Өндірістік кооперативтің жалпы сипаттамасы

 

 

Кіріспе

 

Курстық жұмыстың өзектілігі: Кәсіпорындардың кооперативтік түрі Қазақстан республикасын біршама таныс, өйткені, біздің тарихымыздың кеңестік кезеңінде тұтынушылар кооперативі өмір сүрді. Кәсіпкерлікті    үйымдастырудың формасы   ретінде   кооперативтердің мәні   мынада: олар   өзінің мүшелері   аударатын   заттай   болсын, қаржылай   болсын   пайлық   жарнаның  есебінен құрылады. одан кейін мүлік кооперативтер шығаратын өнімнің және оны сатудан түсетін пайданың,   қызмет   көрсету   немесе   қызметтің   басқа да түрлерінен түсетін   пайданың   есебінен   толығып   отырады.  Жоғары   ұйым         болып жалпы жиналыс саналады. Өкілеттілік және атқарушылық міндеттерді жалпы жиналыс сайлатын басқарма мен оның төрағасы іске асырады.

Әр   елде   әр   түрлі жағдайда   дамығанымен   қоғамның   түрлі салаларында   қатысуы   талассыз қалыптасып қалған кооперативтердің пайда болуы табиғаты мен дүниедегі кооперативтік қозғалыстың экономикалық мәні теориялық тұрғыдан түсіндіруді қажет етеді. Кооперацияның да өз теоретиктері бар, олар кооперация феноменіне теориялық анықтама беріп, оның түрлі елдердегі қоғамдақ формацияның қандай   болғанына   қарамастан даму үрдістерінің заңдылықтарын белгілеуге тырысады.

Кооперативтік   жұйенің   теориялық    негіздерін зерттеуді «кооперация» ұғымының түп-төркінінен бастайық. «Кооперация» сөзі латынның соореration—ынтымақтасу,   ағылшын тілінде cooperation деген сөз адамдардың шаруашылықтар одағына бірігі үдерісін білдіреді, немістерде   кооперация – mitwirking –бірлесіп   жасалатын   қызмет деген ұғымды білдіреді. КООПЕРАТИВ (лат.соореration—ынтымақтастық)—меншікті,   жалға   алынған немесе тегін пайдалануға берілген мүлік негізінде қандайда болсын қызметті бірлесіп жүргізу үшін ерікті түрде бірікккен азаматтар ұйымы.  Кооперация сөзі Ресейде алғаш рет 1866 жылы Эд. Пфейфердің «Об Ассоциациях» кітабын орыс тілінде аудару нәтижесінде пайда болды.

Кооперативтердің өзге бір тобы тұтыну кооперативтері деп аталады, ондай кооперативтер саудадағы және кәсіпкерліктегі өсімдерді болдырмайтындай тұтынушылық мақсаттарды шешуге арналады.

Өкінішке қарай, қазіргі кезде өндірістік кооперативтерге  экономикасынан өзіне лайықты орын алмай отыр. Оның көптенен себептері бар, олардың біреуі — кооперативтердің құрылуы мен қызмет етуінің тиісті құқықтық негізінің болмауы. Қазіргі уақытта, Азматтық кодекстің қабыддануына (оған арнайы бөлім арналған) және өндірістік кооператив туралы заңның шығуына байланысты жағдай өзгеріп, кооперативтердің сандық және сапалық жағынан өсуі байқалды.

Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардьщ өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператин мүшелерінің мүліктік жарналарын біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп танылады. Өндірістік кооператив заңды тұлға болып табылады және коммерциялық ұйымдардың қатарына жатады.

Өзінің еңбекке қатысуы (жай айтқанда, кооператив мүшесі онда жұмыс істеуге тиіс) факторы өндірістік кооперативтің акционерлік  қоғамнан және шаруашьшық серіктестіктен айырмашылығы болады, ал кейінгілердің қатысуы ақша енгізумен аяқталатыи, қатысушының оларда жұмыс істеуі міндетті емес болатын. Басқаша айтқанда, өндірістік кооператив дегеніміз — бұл ең алдымен, еңбек бірлестігі, ал шауашылық, серіктестік — бұл ең алдымен капиталдар бірлестігі. Өндірістік кооперативтердің демократиялық және халықтық сипаты, міне, осы жағымеи айқындалады, оларды қомақты ақша қаражаттары болмағанымен, жұмыс істей алатын жұмыс істегісі келетін азаматтар құра алады.

Осыған қарамастан, арнайы зандарда кездесетін өндірістік коопе-ративтердің қызметін шектеу құқықтық тұрғыдан да, іс жүзінде де негізсіз және ескірген көзқарастардың көрінісі болып табылады.

Курстық жұмыстың мақсаты: өндірістік кооператив ұғымына  тоқтала  келіп,  оның Қазақстан  Республикасында азазматтық құқықтық мәртебесін зерттеу болып табылады.

     Курстық жұмыстың міндеттері:

• өндірістік кооператив түсінігін анықтау;
• оның ерекшеліктері мен белгілерін саралау;
• ҚР-да өндірістік кооперативтің құқықтық мәртебесін талдау;
• өндірістік кооператив мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін ажырату;
• ҚР-да өндірістік кооператив қызмтетін реттеуді жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.

     Курстық жұмысты зерттеу барысында ҚР нормативтік құқықтық актілерін, Қазақстан Республикасының және статистикалық мәліметтерді, Қазақстан Республикасының және шет ел ғалымдарының оқулықтарын, атап айтқанда: Стамкулов Ә.С., Бектурғанов.Ә.,Сулейменов М.К.; Суханов Е.А.пайдаланылды.

     Курстық жұмыстың құрылымы  тақырыпқа  сай  кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған  әдебиеттер  тізімінен  тұрады. 

 

 

 

 

 

 

 

1 Өндірістік кооперативтің жалпы сипаттамасы 
1.1 Өндірістік кооперативтің мәні және ерекшеліктері

Өндірістік кооператив дегеніміз – бұл бұрынғы кезде  де, қазіргі уақытта да кеңінен қолданылатын, адамдардың ұжымдық еңбегін ұйымдастырудың ескі түрлерінің бірі. Революцияға дейінгі Ресейде артельдер түріндегі өндірістік кооперативтер кең таралған болатым. Мысалы, Сібірде және Солтүстік Қазақстанда елдің ішіңде сатуға жопс экспортқа шығаруға арналған сары майдың басым бөлігі кооперативтік май шығаратын орыңдарда дайындалатын.[1]

Қазақстанда кооперативтік өндірістер қыш-құмыра және былғары өнеркәсібінде кеңінен пайдаланылды және Романовтар Үйінің 300 жылдығын мейрамдау күндеріңде Қазақстанның делегацияның патшаға  сыйға тартқан ерекше әсем әрі мықты өңделген ат әбзелдері жиынтығының сол кездегі Ақмола артельдерінің бірінде жасалуы кездейсоқтық емес еді. Жаңа экономикалық саясаттың негізін құраған кооператинтор кеңестік Ресейді күйзелістен, аштықтан және шаруашылықтың күйреуінен басты тұтқалардың бірі болды десек артық айтқандық болмас.

Өкінішке қарай, қазіргі кезде өндірістік кооперативтерге  экономикасынан өзіне лайықты орын алмай отыр. Оның көптенен себептері бар, олардың біреуі — кооперативтердің құрылуы мен қызмет етуінің тиісті құқықтық негізінің болмауы. Қазіргі уақытта, Азматтық кодекстің қабыддануына (оған арнайы бөлім арналған) және өндірістік кооператив туралы заңның шығуына байланысты жағдай өзгеріп, кооперативтердің сандық және сапалық жағынан өсуі байқалды.

Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардьщ өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператин мүшелерінің мүліктік жарналарын біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп танылады. Өндірістік кооператив заңды тұлға болып табылады және коммерциялық ұйымдардың қатарына жатады.

Өзінің еңбекке қатысуы (жай айтқанда, кооператив мүшесі онда жұмыс істеуге тиіс) факторы өндірістік кооперативтің акционерлік  қоғамнан және шаруашьшық серіктестіктен айырмашылығы болады, ал кейінгілердің қатысуы ақша енгізумен аяқталатыи, қатысушының оларда жұмыс істеуі міндетті емес болатын. Басқаша айтқанда, өндірістік кооператив дегеніміз — бұл ең алдымен, еңбек бірлестігі, ал шауашылық, серіктестік — бұл ең алдымен капиталдар бірлестігі. Өндірістік кооперативтердің демократиялық және халықтық сипаты, міне, осы жағымеи айқындалады, оларды қомақты ақша қаражаттары болмағанымен, жұмыс істей алатын жұмыс істегісі келетін азаматтар құра алады.

Заңшығарушылардың өндірістік кооперативтер қызметінің  принциптерін көрсету керек деп есептеуі кездейсоқ жағдай емес, олар осы арқылы кооперативтер қызметінің коомерциялық ұйымдар ретіндегі ерекшілігін ерекше атайды. Мәселен, Өндірістік кооператив туралы заңның 1 -1 -бабына сәйкес өндірістік кооперативтерді құрудың және олардың қызмет етуінің негізгі принциптері мыналар болып табылады:

• кіру және шығу еркіндігі;
• мүліктік жарна енгізу міндеттілігі;
• басқарудың демократиялылығы;
• өзара жәрдем көрсету және оның мүшелері үшін экономикалық 
  пайда табуды қамтамасыз ету;
• өндірістік кооперативтің қызметі туралы ақпараттарды алу 
  мүмкіндігі. [2]

 

1.2 Өндірістік кооперативтің құрылымы мен қызметтері

        Өндірістік  кооператив — деп азаматтардың  бірлескен кәсіпкерлік қызмет  үшін мүшелік негізінде олардың  өз еңбегімен қатысуына және  өндірістік  кооператив мүшелерінің мүшелік жарналарын (акция) біріктіруіне негізделген ерікті бірлестік деп танылады. Кооператив мүшелері екі немесе азамат басынан құралуы қажет. Өндірістік кооперативтің мүшелері өзінің міндеттемелері бойынша өндірістік коператив туралы заңда көрсетілген мөлшер мен тәртіпке бағынуы қажет. Ссонымен қатар өзінің құқығы Заң Кодексінде белгіленген.

         Өндірістік  кооперативтің өзіндік жарғысы  бар. Жарғыда: өндірістік кооперативтің  атауы,тұрғылықты орны, оның органдарының  құру тәртібі және олардың құзіреті , қызметін қайта құру мен тоқтату ережелері белгіленген. Бұл мәліметтерден басқа кооператив мүшелері жарнасының мөлшері туралы, кооператив мүшелерінің құрамы мен жарна қосу тәртібі және олардың жаранларды енгізу жөніндегі міндеттемелерді бұзғаны үшін жауапкершілігі туралы, кооператив қызметіне оның мүшелерінің    еңбекпен қатысуы  жөніндегі міндеттемелерді үшін жауапкершілігі          туралы,  кооперативтің  таза табысын  бөлу  тәртібі  туралы,  кооперативті  басқару  органдарының  құрамы  мен  құзіреті  және  олардың  шешімдер  қабылдау,  соның  ішінде  шешшімі  бірауыздан немесе білікті көпшілік дауыспен  қабылданатын мәселелер жөніндеегі шешімдер  қабылдау  тәртібі  туралы  ережелер  болуға тиіс.  Егер заңды тұлғаны бірадам құрса. Онда оның қызметін  қайта  құру  мен  тоқтату  ережелері белгіленеді.      Жарғыда заңдарға қайшы келмейтін басқа да ережелер болуы мүмкін.

          Өндірістік    кооперативтің    мүлкі.   Өндірістік коопераативтің   мүлік,  егер   кооперативтің  жарғысында   өзгеше   көзделмесе ,  оның  мүшелерінің   пайдаларына  олардың  жараналарына  барабар    бөлінеді . Кооператив   таза табысы  оның  мүшелері  арасында,   егер кооператив   жарғысында   өзгеше  тәртіп  көзделмесе,  олардың  еңбекке   қатысуына  сәйкес   бөлінеді.   Өндірістік кооператив  таратылған  немесе  кооператив  мүшесі  одан  шыққан  жағдайда  кооператив  мүшесінің  өз  ұпайын  бөліп  алуға құқылы.

           Өндірістік   кооперативті   басқару. Бұл туралы  азаматтық кодекстің  99-бабында   жазылған.  Бапта: Өндірістік кооперативті басқарудың жоғарғы органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып табылады.Өндірістік кооперативте кооперативтің атқарушы органдарының қызметіне бақылау жасауды жүзеге асыратын қадағалау кеңесі құрылуы мүмкін.Қадағалау кеңесі мүшелерінің өндірістік кооператив атынан әрекет жасауға құқығы жоқ.Басқарма және оның  төрағасыа кооператив қызметіне күнделікті басшылықты жүзеге асырады және қадағалау кеңесі мен кооператив мүшелерінің жалпы жиналысына есеп береді.Тек кооператив мүшелері ғана қадағалау кеңесі мен өндірістік кооператив басқармасының мүшесі бола алады.Кооператив мүшесі бір мезгілде қадағалау кеңесініің мүшесі және басқаарма мүшесі бола алмайды.

        Өндірістік  кооперативті басқару органдарының  құзіреті, сондай-ақ олардың шешім қабылдау және кооператив атынан әрекет жасау тәртібі заң құжатттары мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.

         Өндірістік  кооператив мүшелерінің жалпы  жиналысының ерекшк құзіретіне  мыналар жатады:

1.коопператив жарғысын өзгерту;

2.атқарушы ,тексеруші органдарды және қадағалау кеңесін құру мен олардың мүшелерін кері шақырып алу;

3.кооператив мүшелерін қабылдау  және шығару;

4.кооперативтің қаржы есебін  бекіту және оның таза табысын  бөлу;

5.кооперативті қайта құру мен  таратуды шешу.

Жалпы жиналыстың ерекше құзіретіне заң құжаттары мен құрылтай құжаттарында басқа мәселелерді шешуді де жатқызуымүмкін.Жалпы жиналыстың немесе кооперативтің қадағалау кеңесінің ерекше құзіретіне жатқызылған мәселелерді олар кооперативті ңатқарушы органдардығң шешуіне бере алмайды.

       Жалпы жиналыс  шешімдер қабылдаған кезде кооператив  мүшесінің бір даусы болады.

        Өндірістік кооперативтің мүшесі кооперативтен өз қалауымен шығуға құқылы. Бұл ретте оған оның  жарнасы төленуге немесе берілуге, сондай-ақ жарғыда көзделген басқа төлемдер төлеу жүзеге асырылуғу тиіс.

      Кооперативтен шығатын  мүшеге жарна мен басқа мүлік  есепті кезең аяқталып, кооперативтің  қаржы есебі бекітілгеннен кейін  беріледі.

        Өндірістік  кооперативтің мүшесі өзіне кооператив жарғысында жүктелген міндеттерді орындамаған немесе тиісінше орындамаған ретте,сондай-ақ заңқұжаттары менқұрылтай құжаттарында көзделген басқа да реттерде жалпы жиналыстың шешімі бойынша кооперативтен шығарылуы мүмкін. Өндірістік кооперативтің мүшесі кооперативтен соған ұқсас кооперативке мүше болуына байланысты жалпы жиналыстың шешімі бойынша бойынша шығарылуы мүмкін. Өндірістік кооперативтің одан шығарылған мүшесі өз жарнасын және жаңа айтылғандай сәйкес кооператив жарғысында көзделген басқа да төлемдерді алуға құқылы.

        Өндірістік  кооперативтің мүшесі өз жарнасын  немесе оның бір бөлігін, егер  заң құжаттары мен құрылтай  құжаттарында өзгеше көзделмесе, кооперативтің басқа мүшесіне  беруге құқылы. Өндірістік кооперативтің  мүшесі болып табылмайтын азаматқа жарнаны беруге кооперативтің келісуімен ғана рұқсат етіледі.Бұл ретте кооперативтің басқа мүшелері мұндай жрнаны сатып алуды басым құқықты пайдаланады.

        Өндірістік  кооперативтің мүшесі қайтыс  болған жағдайда оның мұрагерлері,егер  кооперативтің жарғысында өзгеше көзделмесе, кооператив мүщесі етіп қабылдануы мүмкін. Қайтыс болған кооператив мүшесінің мұрагері кооперативкекіруденбас тартқанда немесе кооператив мұрагерлері қабылдаудан бас тартқанда оған мүліктегі қайтыс болған кооператив мүшесінің пайына бара-бар үлес,сондай-ақ кооперативтің таза табысын қайтыс болған адамға тиесілі бөлігі және кооператив қызметінеқосқан жеке еңбегі үшін сыйақы төленеді