Азаматтық қүқықтың пәні, ұғымы ,түсінігі

Азаматтык, қуқықтарды кедергісіз жузеге асыру  принціпі. Азаматгық кодекстің бұл принципі конституциялык ережеде де жазылған: "Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігінде, өз мүлкін кез келген завды кәсіпкерлік кязмет үшін еркін пай-далануға қүқығы бар" (Конституцияның 26-бабының 4-тар-мағьІ)Азаматтық қүқықгы жүзеге асырудың өзі осы принципке байЛанысты. Азаматтық кодекстің 8-бабына сәйкес, азаматтар мен занды тұлғалар өздеріне берілген азаматгық құкықтарды, онын. ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады. Бір айта кететін жайт, олардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартқан жалпы ережеге орай бұл қүқықтардың токтатылуына әкеп соқтырмайды. Азаматтар мен заңды түлғалар өздеріне берілген құкықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасап, зандардағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер бұған қоса іскерлік, әдептілік ережелерін сақтауға тиіс.

Бұл міндетті шарт арқылы алып тастауға немесе шектеуге болмайды. Азаматгық қүқық қатынастарына қатысушылардың адал, парасатты және әділ әрекет жасауы көзделеді (АК-тің 8-бабының 4-тармағы).

Азаматтық қүқық  конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамньщ қүқықтары мен бостандықтарын, халықденсаулығы менимандылығьш сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және заңмен шектелуі мүмкін (Конституцияның 39-бабының 1-тармағы).

Азаматтык кұқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъек-

тілерінің құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы ортаға зиян келтірмеуге тиіс.

Азаматтар мен  занды тұлғалардың басқа тарапқа  зиян елтіруге, құқықты басқа түрлерде киянат жасап пайдалануға, сондай-ақ қүқықты оның мақсатына қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол берілмейді (АК-тің 8-бабыньщ 3—5-тармақтары). Осы талаптарды орындамаған жағдайда сот ол адамның тиісті құқығын қорғаудан бас тарта алады.

Сонымен қатар, тауарлар мен қызметтердің еркін  қозғалы-сы жөніндегі ереже де маңызды. Тауарлар, қызметтер және ақша Қазақстан Республикасыньщ барлық аумағында еркін қозғалыста болады. Қазақстан Республикасындағы не заң шы-ғарушының, не атқару билігінің тауарлар мен қызметтердін, қозғалысын шектеуге хақылары жоқ. Еркін қозғалысқа тек заң-мен ғана тыйым салуға болады.

Нүқсан  келтірілген қуқықтардың қалпына  келтірыуін қам-тамасыз ету принципі. Азаматтық құқықтар мен міндеттердің көбісі мүліктік қатьшастармен байланысты. Демек, олар белгілі бір дәрежеде материалдық мазмүнға ие. Азаматтық заңға бұл принципті енгізу азаматтық кұқықтың езекті мәселелерінің бірі — қүқық бұзылғанға дейін болған жағдайды қалпына келтіруді, ал ол мүмкін болмаған жағдайда келтірілген зияндьі өтеуді қам-тамасыз ету мәселесін шешуді жүзеге асырады.

• Азаматтық қуқықтарды сот арқылы қоргау пршщипі. Сот-тыц қорзауын қамтамасыз ету принципі. Бұл конституциялық принцип: әркімнің өз құқықтары мен боставдықтарының сот арқылықорі;алуынақүқығы бар (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы бұдан аз ғана уақыт бүрын сот аркылы қорғану ролі төмен болып келді, ягни тек занда көрсетілген жағдайда ғана сотқа шағыну мүмкін еді (мысалы, бұрынғы Еңбек туралы заң кодексіне тіркелген аты шулы тізімнің 1- және 2-кестесі).

Азаматтык кодекстің 9-бабына сөйкес азаматтық кұқықты  қорғау сот (терелік сот немесе аралық сот) арқылы жүзеге асады. Белгілі бір жағдайларда бұрмаланған азаматтык кұқык басқада тәсілдермен корғала алады. Заңда көзделген ретте мұндай қорғау әкімшілік тарапынан жүзеге асуы мүмкін (АК-тің 9-бабының 2-тармағы).

Азаматтық кодекске дәстүрлі қорғау шараларынан басқа қорғаудың жаңа да арнайы тәсілдері енгізілген. Арнайы заң құжаттарывда көзделген жағдайда нақты және занды әрекеттермен тікелей қүқығы бұзылған адамның құкығын корғауға    , (өзін-өзі қорғау) зан жол береді. Өзін-өзі қорғау азаматтың    құқығына жасалған киянатты өз күшімен жеңуі деуге болады, бұл өзін-өзі қорғау, не мүлікті, немесе қаржыға катысты төлемді ұстап калу, сондай-ақ өз бетімен кепілдік құқығын жүзеге асыру түрінде көрінеді. Өзін-өзі қорғау ұғымы қылмыстық құқықтың аясына жатады, бірак, өзін-өзі қорғау жазалауға тұрмаса, онда онысы занды әрекет болып табылады. Үстап қалу күқығы деп меншік иесінің бөтеннің затын иесіне өзінің алдындағы міндеттемесін орындамағанша бермей, ұстай тұруын айтады. Мысалы, Азаматтықкодекстін712-бабы бойынша экспедиторға тек экспедициялық қызметі үшін берілетін ақы төленбейінше, жүкті ұстай тұру қүқығы беріледі.

Азаматтық кодекстің 318-бабының 2-тармағына сәйкес кепіл  ұстаушы кепіл туралы шартта, сондай-ақ, Азаматтық ко-дексте және өзге де заң  құжаттарында көзделген реттерде кепілге салынған мүлікті соттан тыс күштеу тәртібімен сауда еткізу (аукцион) арқылы өз бетімен сатуға қүқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететін кепілге салынған нөрсені сату женінде кепіл ұстаушы банктің де осындай құқығы болады.

Келесі жаңалыққоргаудынтағы бір түріне байланысты, ягаи ол моральдык  зиянның өтемін төлету болып табылады. Тұңғыш рет мұндай моральдык зиянньщ  төлемін ақшалай түрде төлету мүмкіндігі 1990 жылы 12-маусымда қабылданған  КСРО-ның "Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат кұралдары туралы" заңының 39-бабында тұжырымдалды, кейін бұл норма басқа да өртүрлі заң құжатгарына енгізілді.

Моральдық зиян Азаматтық кодекстің 951-бабына сәйкес адамның және заңды тұлғалардың  өзіндік мүліктік емес игіліктері мен  құқықтарының бұзылуы, кемсітілуі немесе олардан айрылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан басынан кешірген (төзімін тауысқан, уайымға салған) жан азабы немесе тән азабы (қорлау, ызаландыру, қысым жасау, ашуландыру, ұялту, түңілту, тән қинауы, залал шегу, қолайсыз жағдайда қалу және т. б.) деп есептеледі. Моральдық зиян оны келтіруіпшің кінәсіне орайластырылып өтеледі. Сонымен қатар, моральдык зиян оны келтірушінің кінәсін есепке алмай-ак, егер ол төмендегідей жағдайларға байланысты орын алса:

1. зиян азаматгың өмірі мен денсаулығына жоғары қауіптілік 
   көзі арқылы келтірілсе;
2. зиян азаматқа оның заңсыз сотталуыньщ, заңсыз қыл- 
   мыстық жауапқа тартылуының, бұлтартаау шарасы ретінде заң- 
   сыз қамауға алуды, үйде қамауда ұстауды немесе ешкайда кет- 
   пеу туралы қолхат алуды қолданудан,қамауда ұстау, психиатриялық емдеу мекемесіне немесе басқа еңдеу мекемесіне орналастыру түрінде әкімшілік жазаны заңсыз қолданудьщ сал-дарынан келтірілсе;

3) зиян ар-ожданына, қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне 
нұқсан келтіретін мәліметтер тарату арқылы келтірілсе;

4) заң құжаттарында көзделген өзге де жағдайларда өтеледі. 
Заңда көзделген реттен басқа жағдайда азаматтың мүліктік

құқығын бұзатын  әрекеттер арқылы жасалған зиян өндіртіп алуға жашайды.

Моральдық зиян ақшалай түрде өндіріледі. Моральдык зиянньң көлемін анықтау кезінде жәбірленушінің шеккен рухани зардабын субъективті баға ретінде ескереді.' Сондай-ак жәбірленушінің рухани және денсаулығына байланысты зар-дап шегуінің дәрежесін анықтайтын объективті мәліметтер де ескеріледі: өмірлік маңызы бар жағдайларға қастандық жасау объектісі (өмірі, денсаулығы, абыройы, ар-намысы, еркіндігі, үйіне ешкімнің тиіспейтіндігі және т.б.); құкық бұзушылыктың ауыр зардаптары (жақын туысқанын өлтіру, денеге жарақат салу, сол аркылы мүгедек ету, еркінен айыру, жұмыссыз калдыру немесе баспанасыздыққа душар ету және т.б.); адамды мазак қылатын жалған мөліметгер тарату сипаты мен жүйесі; жәбірленушінің өмірлік хал-ахуалы (тұрмыстық, отбасылық, қызметтік, материалдық, денсаулық жағдайлары, жасы және басқалары); басқа да назар аударуға тұратын жайттар.

Мүліктік зиянның  ендіріліп алынғанына қарамастан, моральдық  зиян орнына келтіріледі (АК-тің 952-бабы).

Тақырып  2.  АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫКТЫҢ ДЕРЕКНАМАЛАРЫНЫҢ

 «БАСТАУЛАРЫНЫҢ»    ҰҒЫМЫ МЕН ТУРЛЕРІ

Жоспары

1. Азаматтық  құқықтың  бастаулары түсінігі
2. Азаматтық қүқықтың негізгі бастаулары
3. Азаматтық қүқықтың басқа да бастаулары

Құқық    дерекнамасы термині казіргі  кездегі кұкыктануға рим кұкыгынан келді. Құқық дерекнамасы туралы әңгіме қозғалғанда, алдымен б!зге азаматтык құқықтың жиынтығын   керсететін күқықтық нормалардың жай-жапсары кандай деген мәселені анықтап алуға тура келеді. Әдетте азаматтык-күқықтық   нормалардың нысандарын "азаматтык кукык дерекнамасы" деген терминмен сипаттау тән нәрсе. Азаматтық кукык дерекнамасы зандар, баска да нормативтік кукыктык актілер және әдет-ғұрып деп аталатын екі турге бөлінеді. Іскерлік айналымындағы   әдет те оның соңғысына жатады. Кеңестік заңдарда сот тәжірибесі дербес кукык дерекнамасы болып саналмады. Казір Казакстан Республикасы Жогарғы Соты зандар-ды колдану жетінде нормативтік каулылар шығарады. Оған мысал ретінде Республика Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылгы 22 желтоқсандағы "Моральдық зиянды қалпына келтіру туралы зандарды соттардың колдануы" атты қаулысын айтуга болады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік каулылары белгілі дэрежеде азаматтык құкықтың дерекнамасы болып саналады, ягни ол соттарда қаралған істері бойынша алғашқы нормативтик каулылар аркылы, сот тәжірибесі жөнінде басшылыкка алынатын нускаулар береді. Жоғарғы Соттың бул нускаулары тек сот органдарына арнала турса да, беделді органның құжаты болғандыктан жалпыга бірдей маңызға ие болады және азаматтык кұкыктың дамуында улкен рол аткарады.

Азаматтык; кукык дерекнамасьша халыкаралык шарттар да (конвенциялар) жатады (АК-тщ 3-бабының 8-тармағы). Бул орайда халыкаралык шарттар азаматтык кукык дерекнамасы ретінде Казакстан Республикасының ішкі азаматтық зандарына Қарағанда басым құқыққа ие болады. Егер мундай халыкаралык шартта азаматтык, зандарьшдагыдан езгеше ережелер белпленген болса, аталган шарттыц ережелер! қолданылады. әдетте, азаматтық кодексте колданылатын халыкаралык шарттар оны қолдану үшін Республика ішінде құжат шығару талап етпегеннен басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халыкаралык шарттар тікелей колданылады. Ал, үкіметаралык және ведомство аралык келісімдер, Үкіметтің әртурлі шетелдік фирмаларымен жасаған шарттары ратификациялауга жатпайды. Демек келісімдер (шарттар) Казакстан Республикасымен ратификацияланбагандыктан АК-тің 3 бабының 8-тармағына сәйкес халықаралық шарт болып есептелмейді. Халыкаралық шарттың басқа заңдарға Қарағанда басым құқығы туралы ереже 1969 жылы 23 мамырда кабылданган халыкаралык шарттар құқығы туралы  Вена конвенциясынан туындайды. Аталган конвенцияга

Казахстан Республикасы 1993 жылгы 31 наурыздагы Жоғарғы Кеңестің Каулысы арқылы   қосылған болатын.

1.Қазахстан  Республикасыньң азаматтык; заңдары жалпы-республикалык зандар болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Казакстан Республикасының   езге де зандары мен Қазахстан Республикасы Президентінің зан куші бар Жарлыктарынан, Парламент, каулыларынан, Парламент, Сенаты мен Мәжлісі қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ак Азаматтық кодекстің 1-бабының- 1,2-тармактарында аталган катынастарды реттейтін Қазакстан Республикасы Президентінің  Жарлыктарынан, Казакстан Республикасы Үкіметінің каулыларынан турады.

Азаматтық-құқықтық актілер өздерінің   иеленетін заң күші арақатынасына сәйкес мынадай деңгейлерге белінеді

1. заң —қоғамдық  катынастарды реттейтін, Казакстан Республикасы Конституциясының 61-бабының 3-тармагында көзделген түбегейлі принциптер мен нормаларды белгілейтін Ка- 
   закстан Республикасының  Парламенті, Казакстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 4)-тармакшасында кезделген жағдайларда Қазакстан Республикасының Президенті қабылдайтын құқықтық акті;
2. заң  акті — Конституциялык зац, Казакстан Республикасы Президентінің, Конституциялық зан куші бар Жарлығы, Кодекс, Казакстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы, 
   Сенат пен Мәжлісінің  каулылары;
3. заңға тәуелд1 нормативті  қүқықтық, акт1лер  Үұіметтің қаулылары, министрлердің, мемлекеттік комитеттердің жене басқа да орталық мемлекеттік органдардың бүирықтары, 
   нормативтік қаулылары, езге де орталык, мемлекеттік органдардың нормативтік бұирықтары, қаулылары; мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері.

Нормативтік құқықтық, актілер негізгі жене туынды актілер болып бөлінеді.                     2   Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне мыналар жатады:

1. Конституция, Конституциялык зандар, кодекстер, зандар;
2. Казакстан Республикасы Президентінің Конституциялык 
   зац күші бар Жарлықтары, Казакстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары, Қазакстан Республикасы Президентінің езге де нормативтік құқықтық Жарлықтары;
3. Қазақстан Республикасы Парламенті мен онын палаталарының нормативтік каулылары;
4. Қазақстан Республикасы Ук1метінің нормативтік,каулылары;
5. Конституциялық Кеңестің  Қазақстан Республикасы 
   Жоғарғы Сотының, Қазақстан Республикасы Орталық сайлау 
   комиссиясының нормативтік қаулылары;
6. министрлер мен езге де орталық мемлекеттік органдар басшыларының нормативті     бұйрыктары;
7. мемлекеттік комитеттердің нормативтік: қаулылары, өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
8. мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.

Туынды нормативтік құқықтық актілердің түрлеріне: регламент, ереже, кағида, нұсқаулық жатады.

Туынды турлердегі нормативтік құқықтык актілерге негізгі түрлердегі нормативтік құқықтық актілер  арқылы қабылданады немесе бекітіледі жене олармен біртұтастық кұрайды. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актілердің нормативтік кукыктык актілер сатысында алатын орны негізгі түрдегі актінің деңгейімен анықталады

Казакстан Республикасы азаматтык заңының тұғыры, арқауы Азаматтык кодекс болып табылады. Ол екі бөлімнен (Жалпы жене Ерекше) турады. Казакстан Республикасы Азаматтык кодексінің  Жалпы бөлімі 1994 жьшы 27 желтоқсанда кабылданып, 1995 жылы 1 наурыздан бастап  ұүшіне енді ал Ерекше болімі 1999  шілдеде қабылданда.

.Азаматтык кодекстің 3-бабының 2-тармағы ерекше манызга ие, онда былай делінген: "Осы Кодекстің 1-бабының 3-тармағында аталғандарды қоспағанда азаматтык құқықтың Казак-стан Республикасының заң актілерінде қамтылган нормалары осы Кодекстің ережелеріне кайшы келген жағдайда осы Кодекстің ережелері колданылады, Казакстан Республикасының зандарында камтылған және осы Кодекстің нормаларына қайшы келетін азаматтық құқық нормалары Кодекске тиісті өзгертулер енгізілгеннен кейін гана колданылады". Демек, Азаматтык кодекс барлық уйлестіруші міндеттерді аткарады екен, сондыктан да азаматтык құқық нормалары енгізілген озге құқықтық нормативтік   актілер Азаматтык кодекстің талапта-рына сай болуы тиіс. Ал муның жаксы жағы да, кемшілігі де бар. Кемш1л1к жағы мынада, меселен, Азаматтык кодексте жалпы жене арнайы заңдардың ара салмағын реттеуде құқықтық негіз қаланбаған деп оилаймыз, ал мунын өзі  сайып келгенде, тәжірибеде белгілі бір  дәрежеде қиындықтар  тугызуы гажап емес.