Функцыянальныя стылі беларускай мовы

 

Размоўна-бытавы стыль. Размоўны стыль звязаны з выкананнем функцыі  зносін. Ён самы распаўсюджаны з  усіх функцыянальных стыляў, таму што  абслугоўвае сферу бытавых зносін і выступае звычайна ў вуснай форме.

 

Вылучаюць два падстылі: размоўна-афіцыйны і ўласна размоўна-бытавы. Асаблівасцямі  стылю выступаюць адсутнасць папярэдняга  выказвання, а значыць папярэдняга  адбору матэрыялу, натуральнасць, няпоўнаафармленасць  структур, паўторы, устаўкі; тэндэнцыя  да скарачэння маўлення, высокая ступень  стандартызацыі і праяўленне індывідуальных рыс маўлення. Нормы свядома не ўстанаўліваюцца і не рэгламентуюцца.

 

Уласцівая размоўнай мове эканомія маўленчых сродкаў спараджаецца ўмовамі непасрэднай гутаркі, калі частка слоўнай інфармацыі замяняецца жэстамі, мімікай, асаблівай інтанацыяй: Та-а-к. Спра-а-авы, а таксама ўмовамі, у якіх адбываецца маўленне.

 

Супрацьлеглая якасць размоўнага маўлення – лішак, г.зн. поўнае або частковае паўтарэнне паведамленняў, выкарыстанне неэканомных сродкаў перадачы інфармацыі, якое ўзнікае як вынік непадрыхтаванасці.

 

Умовы зносін выяўляюць і  такія супярэчлівыя рысы размоўнага маўлення, як высокая ступень стандартызацыі мовы, з аднаго боку, і праяўленне індывідуальных рысаў гаворачага – з другога.

 

Размоўнае маўлене служыць не толькі мэтам паведамлення, але і мэтам уздзеяння. Гэтая двухнакіраванасць выяўляе такія якасці размоўнага маўлення, як а) экспрэсіўнасць і эмацыянальнасць;

 

б) нагляднасць і вобразнасць;

 

в) сінанімічнае багацце, хоць ужыванне сінонімаў у размоўным  стылі мае сваю спецыфіку. У звычайным паўсядзённым маўленні няма магчымасці надаваць належную ўвагу якасці маўлення – разнастаіць яго, ліквідаваць паўторы. Аднак імкненне да гэтага ёсць: Ты ўсё-такі вырашыла паступаць? – Так, надумала.

 

г) выкарыстанне вобразна-выяўленчых сродкаў (гіпербалы, літоты, параўнанні і г.д.).

 

Да лексічных асаблівасцей размоўнага стылю адносяць:

 

а) ужыванне размоўных слоў, якія надаюць маўленню адценне неафіцыйнасці, натуральнасці, фамільярнасці, але не грубасці,

 

б) ужыванне семантычна ‘спустошаных’  слоў: справа, штука, рэч, гісторыя; такі, што аж - у значэнні прыкметы і г.д.;

 

в) своеасаблівае спалучэнне прыметнікаў і прыслоўяў з  назоўнікамі і дзеясловамі, у  складзе якіх прыметнікі і прыслоўі набываюць гутарковае эмацыянальнае  адценне: здаровы камень, сімпатычны касцюм, страшэнна падабаецца;

 

г) ужыванне слоў-паразітаў: вось, ну, значыць, гэта самае;

 

д) ужыванне субстантывіраваных назваў, што з’явіліся ў выніку выдзялення прыметнікаў з адпаведных словазлучэнняў са значэннем асобы: вясковыя, гарадскія;

 

е) ужыванне ўсечаных назваў: дыплом (дыпломная работа).

 

ж) ужыванне прастамоўнай лексікі, іншы раз нават грубай, вульгарнай.

 

У размоўным стылі часта выкарыстоўваюцца дыялектызмы, прафесіяналізмы, фразеалагізмы.

 

Марфалагічную спецыфіку  размоўнага стылю складаюць:

 

- большая лексічная напоўненасць  займеннікаў: Не, мне не гэту (жэст), а вунь тую (жэст);

 

- вялікая частотнасць  ужывання дзеясловаў. Размоўны стыль  – самы ‘дзеяслоўны’ з усіх  стыляў;

 

- малая ўжывальнасць дзеепрыметнікаў  цяперашняга часу і дзеепрыслоўяў;

 

- больш частае ўжыванне  назоўнага і вінавальнага склонаў (самы рэдкаўжывальны – давальны);

 

- больш частае ўжыванне  слоў катэгорыі стану.

 

Агульнай стылістычнай прыкметай  размоўнага сінтаксісу з’яўляецца непаўнаструктурнасць, г.зн. адсутнасць слоўнага выражэння  тых ці іншых членаў, неабходных ў граматычных ці семантычных  адносінах.Эліпсіс размоўнай канструкцыі можа быць двух відаў:

 

а) вузкасітуацыйны, які абумоўлены толькі дадзенай сітуацыяй;

 

б) тыпізаваны, які зразумелы  па-за пэўнымі зносінамі: даўленне (высокае, нізкае); дэкрэтны (адпачынак).

 

Сінтаксіс размоўнага стылю  характарызуецца таксама наяўнасцю  слоў-зваротаў, слоў-сказаў, пабочных слоў, далучальных канструкцый, парушэннем форм сінтаксічнай сувязі паміж часткамі выказвання. У размоўным стылі пераважаюць простыя сказы, часта выкарыстоўваюцца пытальныя і клічныя сказы.

 

Акрамя таго, у размоўным  стылі ўжываюцца сказы, якія цяжка  аднесці да якога-небудзь тыпу па існуючай класіфікацыі: А ты дзе  быў, я табе званіла? У адно цэлае  могуць аб’ядноўвацца некалькі выказванняў, якія не маюць выразнай семантычнай  сувязі. Сувязь паміж такімі выказваннямі ўзнаўляецца з сітуацыі: Ты нічога не купіла, я паеду? = Калі не купіла нічога, то я паеду і куплю.

 

Такім чынам, спецыфічныя  рысы размоўнага сінтаксісу абумоўлены такімі рысамі размоўна-бытавога стылю, як спантаннасць, дыялагічнасць, пераважнае выкарыстанне вуснай формы, сітуацыйнасць. З дзеянне гэтых умоў вынікае асноўная ўласцівасць размоўнага сінтаксісу – вялікая колькасць няпоўных (эліптычных) сказаў і скарочаных словазлучэнняў.

 

Словы з іншых стыляў інтэнсіўна ўцягваюцца ў размоўна-бытавы стыль (тэрміны, канцылярызмы). У сваю чаргу  ўплыў размоўна-бытавога стылю на публіцыстычны стыль і мову мастацкай  літаратуры даволі вялікі. У размоўным  стылі не заўсёды вытрымліваюцца правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чысціня, дарэчнасць выказвання.

 

 

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

 

 

1. Винокур Т.Г. Закономерности  стилистического использования  языковых единиц / Винокур Т.Г. - М., 1980.

 

2. Гавранек Б. Задачи  литературного языка и его  культура. – В кн.: Пражский лингвистический  кружок / Гавранек Б. - М., 1967.

 

3. Ефимов А.И. Стилистика  художественной речи / Ефимов А.И. - М., 1961.

 

4. Каўрус А.А. Стылістыка беларускай мовы / Каўрус А.А. - Мн., 1980.

 

5. Мурат В.П. Об основных  проблемах стилистики / Мурат В.П. - М., 1957.

 

6. Цікоцкі М.Я. Практычная стылістыка беларускай мовы / Цікоцкі М.Я. - Мн., 1962. Ч.1; 1965. Ч.2.

 

7. Цікоцкі М.Я. Стылістыка беларускай мовы / Цікоцкі М.Я. - Мн., 1995.

 

8. Юрэвіч А.К. Стылістыка  беларускай мовы / Юрэвіч А.К. - Мн., 1992.