Деректер базасын басқару жүйесіне теориялық негіздеу

          Еңбекақыны жоспарлау және реттеу. Нарық жағдайында тауар ретінде еңбек өнімінің нарығы мойындаған еңбекақы төлемі жұмсалған шығындарға емес, еңбектің нәтижесіне төленеді. Тауарларды өткізуден түскен қаражаттар тауар өндірушілердің еңбегінің саны мен сапасын бағалаудағы және олардың жеке табыстарының негізгі көін бағалаудағы жоғарғы белгі болып табылады. Қазіргі уақытта, Қазақстанда еңбекақыны реформалау (өзгерту), мемлекеттің кепілделген ең қысқа күнелту деңгейін қамтамасыз етумен және ақы төлеудің жоғарғы деңгейінен, шектеулерді жүйелі түрде алып тастаумен байланысты. Еңбек қатынастарын реттеудің нормасы болып тарифтікі келісімнің және ұжымдық келісім-шарттың негізінде жасалған жұмыс берушілер мен кәсіподақтардың арасындағы, жұмысшылар мен қызметшілердің арасындағы еңбекақы төлеу бойынша келісім-шарттың қағидасы табылуы керек.

Реформада міндетті төлемге  жататын мемлекеттік әлеуметтік норматив тәрізді еңбекақының ең аз мөлшері бекітілген. Ең төменгі еңбекақы ең төменгі тұтыну бюджетінің негізінде тағайындалады және әлеуметтік факторларға байланысты сараланады.

Ең төменгі еңбекақының  экономикалық мағынасы өнімді еңбектегі  және жұмыс күшін ұдайы өндірудегі жұмысшының қабілеттілігін қолдануды  білдіреді. 1992 жылдан бастан экономиканың барлық салаларына бірыңғай тарифтік тор еңгізу керек туралы еңбекақыны төлеудің сұрақтарымен Үкімет қанша айналысса да, еңбекақы ұйымдастырудағы кемшіліктердің пайда болуы заң және нормативтік актілердің жоқ болуына байланысты. Әрине, мұнымен барлық мәселе шешіле қоймайды, сондықтан еңбектің мәртебесін көтеретін, мамандардың және ғалымдардың бірлескен күштерінің көмегімен еңбекақының жолдарын дұрыс анықтай аламыз. Еңбекшілер табысын кепілденген деңгейін қорғауды жүзеге асыратын бірыңғай тарифтік тор еңбекақы төлеу реформасының негізі болып табылады. Осының нәтижесінде, оның базалық бөлігі болып, халық, шаруашылығының саласындағы әрбір жұмысшыға кепілденген минималдық еңбекақы табылады. Еңбекақының екінші бөлігі (бонустар, өтемдік және тағы да басқа төлемдер) ұйымдарда, кәсіпорындарда және салаларда балдық жүйемен бағаланатын, разрядқа, біліктілік топқа, атаққа және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың еңбек стаждарына, біліктіліктеріне, қабілеттіліктеріне және қолда бар ақшалардың мөлшеріне байланысты төленеді. 1993 жылдың 1-қаңтарынан бастап, бірыңғай тарифтік тор халық шаруашылығындағы кызметкерлердің барлық дәрежесіне қосылған болатын. Бірыңғай тарифтік тордағы бірінші разрядтағы жұмысшылардан бастап, басшылардан аяқталады, қызметкерлерінің разрядтарының тарифтік коэффициенттерінің мәтіні көрсетіледі. 
Еңбекақы төлеудің разрядтары бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік разряд халық шаруашылығында жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге таратылады. 21 тарифтік разряд шаруашылықтағы жүргізу нысанына, меншік нысанына және бюджеттік ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған: 
♦ 1-8 разрядтар бойынша — жұмысшыларға төлем; 
♦ 6-15 разрядтар бойынша-сызықтық қызметкерлер; 
♦ 4-11 разрядтар бойынша — орта білімді мамандар; 
♦ 7-15 разрядтар бойынша-жоғары білімді мамандар 
♦ 10-20 разрядтар бойынша — кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің, функционалдық қызметтердің басшылары; 
♦ 9-21 разрядтар бойынша — ғылыми қызметкерлер. 
Жұмысшылардың дәрежесі халық шаруашылығының барлық саласындағы еңбек процесінде орындалған жалпы қызметтердің бағдарына байланысты болған соң, жұмысшылардың дәрежесі бір топта көрсетіледі. 
Қазақстан Республикасындағы бюджеттік салаларындағы қызметкерлердің еңбекақыларына арналған бірыңғай тарифтік тор қызметкерлердің дәрежесін, міндетін, разрядтар санын (21) және разрядтарға қатысты тарифтік коэффициенттерін көрсете отырып, әр түрлі топтардағы қызметкерлердің еңбекақысындағы ара-қатынастардың мәтінін көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Деректер базасын құру тәртібі

2.1 Пішіндерді дайындау

 

Пішін – программаны дайындау алдында  ашылатын, программаның сұхбаттық терезесі. Delphi алғашқы рет іске қосылған кезде  пішін Form1 атауымен (тақырыбымен) көрінеді. Оның жиектеріне тышқан көрсеткішін орналастырып, ол екі жақты нұсқама түріне айналған кезде жылжыту және қалдыру тәсілі бойынша форманы кеңейту не қысу киын емес.

Құрылатын программада  пайдалану үшін пішінде түрлі компоненттер (пішін компоненттері) орнатылады. Негізгі компонентгердің кейбірі Access берілгендер қоры жүйесінде пайдаланылатын элементтер панеліне енгізілген түймелер сияқты. Олар Delphi терезесінің компоненттер палитрасына орналастырылған.

Кей жағдайларда экранда пішін көрінбеуі мүмкін. Оны экранға шығару үшін View-Forms командасын беру жеткілікті.      

Пішін және пішінге енгізілетін компоненттердің (компоненттер жөнінде келесі такырыптарды караңыз) түрлі касиеттері   бар   (оларды   компонент   "паспорты" деп   те атайды). Қасиет (сипаттама,   параметр)  -  айнымалылардың ерекше түрі. Олар объектінің түрлі мүмкіндіктерін сипаттап, ағымдық күйін аныктайды. Мысалы, пішін қасиеттерінің мәндері - пішін такырыбының мәтіні, өлшемі, экранда орналасуы, түсі т.б. Delphi іске косылған кезде пішін касиеттеріне алғашқы сәйкес мәндер меншіктеліп қойылады.

     Пішінде  не онда орнатылған компонентті программа құру үшін дайындау оның кейбір касиеттерінің мәндерін өзгертуден басталады. Қасиеттер тізімі Объект инспекторы (Object Inspector) терезесіне енгізілген. Тізімді инспектор терезесіне шығару үшін сәйкес объектіні (пішінді не пішінде орнатылған пішін компонентін) бір шерту арқылы тандау керек. Инспектор терезесінің жоғарғы қатарына тандалған объект атауы да жазылып койылады. Мысалы, Delphi іске қосылған кезде пішіннің ашылған касиеттер терезесінде көрсетілген. Терезенің екі қосымша беті бар: Properties (Қасиеттер) және Events (Оқиғалар). Терезе ашылғанда екі бағанға енгізілген жазулардан тұратын оның Properties бөлімі ашылулы тұрады. Бірінші бағанда көрінетіндер - қасиет атаулары, екінші бағанға сәйкес жазылғандар - олардың мәндері .

          Пішін  қасиеттері;

Name (Amay) - пішінге берілген атау. Ол Delphi объектілерінің (компоненттердің) негізгі  касиеттерінің бірі. Delphi-дің жұмыс істеуі кезінде ол объектіні осы атау бойынша ажыратып таниды. Delphi-дің пішінге автоматты түрде алғашқы рет меншіктеген атауын (Form1) өзгертіп, басқа атау беруте болады. пішіннің іс-әрекеті атауынан белгілі болуы үшін атауды мазмұнға жақын етіп енгізген жөн. Мысалы, пішін квадрат тендеуді шешуге пайдаланылатын болса, Form1 opнына KvTend атауын енгізу. Ол үшін касиеттер терезесінен Name атауын таңдап, жаңа атауды клавиатура арқылы теріп алса болғаны. Терілген атау Name жолының оң қатарына жазылып қойылады.

          Font (Шрифт) - пішінге енгізілетін мәтін шрифтін орнату қасиеті. Оны тандап, оң жағында көрінген көп нүкте (...) түймесін шерткен кезде сұхбаттық шрифт таңдау терезесі көрінеді. Терезеден, әдеттегідей, қажетті шрифт типін, өлшемін тандап (мысалы, Times Kaz, 10), OK түймесін шерту керек.

          Сұраныстар құрылғаннан кейін пішін жасалынады. Оны құру үшін пішін батырмасын басып қалаған режимінде құруға болады. Олар шебер көмегімен құру режимі және конструктор көмегімен құру режимідері  бар.

          Ең алдымен біз конструктор режимімен құрамыз. Ол үшін конструктор көмегімен құру батырмасын басып, Құру (создать) түймешігін басқанда келесі терезе ашылады.

1-сурет. Конструктор режимінде пішін құру

Бұл терезеден қай кестеге  пішін құратынымызды таңдаймыз. Таңдағаннан кейін пішін терезесі ашылады. Сол терезеге кестенің батырмаларын көшіреміз. Ол үшін тышқанды басып тұрып кестедегі бағанды көтеріп пішін қою қажет. Қойып болғаннан кейін саймандар терезесінен батырмалар енгізу қажет. Орнатылып болғаннан кейін жауып сақтау керек. Сақталған терезені ашқанда, мына терезе экранға пайда болады.

2-сурет. Конструктор режиміндегі пішін құру

Бұл конструктор режимінде құрылған пішін. Екіншісі  шебер көмегімен құрылған форма. Ол үшін шебер көмегімен құру батырмасы басылғаннан мына терезе пайда болады.

3-сурет. Пішін жасауда өрістерді таңдау терезесі

Мәліметтер бағанасын  бірінші бетінен екінші бетіне көшіру керек. Көшіргеннен  кейін Келесі (Далее) батырмасын басу керек. Батырманы басқаннан кейін Пішіннің сыртқы пішінін таңдау терезесі шығады.

4-сурет. Пішін түрін таңдау терезесі

Осы терезеден қалаған  сыртқы пішін көрінісін таңдауға болады. Таңдалғаннан кейін Келесі (Далее) басу керек. Осыдан келесі терезе ашылады, ол терезеде пішіннің стилін таңдаймыз.

5-сурет. Пішіннің стилін таңдау терезесі

Таңдалғаннан кейін Келесі (Далее) батырмасын басамыз. Келесі терезеде пішінге ат беру терезесі шығады. Сол терезеге қалаған атыңызды беріп сақтау керек.

6-сурет. Пішінге ат қою терезесі

 

Сақталған пішінді ашқанда экранда мына терезе пайда болады.

7-сурет. Шебер көмегімен құрылған пішін.

2.2 Кестелерді байланыстыру

 

          Есептерді құру – барлық деректер базасын, сонымен қатар деректер базасы объектілерін жеке-жеке өзімізге ыңғайлы етіп баспаға беру үшін қолданылатын объект болып табылады.

          Тапсырыстар кестесіндегі кілт өрісі – тапсырыстар коды болады. Онда кім, қашан, қандай бағаға нені тапсырғаны туралы айтылады. Бұнда тағы да қай жұмысшы тапсырманы іске асырғаны туралы білуге болады. Бір жұмысшы көп тапсырманы қабылдай алмағандықтан тапсырыстар кестесінде қызметкер коды өрісі не бірегей, не кілт өрісі бола алмайды, бірақ та қызметкер кестесінде бұл өріс бірегей болады. Мұндай кестелерді реляциялық қатынасты байланысқан кестелер деп аталады. Сәйкесінше, байланысқан кестелермен жұмыс жасай алатын басқару жүйелерін реляциондық ДҚБЖ деп атайды, ал деректер схемасын техникалық әдебиеттерде реляциондық қатынасты схема деп атайды.  
          Деректер схемасын жасап болғаннан кейін, техникалық тапсырманың «қағаздық» кезеңі бітеді. Бұл схеманы жұмыстың тапсырушысымен ақылдасып келістіру керек, содан кейін барып деректер қорын құруға кірісуге болады. Бірақ мынаны ұмытпау керек, жобаны жасау барысында жұмысты тапсырушының басына жаңа идеялар келіп отырады. Жобалаудың барлық кезеңінде ел бір жүйеге мекеменің барлық жаңа бөлімдері мен қызмет ету орындарын кіргізуге тырысады. Тапсырушының барлық тілектерін орындау мүмкіндігі көбінде деректер қорын жасаушының мамандық дәрежесімен анықталады. Егер деректер схемасы дұрыс болса, қорға жаңа кестелерді қосу қиын емес. Ал егер қордың құрылымы тиімсіз болса, жобалаушы қиын сынақтан өтіп, тапсырушымен қайшылыққа ұшырайды. Орындаушы мен тапсырушының арасындағы қайшылық әрқашан орындаушының мамандық дәрежесінің төмендігін көрсетеді. Сондықтан деректер қорын алдын ала жобалау кезеңін негізгі кезең деп санау керек. Оның табысты болуынан, деректер қорының қаншалықты ыңғайлы болатыны және қолданушылар онымен жұмыс істеуі тәуелді болады. Егер қолданушылардың оған сұранысы болмаса, бұл олардың төмен дәрежелі қолданушылар болғаны емес, қорды жобалаушының мамандық дәрежесінің төмен болуының айғағы .  
          Кестелер арасындағы байланыс келесі мүмкіндіктерді береді:

•  
  Кілт өрісіндегі мәліметтердің өшірілу немесе өзгеру мүмкіндігін болдырмау, егер онымен басқа кестелердің кез келген өрістері байланысты болса;
•  
  Негізгі кестенің кілт өрісіндегі мәліметтерді өшіргенде немесе өзгерткенде онымен байланысқан кестелердің өрістерінде сәйкес мәліметтердің өшірілуі немесе өзгеруі автоматты түрде болады;
•  
  Байланыс қасиеттерін орнату үшін деректердің схемасы терезесінде екі кестенің өрістерін қосатын сызықты ерекшелеп алу керек, оның үстінде оң батырмамен басып ашылған контекстік менюде байланыстардың өзгеру терезесі ашылады. Онда байланысқан кестелердің аттары және байланысқа қатысатын өрістердің аттары, сонымен қоса мәліметтердің тұтас болу шартын қамтамасыз ететін басқару элементтері көрсетілген;
•  
  Егер мәліметтердің тұтастығын қамтамасыз етуде ғана жалауша қойылса, онда негізгі кестенің кілт өрісінде мәліметтерді өшіруге болмайды;
•  
  Егер онымен қоса байланысқан өрістерді каскадты жаңарту және байланысқан жазбаларды каскадты өшіруде жалаушалар қойылса, онда сәйкесінше негізгі кестенің кілт өрісінде өшіру және өзгерту операцияларына рұқсат етіледі, бірақ ол автоматты түрде байланысқан кестеде өтеді. Осылайша, кестелер арасындағы реляциондық байланысты құру бір жағынан мәліметтерді қорғауын, ал екінші бір кестеге өзгерту енгізгенде, бірнеше кестелердің автоматты өзгеруін береді

2.3 Сұраныстарды ұйымдастыру

 

          Сұраныс - сақталынған мәліметтерді өшіру немесе түрлендіру, таңдау бойынша амалдарды анықтайтын, арнайы түрде сипатталатын қажетті құрал болып табылады. Сұраныстарды орындау нәтижесі жауап деп аталатын жаңа кесте немесе жаңартылған кесте болып табылады. SQL сұраныстар тілі айнымалы реляциялық есептеулерге негізделген. SQL -тілі кестелерге амалдар қолдануға (құру, өшіру, құрылымын өзгерту) және кесте мәліметтеріне (таңдау, қосу, өшіру, өзгерту) амалдарын орындауға арналған. SQL тілі процедуралық емес тіл болып табылады. Сондықтан ішкі программадағы ұйымдастыру, енгізу- шығаруды басқару операциялары қамтылмайды. SQL-ді пайдаланудың екі әдісі бар: 
1) Статистикалық; 
2) Динамикалық. 
Бұл тілдің негізгі міндеті: сұраныстарды даярлау мен орындау болып табылады.

Кестелерді сұраныс арқылы байланыстырамыз. Ол үшін сұраныс батырмасын   басып сұраныс конструктор режимінде  құру батырмасын  басу арқылы  немесе сұранысты  шебер режимінде құруға болады.

1-сурет. Сұраныс құру

Конструктор режимін құрамыз. Ол үшін сұраныс конструктор режимін  құру батырмасын екі рет шертіледі. Сол кезде таблица қосу терезесі ашылады. Бұл терезе енгізген мәліметердің  тақырыбын таңдалады және қосу (добавить) батырмасын басамыз.

2-сурет. Конструктор режимінде сұраныс құру

Бұл сұраныс атын «Бейнекарта» деп, оның «таңдау шартына»  және «немесе» деген өрістеріне қалауымызша  тік жақшалар орналастырамыз. Ол таңдауды жеке терезешеге енгізуді және сол  арқылы жұмысымызды жеңілдетеді.

3-сурет. “Бейнекарта” сұранысын құру

  Екіншіден, сұранысты  шебер (мастер) көмегімен құрамыз.  Осы сұраныс режимінде сұраныс құру үшін осыған арналған Шебер іске қосылады, өрістерін таңдап алу негізінде жасалады. 

  Шебер көмегімен сұраныс құру мысалын қарастыралық. 4-суретте сұраныс құру кезіндегі сұхбаттасудың бірінші қадамы көрсетілген. Мұндағы өрістер «Ноутбук бағасы» кестесінен алынады.. Бұл терезеден бірінші беттегі мәліметтерді екінші беттерге >/>> батырмаларын басу арқылы көшіреді.

4-сурет. Сұраныс үшін өрістер таңдау

          Көшіріп болғаннан кейін келесі (Далее) батырмасын басамыз. Сол кезде сұраныстың түрін таңдау терезесі шығады.

5-сурет. Сұраныс түрін таңдау

Сұхбаттасудың екінші қадамында (6-сурет) сұраныстың қандай болатыны - жазбалардың барлығы шығарылатын толық (подробный) па, әлде нәтижелік (итоговый) пе, сол көрсетіледі. Содан подробный батырмасын басып Келесі (Делее)түймешігін басу керек.Басқаннан кейін сұранысқа ат беру терезесі шығады.