жыл қажырлы еңбек еткен ынта ерек.

       Білімді есте қалдыру үшін мұғалімдер алдымен өздері мәтінді оқыған.Одан кейін оқушыларға оны топпен немесе жекелей қайталатқан 50 рет кітапқа қарап, 50 рет ауызша айтқан бала бұл мәтінді есте сақтаған. Есте қалмаса «таяқпен» ұғындырған.

        Классикалық білімді аяқтау үшін 12-13 жыл белсенді де ынталы дайындық қажет болды. 

        Дәстүрлі білім берудің элементтері яғни канондарды жаттау қазіргі күнге дейін Қытай халық республикасы және Тайваньда сақталған.

           

 

                  1.5  Қытай  жазуының  және  иероглифтер құрылымының

                                                      ерекшелігі

 

         Ежелгі  Қытайлықтар  жазу  өнерін  қытай өркениетін аңыз ретінде қа- лыптастырған Хуан-дидің көмекшісі  Цан Цзе ойлап тапты дейді. Ол адымен тау мен теңіздің; аң, құс, айдаһар  және  жыланның дініне қарап отырып, жазу белгілерін салған. Тағы бір нанымға сенетін болсақ, ежелгі жазу белгілерінің  бір  нұсқасы болып  «Ауыспалы уақыт Кітабы» («Книга Перемен») саналады. Осылайша ежелгі қытайлықтардың  көз  алдындағы   жазу, сонымен қатар,  жазулар мен құбылыстардың көлеңкесін, олардың өзгертілген кесікіндерін  де

қосып алды. Бұл қытайлық ғалымдарға жазуды ой – еңбегінің жемісі,шығарма-

                                                           28

машылық  күш-жігер  және елестетудің қосындысы ретінде  қарауға  мүмкіндік  береді. Осылайша жазу өнері табиғат пен мәдениеттің, нақтылы  заттар мен адам шығармашылығының  бірлескен  факторы  ретінде  жүрді.

Бүгінгі  күнге дейін  белгілі болған  ежелгі қытай  жазуларының  үлгісі  б.з.д ІІ  мыңжылдықтың ортасына  жатқызылып, сүйектегі таңба ретінде  бізге  жеткен. Олар көбінесе пиктограмма  түрінде табылған. Қазіргі күнге  дейін Шань  дәуірінің  5000-ға жазу  белгілері  анықталған, ал  оның  1500-ы  ежелгі  иероглифтермен  сәйкестендірген. Бұған  қоса  абстрактілі  түсініктер мен белгілі бір затқа нормативті  мағына  беру  тәсілі  де  табылған. Осылайша Қытай жазуы көру табиғатын қалыптастырған, яғни  ауызекі тілден  бұрын пайда болған. Сондықтан кейін ол  Калмиграфиялық  өнерді   қалыптастырып, оны Қытайлықтар жоғары  бағалаған.Жазудың көру стилінің  қалыптасуымен қытайдың  тілінде грамматикалық және синтаксистік  формалар  дамыған. Қытай иероглифі нақтылы зат пен абстрактілі түсінікті де  қалыптастырды, бірақ онда  морфологиялық белгілер, сөз таптары, шақ, түр көрсетілген. Сөздің мағанасы фразадағы орын  тәртібі бойынша жүреді. Алдымен бастауыш, баяндауыш, толықтауыш  және мекен пысықтауышы. Классикалық Қытай тілін екі топқа бөліп қарастыру қажет: ата және  предиактив.