Кәсіпорындар мен мекемелердің, ұйымдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесі

Кәсіпорындар мен мекемелердің, ұйымдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесі

1.Мемлекеттік және мемлекеттік  емес  кәсіпорындар мен мекемелер

2.Шаруашылық серіктестіктер  мен қоғамдар,  өндірістік және  тұтыну кооперативтері

3.Қоғамдық бірлестіктер

4.Діни бірлестіктер

   1.Мемлекеттік басқару  аясында өзінің мақсат – міндеті  мен әкімшілік – құқықтық мәртебесі  жөнінен әр түрлі болатын көптеген  мемлекеттік және мемлекеттік  емес ұйымдар қызмет атқарады.

        Ұйым- деп өзінің басқару органы басшылық ететін және меншігінде, шаруашылық жүргізу  немесе жедел басқару құқығында оқшауланған мүлкі болатын әр түрлі саны бар қызметкерлер ұжымы түсініледі. Ұйымның басқару органы оның әкімшілігі болып табылады. Бұл жеке дара басшы және оның орынбасарлары,  не бір мезгілде жеке дара және ұжымдық немесе басқа тағайындалатын орган, не қызметкерлер ұжымының ұйымды басқару жөнінде уәкілеттік берген органы болуы мүмкін. Әкімшілік басқару функцияларын өзіне берілген өкілеттіктер шегінде өз ұйымының ішінде жүзеге асырады. Бұлар еңбек ұжымының  жұмысын ұйымдастыру, еңбек және мемлекеттік тәртіпті қамтамасыз ету жөніндегі өкілеттіктер. Өз қызметкерлері ұжымына қатысты әкімшіліктің тәртіптік билігі бар. Сыртқы басқаруды алатын болсақ, ол атқарушы билік органдары сияқты оны жүзеге асырмайды, өйткені оның тиісті мемлекеттік биліктік өкілеттіктері болмайды. Ұйымның әкімшілігі атқарушы билік органдарымен сыртқы әкімшілік-құқықтық қатынастарға ұйымның функцияларын жүзеге асыруға байланысты басқарудың объектісі ретінде қатысады. Әкімшілік оларға тиісті өтініштер беруге, олардың іс-әрекеттеріне әкімшілік жолмен де, сондай-ақ сот тәртібімен де шағымдануға құқылы.

           Ұйымдардың қызметінің, өкілеттіктерінің  мәселелері әр түрлі тұрғыдан  Қазақстан құқығының бірнеше  салаларының зерттейтін пәні  болып табылады: әкімшілік, азаматтық, қаржылық, еңбек, т.б. Ұйымдардың әкімшілік  құқықтық мәртебесін белгілейтін  құқық нормалары әр түрлі заңдарда  және өзге де нормативтік құқықтық  актілерде қаралған. Ұйымдардың  әрқайсысының әкімшілік құқықтық  мәртебесін жекелеп дұрыс және  жанжақты сипаттау үшін оларды  топтастырудың үлкен маңызы бар. Бұл олардың қызметінің мақсаттары,  ұйымдық – құқықтық нысандары, өздеріне жататын мүлікке билік  ету өкілеттіктерінің көлемі  мен сипаты бойынша, сондай-ақ  бағыныштылығы немесе ведомстволық  қарастылығы бойынша жүргізіледі. Ұйымдар өздерінің қызметінің  мақсаты бойынша коммерциялық  және коммерциялық емес болып  бөлінеді. Комерциялық ұйымдар мемлекеттік  кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, өндірістік кооператив нысандарында  құрылуы мүмкін; ал  коммерциялық  емес ұйымдар – мекеме, қоғамдық  бірлестік , тұтыну кооперативі, қоғамдық  қор, діни бірлестік нысанында  және заң құжаттарында  көзделген  өзге де нысанда құрылуы мүмкін. Комерциялық ұйымдар өздерінің  кәсіпкерлік қызметін үйлестіру, сондай-ақ жалпы мүліктік мүдделерді  білдіру мен қорғау мақсатында  өзара шарт бойынша қауымдастықтар  нысанында  коммерциялық емес  ұйым болып табылатын бірлестіктер  құра алады.  Қауымдастықтың мүшелері  өз дербестігін және заңды  тұлғаның құқықтарын сақтап қалады.

            Қызметінің түрі бойынша ұйымдардың  мына сияқты түрлері, мысалы, кәсіпорындар , мекемелер, азаматтардың қоғамдық  бірлестіктері және өзге де  әр түрлі ұйымдар ажыратылады. Меншік түрлері бойынша ұйымдар  мемлекеттік  және мемлекеттік  емес болып болінеді. Ұйымдардың  бір түрі кәсіпорындар мен  мекемелер болып табылады. Мемлекеттік  кәсіпорындар  мен   мекемелер  өзінің қызметінің көлемі мен маңызы бойынша  республикалық және коммуналдық – облыстық, аудандық , қалалық, кенттік және  ауылдық маңызы барлар болуы мүмкін.

   Кәсіпорындар  мынандай  ұйымдық-құқықтық  нысандарда құрылуы  мүмкін, мысалы : шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, мемлекеттік кәсіпорын. Кәсіпорындардың  салалар бойынша әр түрлі түрлері  бар: өнеркәсіптік – заводтар, фабрикалар, шахтылар, рудниктер,т.б. Кәсіпорындарды  мемлекеттік органдар, құрылтайшылар, мүлікті меншіктенушілер не оған  мүлік меншік иелерінің уәкілеттік  берген органдары құра алады .

            Кәсіпорын - бұл қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырыу және пайда табу мақсатында өнім өндіру, жұмыс атқару және қызмет көрсету үшін құрылған шаруашылықпен айналысатын субъект. Бұл қызметтің негізіне оның мүлкі жатады. Кәсіпорын өзінің қызметін дербес жүзеге асырады,  шығарған өніміне, тапқан пайданың, салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді төлегеннен кейін, қалғанына билік етеді. Мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындардың әкімшілік құқық субъектілігі әр түрлі. Мемлекеттік кәсіпорындар мемлекеттің меншігі болып табылады . Сондықтан мемлекеттік органдардың қарауына. Мемлекеттік кәсіпорындарды құру;  олардың қызметінің  мақсат-міндеттерін , сондай-ақ оларды орналастыратын орнын айқындау; жарғысын бекіту; кәсіпорындарды басқару; мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құру және тарату жатады.

  Мемлекеттік кәсіпорындар  қызметінің негізгі міндет-мақсаты  қоғам мен мемлекеттің қажетіне  қарай айқындалатын мынандай  әлеуметтік-экономикалық міндеттерді  шешу болып табылады:

1. мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз ету және қоғам мүддесін қорғау;
2. экономиканың  жеке меншік  секторы қамтымаған немесе жеткіліксіз қамтыған қоғамдық өндірістің салаларында бірінші қажеттіліктегі тауарларды өндіру;
3. мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып табылатын салалардағы қызметті жүзеге асыру.

           Кәсіпорынның шаруашылық жүргізу  құқығы мүлікті мемлекеттен меншік  иесі ретінде алған және осы  мүлікті  иелену, пайдалану және  оған билік ету құқықтарын  ҚР-ның Азаматтық кодексінде, кәсіпорын  туралы заңда және өзге де  заң құжаттарында белгіленген  шекте жүзеге асыратын оның  заттық құқығы  болып табылады. 

    Мемлекеттік кәсіпорындардың  бір түрі жедел басқару құқығына негізделген және мемлекеттік  мүлікке иелік ететін кәсіпорындар  болып табылады. Жедел басқару құқығы қазыналық кәсіпорынның меншік иесінен алған және өз қызметінің  мақсатына,  меншік иесінің тапсырмалары  мен мүліктің мақсатына сәйкес  кәсіпорвн туралы заңмен өзге де заң актілерінде белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған  билік ету құқығын жүзеге асыратын заттық  құқықы болып табылады. Қазыналық кәсіпорындар мынандай мақсаттарда: төтенше және авариялық жағдайларда арнаулы жұмыстар орындау, табиғи зілзаладан қорғау;  қылмыстық атқару жүйесі саласындағы өндірістік қызметті; мемлекеттік монополияға  жатқызылған салалардағы қызметті жүзеге асыру  және т.б. үшін құрылуы мүмкін.Қазыналық кәсіпорынның шаруашылық қызметі оның жарғыда көрсетілген мақсат-міндеттерімен , сондай-ақ мемлекеттің тапсырыстарымен анықталады. Өзге шаруашылық қызметті жүзеге асыруға жол берілмейді.

          Қазыналық кәсіпорынның қызметі  мемлекеттік тапсырысты бөле  отырып, мемлекеттік басқару органы  бекітетін смета бойынша өз  табысының есебінен қаржыландырылады.

        Мемлекеттік  меншіктің түрлеріне қарай кәсіпорындар:

1. республикалық меншігіндегі кәсіпорындар -  республикалық мемлекеттік кәсіпорындар ;
2. коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар болып бөлінеді.

    Республикалық  және коммуналдық мемлекеттік  кәсіпорындардың атаулы тізбелерін  тиісінше ҚР-ның Үкіметі және  тиісті жергілікті атқарушы органдар  бекітеді. ҚР-ның Ұлттық Банкі  құратын кәсіпорындар республикалық  мемлекеттік кәсіпорындар болып  табылады.

     Республикалық  мемлекеттік кәсіпорындарға қатысты  республикалық меншік құқығы  субъектісінің  функцияларын мемлекеттік  меншікке билік етуге ҚР-ның  Үкіметі  уәкілеттік берген мемлекеттік  орган, сондай-ақ ҚР-ның  Ұлттық  Банкі орындацды. Министрліктер, агенттіктер, ведомстволар және ҚР-гың Үкіметі  уәкілеттік берген өзге де  мемлекеттік органдар, сондай-ақ  ҚР-ның Ұлттық Банкі  республикалық  мемлекеттік басқару органдары  болып табылады.

     Коммуналдық  меншік құқығы субъектісінің  коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарға  қатысты функцияларын тиісті  әкімшілік аумақтық бөліністің  әкімдігі жүзеге асырады. Тиісті  әкімшілік аумақтық бөліністің  әкімдігі не жергілікті бюджеттен  қаржыландырылатын, әкім уәкілеттік  берген атқарушы орган коммуналдық  мемлекеттік кәсіпорындарды мемлекеттік  басқару органы  болып табылады.

     Мемлекеттік  емес кәсіпорындаға  мемлекеттің  ықпалы шектеулі. Мемлекет оларды  басқармайды. Басқаруды  мемлекетік  – биліктік өкілеттіктері жоқ  меншік иелері  немесе олардың  уәкілеттік берген органдары  жүзеге асырады. Мемлекет мемлекеттік  емес   кәсіпорынның әкімшілігін  құруға қатыспайды. Мемлекеттің  бұл кәсіпорындар жөніндегі рөлі  барлық кәсіпорындарға , олардың  ұйымдық-құқықтық  нысандарына қарамастан , жалпы бірдей болатын әкімшілік- құқықтық  тәртіп белгілеу және  сол белгіленген тәртіптің  сақтауына  бақылау жасау болып табылады. Мемлекеттік емес кәсіпорынды  басқарудың тәртібі заңнамалармен  және кәсіпорынның жарғысымен  айқындалады. Заңнамаларда бұл жөнінде  тек жалпы нұсқамалар  ғана  болады.

    Басқарушылық, әлеуметтік -  мәдени немесе өзге де  коммерциялық емес сипаттағы  қызметтерді жүзеге асыру үшін  құрылтайшы құрған және қаржыландыратын  ұйым мекеме деп танылады.

    2. Шаруашылық серіктестігі  болып жарғылық қоры құрылтайшылардың салымдарына бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін  және заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым танылады. Шаруашылық серіктестіктері толық серікткстік, сенім серіктестігі, жауапкешілігі шектеулі серіктестік , қосымша жауапкершілігі бар серіктестік және акционерлік қоғам  нысанында құрылуы мүмкін. Шаруашылық серіктестігінде  қатысушылар мыналар болып табылады. Толық серіктестікке  қатысушылар және сенім серіктестігінде  толық серіктестік тек азаматтар ғана бола алады. Азаматтар және өкілді , атқарушы және сот билігі органдарынан басқа , заңды тұлғалар жауапкершілігі шектеулі серіктестікке, қосымша жауапкершілігі бар серіктестікке, акционерлік қоғамға қатысушылар және сенім серіктестігіне салымшылар бола алады .Шет мемлекеттер, халықаралық ұйымдар, шетелдік заңды тұлғалар  мен азаматтар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар, егер заң актілерінде өзгеше белгіленбеген болса,  аталған 1995 ж. 2- мамырдағы  заңға сәйкес  құрылатын серіктестіктерге  жалпы негізде қатысады. Шаруашылық серіктестігінің  құрылтай құжаттары мен жарғысы,  ал бір тұлға құрған серіктестіктің құрылтай құжаты – оның жарғысы болып табылады.   Серіктестікті басқарудың  жоғарғы органы оған қатысушылардың жалпы жиналысы  болып табылады. Серіктестіктің қызметіне  күнднлікті басшылық жасайтын  және оған қатысушылардың  жалпы жиналысына  есеп беретін атқарушы  немесе жеке – дара  орган құрылады. Атқарушы орган ретінде :

1) басқарма

2) байқаушы кеңес

3) шаруашылық серіктестігіне  қатысушылардың  жалпы жиналысының  шешімі бойынша  басқа да органдар  құрылуы мүмкін. Атқарушы органның  қызметін бақылау үшін қатысушылардың  жалпы жиналысы тексеру комисиясын  құруға құқылы. Өз қызметін  жүзеге  асыру үшін қаражат тарту мақсатымен  акциялар шығаратын  заңды тұлға  акционерлік қоғам деп танылады. ҚР-ның заңдарында  көзделген  жағдайларда  акционерлік қоғамның  ұйымдық-құқықтық  нысанында  коммерциялық  емес ұйымдар құрылуы мүмкін. Акционерлердің жалпы жиналысы  қоғамның  жоғарғы басқарушы органы  болып табылады.  Акционерлердің  жалпы жиналыстары жылдық және  кезектен тыс болып бөлінеді.

    Жеке кәсіпкерлік -  жеке кәсіпкерлік субъектілерінің  кіріс алуға  бағытталған, жеке  кәсіпкерлік  субъектілерінің өздерінің  меншігіне  негізделген және  жеке кәсіпкрлік  субъектілерінің  атынан олардың тәуекелімен және  мүліктік жауапкршілігімен жүзеге  асырылатын  бастамшылық қызметі. Азаматтардың бірлескен кәсіпкеплік  қызметі үшін мүшелік негізде, олардың жеке еңбегімен  қатысуына  және  мүшелердің мүліктік жарналарын  біріктіруіне негізделген  ерікті  бірлестігі өндірістік кооператив  болып танылады. Кооператив коммерциялық  ұйым, заңды тұлға болып табылады. Өндірістік кооперативтің мақсаты  мен мәнін оның жарғысы анықтайды. Кооператив құрылтайшы жеке  тұлғалардың  жалпы жиналысының шешімімен  құрылады.Кооперативтің таза табысы  жыл қорытындысы бойынша анықталады. Егер кооператив  жарғысында өзгеше  тәртіп көзделмесе, жалпы жиналыс  белгілеген  мөлшерде таза табыс  кооператив  мүшелерінің арасында  олардың еңбегімен қатысуына  қарай бөлінеді. Кооперативті басқарудың  жоғарғы органы оның мүшелерінің  жалпы жиналысы болып табылады.

    Коммерциялық емес ұйым  деп кіріс түсіндіру негізгі мақсаты болып  табылмайтын және алынған таза кірісті қатысушылар  арасында бөлмейтін заңды  тұлға танылады. Коммерциялық емес ұйымдардың ұйымдық- құқықтық  нысандарының бірі мекеме. Жекеменшік мекеме деп басқарушылық, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес сипаииағы  өзге де қызметтерді  жүзеге асыру үшін  жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғалар  құрған, мемлекеттік құрылымның  бөлігі болып табылмайтын  ұйым танылады.

     Коммерциялық  емес ұйымдардың, мемлекеттік мекемелерді  қоспағанда, басқару органдары мыналар  болып табылады:

• жоғарғы басқару органы- ұйым қызметінің кез келген мәселелері бойынша шешімдер қабылдауға құқылы;