Тотығу-тотықсыздану реакциялары

= kСгС2 (137) СІ = С2 болса,  = kС2 (138)

Жылдамдығы екінші ретті реакция теңдеуімен анықталатын ре-акцияларға мыналар жатады: галогендердің сутекпен әрекетте-

122

сіп, галогенсутек түзуі; ацетосірке эфирінің сабындалуы; кез кел-ген екі химиялық элементтің өзара әрекеттесуі, т. б. Үшінші ретті реакция жылдамдығы: 

= kС1-С2-С3 (139а) СІ = С2 = С3 болса,  = kС3 (139)

Мысалы, азот (II) оксидінің тотығу реакциясы үшінші ретті реакция болады: 2NO+O2—2NO2

Нөлдік, бірінші, екінші, үшінші және одан да жоғарғы ретті реакцияларға арналған концентрацияның уақытқа  байланысын көрсету үшін С = С0 және t=0 шартындағы бұл реакциялардың дифференциалды түрдегі жылдамдығын интегралдау қажет.

Нөлдік ретті реакция (135) теңдеуді интегралдасақ:

Сo-С=kt (135 а)

Бұдан әрекеттесетін зат  концентрациясы уақыт өткен сайын  түзу сызықты байланыс бойынша кемитіні көрінеді. Мұндағы констан-та өлшемі жылдамдық өлшемімен бірдей. (135 а) теңдеуіне С= = С0/2 мәнін қойып, жартылай әрекеттескен зат мөлшері арқылы, оған кеткен жартылай уақытты (1/₂ ) табады.

₁₂= (1356) (136) теңдеуді интегралдасақ:

1п (136 а)

Бұдан жылдамдық константасыныд уақытқа кері тәуелділікте, ал концентрацияға тәуелсіз екені көрінеді. (136 а) теңдеуге С=С0/2 мәнін қойып, осы өзгеріске кеткен жартылай уақытты табатын теңдеуді аламыз:

= (136)

Бұдан жартылай түрленуге кеткен уақыттың реагент концентра-циясынан тәуелсіздігі көрінеді. Әр түрлі ретті реакциялардың ки-нетикалық теңдеулері және олардың шешуі 5-таблицада көрсе-тілген.

Реакция ретін анықтау әдістері. Реакциялардың ретін анықтау үшін шешуі барынша жеңіл, қарапайым кинетикалық теңдеуді қолданады. Әрине, мұндай теңдеуді құрастыру мақсатымен іс жүзіндегі тәжірибелерді түрақты және айнымалы мәндегі концентрацияда алынған реагенттерді әрекеттестіреді. Мұндайда химиялык реакция теңдеуіндегі коэффициенттерді 1-ге тең етіп алған ьнғайлы. Қейде тек бірақ реагентті ғана бақылап өлшейді де басқа заттарға назар аудармайды, өйткені осы бакылаудағы заттың өзгерісі, басқалармен тікелей байланыста ғой.

Адам ағзасындағы заттар

Майдың  қажеттілігі Ағзада май тек энергия- лық қор рөлін ғана атқар-майды, ол сонымен қатар ағзаның барлық талшықта- рының құрамдық бөлігі де болып табылады. Осыған байланысты оларды екі дә- режеге бөлу қалыптасқан: резервтік майлар (олар де- неде май ткані шоғырла- натын «май депосында» жиналады) және протоплаз-малық майлар (олар талшық құрылысының құрамына кіреді). Резервтік майлар өзінің қажеттілігіне орай энергия көзі есебінде қолданылады. Майдың жоғары калория- лығы ағзаның бірнеше ап-таға созылатын аштығында «май депосын» пайдалну арқылы тіршілік етуіне мүмкіндік береді. Егер ағза ең ақырғы жүдеу сатысына жетіп, адам аштықтан өл- се-дағы оның денесінде бәрібір белгілі бір мөл- шерде май және май тә-різді (2 пайызға жуық) зат- тар сақталады. Бұл май талшық құрылысымен ты-ғыз байланысты және ол физиологиялық қызмет ат-қару үшін өте қажет. Протоплазмалық майлар және май тәріздес заттар белоктармен қосылып комплексті қосылыс түзеді жә- не осы күйінде клетка (талшық) қабығының (мем- бранасының) және суб-клеткалық құрылымының құрамына енеді. Олар де- недегі судың, тұздардың, амин қышқылдарының, қант- тың клетка ішіне енуін және одан зат алмасуда пайда болатын қалдықтарды шы-ғаруды реттеуге көмекте- седі. 
 
Дені сау адамның күнде-лікті тағамының жалпы ка-лориясының 30 пайызы майдан құралуы тиіс. Басқаша айтқанда, адам күніне 80-100 грамм май жеуге тиіс. 100 грамм сиыр етінде 20 грамға дейін, қаз етінде – 27, шұжықта – 17, ірімшікте – 30, қаймақта – 25, сүтте – 3 грамға дейін май бар. 
 
Тұздың пайдасы мен зияны 
Минералды заттар – та-мақтың өте қажетті құрамдас бөліктері. Тамақта олардың жетімсіздігі әр түрлі аурулар туғызады. Егер жануарларды минералды заттардан әдейі айырса, олар көп ұзамай өледі. Өсімдіктер тұздарды топырақтан алады. Натрий, калий, хлор тәріз-ді макроэлементтердің ең маңызды қызметтерінің бірі – олар қандағы тұз құра-мы мен осмостық қысымын тұрақты деңгейде қалыпты ұстап тұрады, ал қан мен талшықтарда сақталатын су- дың мөлшері едеуір мөл-шерде осыған байланысты. Ағзада су алмасуы минералды тұздардың алмасуымен тығыз байланысып, қабысып жатады. Ағзада су – тұз алмасуына жүйке және гор- мон жүйелері әсер етеді. Дені сау ересек адамның ағзасына тамақпен келетін тұздардың мөлшері негізінен несеп пен тер арқылы ағзадан шығатын тұздардың мөлшерімен дәлме-дәл тең-десіп отырады. 
 
Адамның тұзға деген қа-жеттілігі, біріншіден, жасанды емес тамақ өнімдерінің құрамындағы тұздардың есебінен (шамамен күніне 3-5 грамм); дайындаған кезде тамаққа қосылатын тұз-дың есебінен (шамамен 3-5 грамм) және ақыр соңында, тамақтану үстінде адамның өзі асқа себетін тұздың есебінен қанағаттандырылады. Сонымен, адамның күндік рационында орта есеппен 10-15 грамм ас тұзы болуға тиіс. Денеге көп күш түскенде, әсіресе жылдың ыстық мезгілінде, ыстық цехтарда істейтін жұмысшыларға, алыс қашықтыққа жүретін немесе жүгіретін спортшы- ларға, марш жасайтын жауынгерлерге тамақтағы тұз-ды қосқанда тәулігіне тұз тұтынуды 20 грамға дейін (бірақ одан көп емес) арттыру керек. 
 
Тұзды артық тұтыну ағ-зада судың көп мөлшерде ұсталуына жәрдемдеседі, сол арқылы жүрек пен бүйрекке керексіз ауыртпалық түседі. Тамақпен бірге тұзды шамадан тыс тұтыну әсіресе осы органдары ауыратын адамдарға көбірек зиян тигізеді. Жүрегі жеткіліксіз істейтін және бүйрегі ауыратын адамдарға диетада ас тұзын күрт азайтқан жөн. Өйтке-ні, ауру жүректің қажетті мөлшердегі қанды бүйректен өткізуге шамасы жетпейді де, тұздар ағзада ұсталып қалады. Бұл жағдайда натрий тұздарының кідіруі ерекше қауіпті, өйткені бұл ағзада шамадан артық судың жиналуын туғызады. Осыған байланысты әдетте аяқтың басының сәл ісінуі мен бет талшықтарының ісінуінен құр- сақ тұсының жаппай суға толуына дейін көлкілдеп ісіну пайда болады.