Қаныш Имантайұлы Сәтбаев

Академик Қ.Сәтбаевты XX ғасыр басында ұлы Абайдың ізгілікті және демократиялық идеялары мен өсиеттері ықпалымен қалыптасқан жоғары білімді қазақ философтарының, саясаткерлерінің, ғалымдары мен педагогтарының ғажайып шоғырының нағыз патриоттық және ағартушылық бастамалары мен атқарған істерінің тікелей ізбасары және істерін жалғастырушы деп батыл айтуға болады. Аса қатыгез әрі аяушылықты білмеген большевиктік террор жылдарында өзінің аға буын әріптестері мен достары саяси қуғын-сүргін құрбанына айналғанда, оның туған ағасы Бөкеш Имантайұлы Сәтбаев, немере ағалары Әбікей Зейінұлы мен Әбдікәрім Жәминұлы Сәтбаевтар репрессияға ұшырағаңда және сталиндік түрмелерде қаза тапқанда жас тау-кен инженері Қ.Сәтбаевтың ондай зұлматтан аман қалуы бақытты жағдай еді. Бірақ та 50-ші жылдардың бас кезінде партияны басқарғандардың Қазақстанда жүргізген "буржуазиялық ұлтшылдар мен тексіз космополиттерге қарсы күрес науқанында” Қаныш Имантайұлы да қуғын-сүргіннен тыс қалған жоқ. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ұлы ғалымның 90 жылдық мерейтойында былай деп атап көрсеткен болатын: "Көптеген талантты, өзгеден ерекшеленіп тұратын адамдар тәрізді, Сәтбаевқа да өмірде оңай бола қойған жоқ: ғалымның білімдарлығы мен батылдығын айтпағанның өзінде, оған бірнеше рет өзіне азаматтық өрлікті жоғары қоюына тура келді. Сонымен қатар, ол біздің арамыздан мәңгілікке кеткеннен кейін де қазақстандық ғылымның сәтбаевтық кезеңін үнсіздік аймағына айналдырғысы келген жөнсіз әрекеттер жасалды. Бұл алып адамды өздерінің әлсіз ғылыми тұлғаларымен иілткісі келген бейшаралардың текке әуреленуі еді”.

Тәуелсіз Қазақстанның ғылыми-техникалық прогрестің жаңа жетістіктерін бағындырмай, экономикалық және мәдени гүлденуге жетуі екіталай. Ал мұның өзі жас қазақстандықтардың өз ғылымының тарихына және оның даңқты есімдеріне, инженерлік-техникалық шығармашылығын бүкіләлем мойындаған ұлы ғалымның және ғылымды ұйымдастырушының тұлғасына үлкен қызығушылық туғызып, бағыт-бағдар беретіні сөзсіз, өйткені Қаныш Сәтбаевтың өмірі – Отанымыздың болашағы, халқымыздың игілігі жолындағы ерен еңбектің ғажайып үлгісі.

 

 

 

АҚСАҚ ТЕМІРДІҢ БЕЛГІТАСЫН ТАПҚАН

Қаныш Сәтбаев екенін осы жұрт бүгінде біле ме?

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бастауымен 2004 жылы "Мәдени мұра” бағдарламасы қабылданғаны белгілі. Осы мемлекеттік құжат шеңберінде көптеген құнды жәдігерлеріміз тарихи және ғылыми тұрғыдан өз бағасын алып, жарыққа шығып, халықтың игілігіне айналуда. Әйтсе де біткен істен бітпегені әлі де көп екені анық. Осы орайда мен бүгін қазақ халқының ұлы перзенті, академик Қаныш Сәтбаевтың сонау киелі Ұлытаудағы Алтыншоқы тауынан жазуы бар белгі тас тапқаны туралы айтсам деп едім.

Қ.Сәтбаевтың "Таңдамалы еңбектерінің” бесінші томында жоғарыда аталған керемет тарихи қазына туралы былай деп жазылған: "По свидетельству Язди, Тимур "взошел на вершину Улутауских гор и долго наслаждался видом окружающей степи, которая была покрыта прекрасной зеленью от одного конца до другого”. Тимур здесь провел целый день и "приказал войскам принести камни и соорудил здесь большую пирамиду, на которой искусные мастера высекли дату этого счастливого события, чтобы этот долговечный памятник мог сохранить память о нем на долгие годы...” Таким образом, была доказана историческая достоверность эпизода, описанного Язди, а также установлены возраст и история сооружения пирамиды и надписи на вершине горы Алтынчоку...”

Осы жолдарды оқи отырып, біз ғұлама ғалымның қаламгерлік қасиетіне тәнті боламыз. Оның бойынан сондай-ақ туа біткен асыл қасиеттерді көреміз. Көрсем, білсем, тапсам деген жалықпаушылығы, еңбекқорлығы атаның қанымен, ананың сүтімен дарыған қасиеті екеніне, міне, осынау дүйім жұртты дүр сілкіндірген аса мәнді тарихи ескерткішті тапқан сәттегі оның қуанышы арқылы куә боламыз. Бұл оқиға 1935 жылы болған еді. Қ.Сәтбаевтың кіндік қаны тамған жер – Баянауылдағы Теңдік ауылының байырғы тұрғыны, бүгінде бақилық болған Шәріп Қозбағаровтың да осы тарихи құнды жәдігерге куә болуы таңғаларлық жәйт. Бұлай деуіміз, бала кезімізде ол кісіні көзіміз көрді. Шәкеңнің бұл оқиғаға куәгер болғанын білсем, сол кезде сұрар ма едім, сұрамас па едім. Осы орайда жазушы ағамыз, сәтбаевтанушы Медеу Сәрсекенің "Сәтбаев” роман-эссе кітабынан үзінді келтіруді жөн көрдім: "Хижраның 793-інде, қой жылы, осыған дейін жеңіліс көрмей, жиырма бес жыл ұдайы ат үстінде жорықта болып, жүріп өткен жерін қанға бөктіріп, оттай жалмап келе жатқан атақты Әмір Темір екі жүз мың әскермен Самарқаннан аттанған. Темірдің бұл ат тұяғы жеткен төңіректі жаппай бағындырып, Азияның Ақсақ Барысы атанған шағы...

Неше күн шеруде көзіне ешбір тұғыр ілінбей, қарауыл салар жалғыз биік көрінбей, ішқұсада келе жатқан Әмір Темір шексіз даланың тылсым үнсіздігінен әбден жалыққан беймаза бір күні алдыңғы шолғыншыдан хабар келеді: "Көкжиектің терістік қиырына көз салсаң – күншілік жерден көкірегін бұлт тіреген биік тауды көруің хақ... "Бұл тау Сарыарқаның кіндік жонында осы күнде дара тұрған биігі – Ұлытау еді... Ұлытауда олар үш күн, үш түн шеру болады. Көлік тынықты... Төртінші күннің ертеңгілік мезгілінде Әмір Темір қасына қолбасшы, уәзір, кеңесшілерін алып, Кермене ақын және бар, өзінің қыл құйрық байланған, қара туы қадалған биік төбенің үстінде төңірегін шалып тұрады... Төңіректің көз тұндырған көк-жасыл көркін емес, көлемін өлшеп тұрған секілді... 

 

Әлден уақытта ол қатты дауыстап:

– Әй, Кермене! Табаным тиіп тұрған мына төбеге қандай сый лайық?

– Әміршім, – дейді сонда Кермене ақын Ақсақ Темірдің сөзін бөліп. – Осы тауда тастан көп қазына көрмедім. Соның біріне атыңды жазып қалдыр. Сен қонған ұлы жұртқа сол өшпес белгі лайық!..”

Олай болса, ұлы жиһангердің жазып қалдырған белгі тасын арасына алты ғасыр салып, қазақтың ұлы ғалымының табуы кездейсоқтық деуге бола ма?! Алайда осы қара тас қазіргі кезде Ресейдің Санкт-Петербург қаласындағы әйгілі Эрмитажда тұр. "Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні”, осынау құнды қазынаны қазақ жеріне қайтару үлкен бір міндет.

Заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтің естелігінен мына бір жолдарды келтіре кетсек артық болмас: "Қаныштың бір ерекшелігі – ол химикпен де, биологпен де, физикпен де, медикпен де, тарихшымен және тілші-әдебиетшімен де өздерінің ғылыми тілінде сөйлесе білуі...” – деп жазыпты ол. Бұны тілге тиек етудегі ойым кемеңгер ғалымның "сегіз қырлы бір сырлы” екенін аузы дуалы адамның сөзімен нықтай түсу десем, бұған қоса ол домбыраға қосылып ән айтып, мандолинада еркін ойнайтын әрі әндер тарихын жетік білетін. Содан да ол 1926 жылы А.В.Затаевичтің өтінішімен Мәскеуде домбырамен сүйемелдеп, Баянауыл өңірінің 25 әнін жаздырған. Қаныш ағаның осы еңбегін жоғары бағалаған Қазақстанның халық әртісі А.В.Затаевичтің өзі былай дейді: "Томскінің технологиялық институтында білім алған Қаныш Имантайұлы жас қазақ инженері. Осы жинақ үшін тек әндер мен әуендер саласында ғана емес, сондай-ақ мәтіндері жөнінде де бірқатар құнды деректер берген, мәтіндерді орысша аудармасымен қамтамасыз еткен, Баянауыл әндерінің тамаша білгірі және жақсы орындаушысы...”

Қазақ даласының осындай алыпты дүниеге әкелуі, ғалымның соңында қаншама игі істердің қалуы жайдан-жай емес. Иә, Жезқазғанның дүниежүзілік мыс ошағы екенін әлемге паш етуі, Қазақстандағы тұңғыш геология ғылымдары институтын ашуы, Ұлттық Ғылым академиясының құрылуы, Қазақстан ғылымын сол кезде шоқтығы биік деңгейге көтеруі – Қазақ елінің мәңгі өшпес ескерткіші емес пе. Сонымен қатар, Сарыарқа төсіндегі "Ертіс-Қарағанды” каналы кемеңгер ғалымның көрегенділігі екені сөзсіз. 1947 жылы Кеңес делегациясының құрамында Англияда болған кездегі Сәтбаев пен Черчилль арасындағы әңгіме бүгінде аңызға айналған. Черчилль Қаныш ағаға барлай қарап: "Қазақтардың бәрі сіздей алып па?” – деп сұраса керек. Сонда Қаныш аға: "О, жоқ, халқым менен де биік!” – деп жауап берген екен. Міне, қысқа да нұсқа берілген жауабынан Қанағаңның даласына, халқына, ұлтына деген шынайы сүйіспеншілігін айқын көреміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ГЕОЛОГТАР - КЕН КӨЗІ

 

Авторы: Серікбай Маханұлы ақын-сазгер

ГЕОЛОГТАР- КЕН КӨЗІ .  
       (Қаныш Сәтбаевқа)                 
                                   
    Геолог  ісі – кен  байлық , 
    Кеннен  болар  денсаулық . 
       
  Заңғарлы тау, жазық дала төсінен , 
  Кен дәриясы  ағылды жер көзінен. 
  Сағым қуып, арман болған геологқа   
  Байлық сыры тілдеседі тезінен.

  Қара жерге қадалғанда бұрғысы, 
  Солқылдайды қайсар таудың шың-құзы.     
  Жолаушы боп жол тартады далаға 
  Туған елдің жарқыраған жұлдызы . 
                                                     
  Алай- түлей дауылдатқан бораннан, 
  Бар төңірек ақ көрпеге  оранған . 
  Боран- дауыл ер кісіге сөз емес 
  Кеннің көзін іздеп табар жоғалған.

  Қырағы көз геологтардың дүрбісі , 
  Өмір жасап , қала құру бір  ісі . 
  Туған жерде –елі үшін кен іздеп 
  Тоқтамайды дабыл қаққан жүрісі .

  Еске алсаң Қаратаудың жотасын , 
  Қайран дала меңіреу боп жататын. 
  Құрыш құйған қорғасыннан бұл күнде 
  Қарапайым еңбеккерлер жасасын .

  Солқылдатып,балға соғып өмірге, 
  Түр енгізді құлазыған  өңірге . 
  Қанат жайды неше керім жас қала 
  Жырға бөлеп , күйін шертіп көңілге. 
   
  Геологтардың басқан ізі кен болып , 
  Маңдай тері тіршілікке ем  қонып . 
  Тілегіне бір Аллаға  сыйынып  
  Ертеңіне жүргені  бір  жер  шолып . 
                       

 
  Жер бетінен байлық қалмас жасырын, 
  Асыға күтіп геологтардың  шатырын . 
  Күндіз- түні кен іздейді  өңірден 
  Көркін орап бейбітшілік ғасырын!

 

 

 

НАГРАДАЛАРЫ

 

 

 

 

 

 

 

АЯУЛЫ АЗАМАТТЫҢ ӨШПЕС ЕСІМІ

Қазақ ұлттық техникалық университеті - Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы техникалық білім беретін жоғары оқу орны. Кеңес Одағы кезінде Ленин атындағы Қазақ Политехникалық Институты деп аталды. Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейін институт университет мәртебесін алды және оған қазақтың ұлы перзенті геолог ғалым, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев есімі берілді. Университет Алматы қаласында орналасқан.

 

1933 жылы 20 қазанда КСРО Халық комиссариаты Алматы қаласында құрамында тау-кен және түсті металлдар факультеттері бар Қазақ тау-кен металлургия институтын құру жөнінде қаулы қабылдады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Халқымыздың рухани өміріндегі ерекше ұлы тұлға Қ.И.Сәтбаевтың есімі халқының жанында мәңгі сақталмақ. Оның есімі өзі ұзақ жылдар жетекшілік еткен ҚР Ұлттық ғылым академиясының геологиялық ғылымдар институтына, Алматы, Балқаш, Семей т.б. қалалардағы көшелерге, кіші планетаға берілген. Қ.Имантайұлының құрметіне Жоңғар Алатауы, жотасындағы мұздақ пен шың, Қаратаудағы ванадий кен орны рудаларында табылған «Сатбаевит» минералы «Академик Сәтбаев» гладиолус гүлі аталған.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев сан қырлы талантын, ақыл ой парасатын туған халқының мерейін үстем етуге жұмсады. Оның өнегелі өмір жолы баршамызға үлгі. Белгілі қоғам қайраткері І.Омаровтың сөзімен айтсақ, «Қаныш қазақ топырағында туып, халқының сүтін ішіп, ер жетті де, сол халқының даңқын бүкіл әлемге көтерді. Өзі де сол шеңберде қалып қойған жоқ, дүние жүзіне белгілі болды.»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Аужанова Г. Қаныш Сәтбаев сан қырлы ғалым/ Г.Аужанова//  Қазақ тілі мен әдебиеті.-2005.-№5.-Б.98-99
2. Қаныш аға: жеке тұлға өмір баяны/ құраст. Ш.Қ Сәтбаева, Ғ.О.Батырбеков, Ә.Қ.Жармағамбетов.-Алматы: Жазушы,1989.-400 б.
3. Қазақстан: ұлттық энциклопедия. Т.7: Н-С / бас. Ред. Б.Аяған.-Алматы: Қазақ энцеклопедиясы,2005.-728 б.
4. Қазақтар: көпшілікке арн. 9 томдық анықтамалық. 2 том: Тарихи тұлғала/ құраст.Р.Арын және т.б.-2 басылым, өңд., толықты.-Алматы: Білік,2003.-460 б.
5. Тарихи тұлғалар/ құраст.: Б.Тоғысбаев,А.Сужикова.-Алматы: Алматыкітап, 2006.-37 б