Сот жүйесінің түсінігі мен негізгі қызметі

Кіріспе

 

Қаңтардың жиырма бірінен наурыздың 30 аралығында мен Нығмет Мұқағали Мұхамедсалымұлы арнайы ауданаралық экономикалық сотта өндірістік практика өттім. Практика барысында Б.Ш. Хамзин судьяның бөліміне  Канашев Н.Б. сот отырысы секретарының көмекшісі ретінде шоғырландым.  

Практиканың мақсаты мен  міндеті – нормативиті-құқықтық актілерді және олардың сот өндірісі барысындағы қолдануын, азаматтық  коллегияның жұмысымен танысу.

Арнайы ауданаралық экономикалық сотының қызметі Қазақстан Республикасының 25 қаңтар 2000 жылғы № 132 «Қазақстан Республликасы  сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» конституциялық заңымен реттеледі; Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі; Қазақстан Республикасы Азаматтық процессуалдық кодексі; Қазақстан Республикасының жер кодексі және өзге де нормативті құқықты актілер.

Республика аймағындағы  мемлекеттік қызмет Конституция  негізінде жүзеге аса отырып құқықшығарушық, атқару және сот төрелігіне бөліну принципі және бірін-бірі тежемелі тежеу  жүйесіне сай негізде жүргізіледі.

Конституцияның 75 бабына сай  Қазақстан Республикасында әділеттік  тек сотпен ғана жүргізіледі. Сот  бұзылған құқықтар мен бостандықтарды, азаматтардың және ұйымдардың заңды  өкілеттіктерін қорғау мен қалпына  келтіру формасы болып табылады. Сот төрелігі Қазақстан Республикасы атынан, тәуелсіз, Конституцияға және өзге заңдарға сай жүргізіле отырып сот отырысының барлық қатысушыларының  белсенді қатысуымен іс бойынша ақиқатты анықтап, заңды әрі негізді шешім  шығаруын қамтамасыз етеді.

Сот төрелігі азаматтық, қылмыстық, және өзге де заңдармен белгіленген  түрде жүзеге асырылады. Қылмыстық  сот өндірісі қылмыстық-процессуалдық  кодекспен, әкімшілік өндіріс –  Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодекспен, ал азаматтық – азаматтық  процессуалдық кодекспен реттеледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Сот жүйесінің түсінігі мен негізгі қызметі

 

Арнайы ауданаралық экономикалық сотының қызметі Қазақстан Республикасының 25 қаңтар 2000 жылғы № 132 «Қазақстан Республликасы  сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» конституциялық заңымен реттеледі; Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі; Қазақстан Республикасы Азаматтық процессуалдық кодексі; Қазақстан Республикасының жер кодексі және өзге де нормативті құқықты актілер.

Республика аймағындағы  мемлекеттік қызмет Конституция  негізінде жүзеге аса отырып құқықшығарушық, атқару және сот төрелігіне бөліну принципі және бірін-бірі тежемелі тежеу  жүйесіне сай негізде жүргізіледі.

Конституцияның 75 бабына сай  Қазақстан Республикасында әділеттік  тек сотпен ғана жүргізіледі. Сот  бұзылған құқықтар мен бостандықтарды, азаматтардың және ұйымдардың заңды  өкілеттіктерін қорғау мен қалпына  келтіру формасы болып табылады. Сот төрелігі Қазақстан Республикасы атынан, тәуелсіз, Конституцияға және өзге заңдарға сай жүргізіле отырып сот отырысының барлық қатысушыларының  белсенді қатысуымен іс бойынша ақиқатты анықтап, заңды әрі негізді шешім  шығаруын қамтамасыз етеді.

Сот төрелігі азаматтық, қылмыстық, және өзге де заңдармен белгіленген  түрде жүзеге асырылады. Қылмыстық  сот өндірісі қылмыстық-процессуалдық  кодекспен, әкімшілік өндіріс –  Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодекспен, ал азаматтық – азаматтық  процессуалдық кодекспен реттеледі.

Сот жүйесінің бірыңғайлығы:

- әділеттіктін конституциялық қағидаларымен;

- сот төрелігінің заңмен  қабылдаған түрде жүзеге асуы;

- ортақ заңнаманың қолданылуы;

- соттардың шоғырлану  тәртібімен, қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Респүбликасының  сот жүйесі Конституция және конституциялық заңдармен бекітіледі. Қазақстан  Республикасының Жоғарғы соты, жергілікті соттар (облыстық және оларға теңестірілген, аудандық (қалалық) және әскери соттар) Республикамыздың сот жүйесін құрайды. Ешбір мекеме, лауазымды немесе өзге адамдардың сот төрелігі функциясын асыру құқығы жоқ.

Арнайы немесе өзге негіздегі  құрылатын соттардың құрылуына  жол берілмейді.

«Қазақстан Республикасы сот және судьялардың мәртебесі туралы» заңына сәйкес Жоғарғы сот - азаматтық, шаруашылық, қылмыстық және өзге  істер бойынша өкілетті төмен тұрған соттардың қызметін қадағалау функциясын атқарады.

Жоғарғы соттың құрамы: жоғарғы  соттың төрағасы, сот коллегияларының  төрағалары мен өзге де тұрақты судьялардан  тұрады. Жоғарғы соттың органдары  болып Пленум, Президиум, азаматтық  істер бойынша сот коллегия, шаруашылық және қылмыстық істер, әскери коллегия. Оған қоса консультативті кенес өз жұмысын атқарады.

Облыстық және оларға теңестірілген  соттар төраға, сот коллегияларының  төрағалары мен өзге де тұрақты судьялардан  құралған. Облыстық және оларға теңестірілген  соттардың органдарына сот Президиумы, азаматтық, шаруашылық және қылмыстық  істер бойынша коллегиялар. Облыстық соттар істі өз өкілеттіктері шегінде  бірінші инстанция ретінде, апелляциялық (кассациялық), қадағалау тәртібінде және жанадан ашылған жағдайлар қарастыруға өкілетті; аудандық (қалалық) соттарға қадағалау қызметін және заңмен белгіленген өкілеттіктері негізінде өзге функциялар мен қызметін атқарады.  
 Аудандық (қалалық) соттар сот төраға мен тұрақты судьялардан құралған. Аудандық (қалалық) соттың құрамында сот учаскесі болған жағдайда аудандық (қалалық) сот сот төрағасынан, сот учаскесінің аға судьясы және тұрақты судьялардан құрылады. Аудандық (қалалық) сот істі алғашқы инстанция ретінде қарастырады, заңмен өзгеше белгіленбеген жағдайда.

Қазақстан Республикасының  президенті  бірнеше әкімшілік-территориальдық  бірліктерде бір аудандық сот  қана құрұға немесе бір әкімшілік-территориальдық  бірлікте бірнеше аудандық соттар құрұға өкілетті. Аудандық соттар үшін судьялардың  жалпы санын өкілетті органның ұсынысымен Қазақстан Республикасының президенті бекітеді. Ал әр аудандық соттын судьлар  санын сол соттың төрағасының  ұсынысымен өкілетті орган бекітеді.

Егер аудандық сотта штат бойынша бір судья бекітілген болған жағдайда (бірқұрамды сот), ол судья сол соттың төрағасының қызметін атқарады. Ал бірқұрамды аудандық соттың құрамында төраға болмаған жағдайда, төрағаның қызметін атқару міндеті өзге соттың судьясына территориялық өкілетті органының басқарушысының ұсынысымен облыстық соттың төрағасы бекітеді.

Сот ғимараты мен сот отырысы  залдарда Қазақстан Республикасының  мемлекетінің туы мен елтаңбасының суреті орналастырылады. Жоғарғы және жергілікті соттардың Қазақстан  Республикасының елтаңбасы салынған мөрлері мен сол соттың атауы  болады.

Кез келген соттың тәуелсіздігі Конституция мен өзге де заңдармен  қоргалатын тұрақты судьялары бекітіледі. Судьялардың өкілеттіктері тек  қана заңмен белгіленген жағдайда ғана жойылады немесе уақытша тоқтатылады. Судья өз өкілеттіктерін Қазақстан  Республикасы президентінің бекітілген арнайы мантияларды киіп атқарады.

Судья өз шешімін шығару барысында тәуелсіз және тек қана Қазақстан Республикасының Конституциясы  мен заңдарға бағынады. Сот шешім  шығару процесіне қандай да болсын сипатта араласуға жол берілмейді және Қазақстан Республикасының  заңымен қуданаланады. Әрі судьялар белгілі бір істері үшін есеп беруге міндетті емес.

Сот жүйесінің бірден-бір  мақсаты болып Қазақстан Республикасы азаматтары мен ұйымдардың құқықтары  мен бостандықтарын қорғау, Конституция  мен халықаралық шарттар және өзге де заңдардың орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. Сот жүйесі функцияларының тікелей орындалуы  келесі қағидаларда негізделеді: заңдылықты сақтау қағидасы; судьяның тәуелсіздігін  қамтамасыз ету; заң және сот алдында  адамдардың теңдігі; сот процесінің қатысушыларының теңдігі.

Конституция, заңдар немесе өзге де нормативті актілер, халықаралық  шарттар төңірегінде пайда болатын  құқықбұзушылықтарды қарастыру  сот жүйесі қызметі болып табылады. Шешім мен өкім шығару тек қана соттың өкілеттігі болып табылады.

Соттың шешімдері немесе өкімдері барлық мемлекеттік органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен  азаматтарға орындауға міндетті болып табылады. Оларды орындамау  сотқа деген құрметсіздік әрі  заңмен қудаланады.

Сот өндірісінің дұрыс  түрде ұйымдастырылуы, нормативті актілердің дұрыс қолданылуы, істің белгіленген  уақытта қарастырылуы, сот актілерінің  тиісті түрде орындалуы сот қызметінің әділ шешім немесе өкім шығаруын қамтамасыз етеді.

Жоғарғы соттың құрамы: жоғарғы  соттың төрағасы, сот коллегияларының  төрағалары мен өзге де тұрақты судьялардан  тұрады. Жоғарғы соттың органдары  болып Пленум, Президиум, азаматтық  істер бойынша сот коллегия, шаруашылық және қылмыстық істер, әскери коллегия. Оған қоса консультативті кенес өз жұмысын атқарады.

Облыстық және оларға теңестірілген  соттар төраға, сот коллегияларының  төрағалары мен өзге де тұрақты судьялардан  құралған. Облыстық және оларға теңестірілген  соттардың органдарына сот Президиумы, азаматтық, шаруашылық және қылмыстық  істер бойынша коллегиялар. Облыстық соттар істі өз өкілеттіктері шегінде  бірінші инстанция ретінде, апелляциялық (кассациялық), қадағалау тәртібінде және жанадан ашылған жағдайлар қарастыруға өкілетті; аудандық (қалалық) соттарға қадағалау қызметін және заңмен белгіленген өкілеттіктері негізінде өзге функциялар мен қызметін атқарады.  
 Аудандық (қалалық) соттар сот төраға мен тұрақты судьялардан құралған. Аудандық (қалалық) соттың құрамында сот учаскесі болған жағдайда аудандық (қалалық) сот сот төрағасынан, сот учаскесінің аға судьясы және тұрақты судьялардан құрылады. Аудандық (қалалық) сот істі алғашқы инстанция ретінде қарастырады, заңмен өзгеше белгіленбеген жағдайда.

Қазақстан Республикасының  президенті  бірнеше әкімшілік-территориальдық  бірліктерде бір аудандық сот  қана құрұға немесе бір әкімшілік-территориальдық  бірлікте бірнеше аудандық соттар құрұға өкілетті.

 

2. Судьялардың құқықтық мәртебесі

 

 

Сот жүйесінің бірден-бір  мақсаты болып Қазақстан Республикасы азаматтары мен ұйымдардың құқықтары  мен бостандықтарын қорғау, Конституция  мен халықаралық шарттар және өзге де заңдардың орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. Сот жүйесі функцияларының тікелей орындалуы  келесі қағидаларда негізделеді: заңдылықты сақтау қағидасы; судьяның тәуелсіздігін  қамтамасыз ету; заң және сот алдында  адамдардың теңдігі; сот процесінің қатысушыларының теңдігі.

Конституция, заңдар немесе өзге де нормативті актілер, халықаралық  шарттар төңірегінде пайда болатын  құқықбұзушылықтарды қарастыру  сот жүйесі қызметі болып табылады. Шешім мен өкім шығару тек қана соттың өкілеттігі болып табылады.

Соттың шешімдері немесе өкімдері барлық мемлекеттік органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен  азаматтарға орындауға міндетті болып табылады. Оларды орындамау  сотқа деген құрметсіздік әрі  заңмен қудаланады.

Сот өндірісінің дұрыс  түрде ұйымдастырылуы, нормативті актілердің дұрыс қолданылуы, істің белгіленген  уақытта қарастырылуы, сот актілерінің  тиісті түрде орындалуы сот қызметінің әділ шешім немесе өкім шығаруын қамтамасыз етеді.

Жоғарғы соттың құрамы: жоғарғы  соттың төрағасы, сот коллегияларының  төрағалары мен өзге де тұрақты судьялардан  тұрады. Жоғарғы соттың органдары  болып Пленум, Президиум, азаматтық  істер бойынша сот коллегия, шаруашылық және қылмыстық істер, әскери коллегия. Оған қоса консультативті кенес өз жұмысын атқарады.

Облыстық және оларға теңестірілген  соттар төраға, сот коллегияларының  төрағалары мен өзге де тұрақты судьялардан  құралған. Облыстық және оларға теңестірілген  соттардың органдарына сот Президиумы, азаматтық, шаруашылық және қылмыстық  істер бойынша коллегиялар. Облыстық соттар істі өз өкілеттіктері шегінде  бірінші инстанция ретінде, апелляциялық (кассациялық), қадағалау тәртібінде және жанадан ашылған жағдайлар қарастыруға өкілетті; аудандық (қалалық) соттарға қадағалау қызметін және заңмен белгіленген өкілеттіктері негізінде өзге функциялар мен қызметін атқарады.  
 Аудандық (қалалық) соттар сот төраға мен тұрақты судьялардан құралған. Аудандық (қалалық) соттың құрамында сот учаскесі болған жағдайда аудандық (қалалық) сот сот төрағасынан, сот учаскесінің аға судьясы және тұрақты судьялардан құрылады. Аудандық (қалалық) сот істі алғашқы инстанция ретінде қарастырады, заңмен өзгеше белгіленбеген жағдайда.

Қазақстан Республикасының  президенті  бірнеше әкімшілік-территориальдық  бірліктерде бір аудандық сот  қана құрұға немесе бір әкімшілік-территориальдық бірлікте бірнеше аудандық соттар құрұға өкілетті. Аудандық соттар үшін судьялардың жалпы санын өкілетті органның ұсынысымен Қазақстан Республикасының президенті бекітеді. Ал әр аудандық соттын судьлар санын сол соттың төрағасының ұсынысымен өкілетті орган бекітеді.

Егер аудандық сотта штат бойынша бір судья бекітілген болған жағдайда (бірқұрамды сот), ол судья сол соттың төрағасының қызметін атқарады. Ал бірқұрамды аудандық соттың құрамында төраға болмаған жағдайда, төрағаның қызметін атқару міндеті өзге соттың судьясына территориялық өкілетті органының басқарушысының ұсынысымен облыстық соттың төрағасы бекітеді.

Сот ғимараты мен сот отырысы  залдарда Қазақстан Республикасының  мемлекетінің туы мен елтаңбасының суреті орналастырылады. Жоғарғы және жергілікті соттардың Қазақстан  Республикасының елтаңбасы салынған мөрлері мен сол соттың атауы  болады.

Кез келген соттың тәуелсіздігі Конституция мен өзге де заңдармен  қоргалатын тұрақты судьялары бекітіледі. Судьялардың өкілеттіктері тек  қана заңмен белгіленген жағдайда ғана жойылады немесе уақытша тоқтатылады. Судья өз өкілеттіктерін Қазақстан  Республикасы президентінің бекітілген арнайы мантияларды киіп атқарады.