Қаныш Имантайұлы Сәтбаев

ЖОСПАРЫ :

1. КІРІСПЕ
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ҚАНЫШ ИМАНТАЙҰЛЫ СӘТПАЕВ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІ
2. ҚАНЫШ СӘТПАЕВ ҚАЗАҚ КСР ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ
3. АҚСАҚ ТЕМІРДІҢ БЕЛГІТАСЫН ТАПҚАН ҚАНЫШ СӘТПАЕВ
4. ГЕОЛОГТАР – КЕН КӨЗІ
5. наградалары
6. аЯУЛЫ АЗАМАТТЫҢ ӨШПЕС ЕСІМІ

III.  ҚОРЫТЫНДЫ

IV. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Кіріспе

Ұзын бойлы, ақсары, кең маңдайлы, жүзінен нұры төгіліп тұратын қазақтың ер тұлғалы азаматы – Қаныш Имантайұлы Сәтпаев.  Сырт келбетіне  ішкі жан дүниесі үйлесім тапқан абзал жан халқын құрмет  тұтып,  ұлтын ұлы жүрегімен  сүйе білді. Ол қазақ екендігін  мақтан еткен және оны өз ортасында ғана емес, шет елде жоғары бағалаған дара тұлға болатын. Кезінде академик Әлкей Марғұлан:  «Мен Қазақстанның ең алыс түкпірлерін қанша кезсем де, қай нүктесінде болсам да, біздің халқымыздың Қаныш Имантайұлы  туралы  ілтипатпен әңгімелеп, оны ерекше ықыласпен сүйетінін көрдім», деп  жазған екен.  Халқының зор сүйіспеншілігіне бөленген  Қаныш Имантайұлы  Сәтпаев - қазақтың  тұңғыш ғалымы, ұлтымыздан шыққан  көрнекті қазақ геологы, қоғам қайраткері. Ол Қазақ Ғылым академиясын  ұйымдастырып,  оның тұнғыш президенті  болды және   елімізде  алғаш  металлогения мектебінің негізін қалады. Жер қойнауының шикізатының, рудаларының, кендерінің байлығымен әлемге танылып отырған болсақ, Қазақстанның әлемге осылай танылуына Сәтпаев кезінде үлес қосып кеткен екен.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев Арқаның сұлу төрінің бірі - (бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі Ақкелін болысының 4-ші ауылында) қазіргі Павлодар облысының, Баянауыл ауданының Қ.И.Сәтбаев атындағы совхозында 1899 жылдың 30 наурызында (12 сәуір) Сәтбаевтардың үлгілі - өнегелі ауылында дүниеге келді. Қаныштың жерлесі әрі досы Әлкей Хақанұлының мәліметтері бойынша, революциядан (1917ж.) бұрынғы қыр қазақтары арасында Сәтбаевтардан көп оқыған ауыл болған емес. "Қаныштың әкесі Имантай - ақылды, момын, терең ойлайтын, әр нәрсені ақылмен, сабырмен шешетін кісі болатын..." Қаныш Имантайұлы Сәтпаев - аса көрнекті қазақ геологы, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академиясын ұйымдастырушы және оның тұнғыш президенті, Қазақ КСР академиясының академигі, қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы. "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің" демекші, табиғатынан зерек Қаныш 1909-1911 жылдары өзінің туған ауылындағы орыс - қазақ мектебінде оқып, 1918 жылы Семей қаласындағы оқытушылар семинариясын бітіреді. Одан кейінгі бірер жыл Семей қаласында, өз ауылында мұғалімдік қызмет атқарып, 1920-1921 жылдары Баянауыл ауданындағы 10-шы учаскесінің халық соты болды.

ҚАНЫШ ИМАНТАЙҰЛЫ СӘТПАЕВ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІ

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев геологиялық барлау мамандығы бойынша Томск технологиялық институтының тау-кен факультетін бітіргеннен кейін ең алғаш геологиялық жұмысын Қарсақбайдағы  кен орындарын,  Жезқазған мен Атбасардың мыс кендерін  және сол тұста  ағылшындардың иелігінде болған Спасск өндірісін зерттеп,  олардың болашақ мүмкіндіктерін анықтаудан бастаған.  Әсіресе, оны Жезқазған кені ерекше ойлантқан болатын. Қиыншылығы көп, жауапкершілігі үлкен  жұмысты  жасқанбай қолға алған жас маман осы жылдар ішінде  Жазқазғанның мыс, минералды шикізат қорларын  жан-жақты зертеп, өзінің  болжамын ойдағыдай  дәлелдеп шыққан еді. Қаныш Имантайұлының зерттеу жұмыстарының арқасында   елімізде қорғасынның аса ірі қоры ашылды,  кобальт, никель, алтын, молибден, ванадий сияқты металдарды қоса өндіру мүмкіндігі анықталды. Байқоңыр мен Қияқтыдан көмір тауып, Қарсақбай темір кенін ашқан  Сәтпаев 15 жыл бойына үзіліссіз Жезқазғанның барлық кен байлығын зерттеді. Ұлы Отан соғысы жылдарында танк бронын құюға қажет марганец тапшылығы туған кезде Сәтбаевтың жетекшілік етуімен өте қысқа мерзімде Жезді марганец кені барланып, іске   қосылған. 

Еңбекпен есейген Қаныш Сәтпаев КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы филиалын басқарып тұрған кезде  ғылыми кадрлар дайындау ісіне үлкен жауапкершілікпен қарады. Ол жастардың ілім жолына түсуіне, жер байлығын тани білетін білікті мамандардың өсіп-жетілуіне ерекше көңіл бөлген. 1946 жылы  Қазақстан Ғылым академиясы құрылды. Қаныш  Сәтпаев осы шаңырақтың тұңғыш Президенті болған жылдары  академия құрамында бірнеше ғылыми-зерттеу институттары ашылды. Отандық металлургия, химия, биология, ауылшаруашылығы ғылымдары өркендеп, қанат жайды. Ғылым мен қайраткерлікті қатар алып жүрген Қаныш Имантайұлының ұйымдастырушылық қабілеті  де өте жоғары болатын. Ол қол астындағы қарапайым қызметкерді де, дәрежесі  биік ғалымды да бірдей көрген.  Сондықтан болар, алғаш академия табалдырығын жас мамандар Сәтпаевтың бойынан адамгершілік пен биік парсаттылықты байқай білген еді. Қаныш Сәтбаев Ленин орденінің төрт рет иегері атанып, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтармен марапатталған. Алайда, осындай атақ-дәрежелеріне қарамастан оған   қоғамдық тәртіпке сенімсіз адам деген  айып та тағылған болатын.  Тумысынан ұлтжанды, халқының келешегін ойлаған абзал азамат  жемісті еңбегіне қара күйе жаққан қиыншылықтарды да бастан өткере білді. Бірақ бастаған ісін соңына дейін жеткізетін қайсар мінезі әрі  өзінің адалдығымен Қаныш Имантайұлы өзінің патриоттық рухы жоғары,  парасатты адам екендігін көрсеткен болатын. 

Қаныш Сәтбаев Жезқазған – Ұлытау өңірінен көптеген этнографиялық мұраларды жинап, «Жезқазған ауданындағы көне заман ескерткіштері» атты еңбегін жазған. Қазақ орта мектебінің төменгі және жоғары сынып оқушыларына арналған «Алгебра» оқулығын дайындаған. 1931 жылы басылған А.Затаевичтің «500 қазақ әндері мен күйлері» жинағында Сәтбаев қазақ халқының музыкалық мұрасының інжу-маржаны болып есептелетін 25 әнді өзі орындап, орыс тілінде ғылыми түсініктеме енгізген екен. "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің" демекші, Сәтпаевтың 4 қызы 2 ұлы болған, өкінішке орай ұлдары жас кездерінде шетінеп кеткен. Қаныш Имантайұлының ұрпақтары да табиғатынан зерек, ғылымға деген ізденістері терең талапты балалар болып өскен. Қазақ халқының үлкен мақтанышына айналған тұлға бала тәрбиесіне өте терең мән берген. Бір қызығы, қыздары кішірек кездерінде тәртіп бұзса, оларға ешқашан ұрсып, жекіп, қаталдық көрсетпепті. Қайта алдына алып аймалап, жұбатады екен. Осындай ұлы мінезді кешірімшіл қасиет балаларының да бойына дарыған көрінеді. 

Алматы қаласында орналасқан  Қаныш Сәтпаев атындағы  геологиялық ғылымдар институты жанынан ашылған ғылыми-зерттеу мұражайындағы мына деректерді ғалымның қызы Мейіз Сәтпаева көзі тірісінде жасатқан екен. Ал аталмыш институтты  1961 Қаныш Имантайұлы өзі ашқан. Ол    мұражайды құру үшін біраз тер төгіп,  Ресейдің барлық музейлерін аралап, Киевке дейін барған. Ақыры Свердловскідегі мұражайдың формасын үлгі етіп Қазақстандық  геологиялық ғылыми зерттеу мұражайын  өмірге әкелген ғалым  әрбір  кен орнынан табылған тастың тарихы туралы деректердің орналасуына  мұқият мән берген көрінеді. Қазіргі таңда аталмыш мұражайда 60 мыңнан астам сан алуан тастар жинақталған. Ал республиканың әр аймағынан табылған тастардың тарихын терең білу үшін бұл жерге ТМД елдерінен, Ресейден, Томск, Новосибирск, Мәскеу, Ленинград, Вашингтон, Нью-Йорктен осы саланың мамандары жиі келеді. 

2011 жылы Қаныш Сатпаевтың  тұлғалық энциклопедиясы жарық  көрді. Осыған дейін Қазақстанда  Абай Құнанбаев, Мұхтар Әуезовке  арналған  энциклопедия шыққан болатын. 2 мың данамен қысқа мерзім ішінде  «Қазақ энциклопедиясы» баспасы дайындаған ауқымды еңбекте Қаныш Сәтпаевтың ғалымдық және азаматтық тұлғасы толық зерделеніп, оның  ұрпақтары  туралы да тың деректер берілген. Сондықтан болашақта ғылым жолына түсетін жастар үшін  тұлғалық энциклопедияның пайдасы  ұшан-теңіз.  

Әйгілі академик, қазақ халқының мақтанышына айналған Қаныш Имантайұлының 100 жылдық мерейтойы 1999 жылы ЮНЕСКО деңгейінде аталып өтілді. Қаныш Сәтбаевтын құрметіне Қазақстанның геология ғылымдар институты, Жезказған кен-металлургия комбинаты, Жонғар Алатауындағы мұздық, Қаратаудағы ванадий кен орнынан  табылған минерал аты берілген. Сондай-ақ  қала, көше, мектеп мұражайлармен қатар, Томск және Қазақ политехникалық институттары Қаныш Имантайұлының есімін иеленген.

ҚАНЫШ СӘТПАЕВ ҚАЗАҚ КСР  ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ

Қазақстанның экономикалық даму перспективаларының болашағы оның жер қойнауындағы орасан зор табиғи байлықтарымен байланысты екендігі жасырын емес десек, өткен XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарының ортасында геологиялық тұрғыдан Қазақстан аумағы "ақтаңдақ” болып есептелді және Қазақстанның жер қойнауында Менделеев кестесінің шын мәнінде барлығы дерлік бар екендігін дәлелдеу үшін Сәтбаевтың және оның мектебінде тәрбиеленген қазақстандық геолог-ғалымдар мен өндірісшілердің көп жылғы жанқиярлық еңбегі қажет болды. Бүгінде шетелдік инвесторлар өздерінің қаржыларын осы жер асты байлығымызға және біздің салыстырмалы түрде осы байлықтың дамыған өндіруші және өңдеуші өнеркәсібіне салуда. Осыдан жарты ғасыр бұрын-ақ Қаныш Имантайұлы: "Біздің табиғи байлықтарымызды ақылға қонымды пайдалану ғана халықтың материалдық әл-ауқатын және мәдени деңгейін, оның экономикалық және әлеуметтік дамуын айқындайды”, деп айтқан болатын. 1926 жылдан бастап Жезқазғанда ресейлік академиктер Усов пен Обручевтің шәкірті болған жас тау-кен инженері Қаныш Сәтбаевқа зерттеушілердің шағын отрядымен рудалардың барланған қорын төрт жүз елу есе арттыруға мүмкіндік туып, әлемдегі ірі мыс кенішінің атағын әйгіледі. Ал 1934 жылы күзде ең алдымен Мәскеуде Жезқазған проблемалары бойынша КСРО Ғылым академиясының сессиясын өткізуге (сол кезде Қазақстанда ғылым әлі өркендей қоймаған кез), содан кейін сессия қорытындыларына сүйене отырып, КСРО ауыр өнеркәсібінің халық комиссары Серго Орджоникидзенің қабылдауында болып, Жезқазған мыс қорыту комбинатының, Жезқазған кеншілер қаласының және оған баратын темір жолдың құрылысы туралы мемлекеттік шешім шығартуға қол жеткізеді.

Сол отызыншы жылдар ішінде Орталық Қазақстанның шикізат базасын кешенді зерттеу негізінде тау-кен инженері Қ.Сәтбаев байтақ өңірдегі темір құрамдас рудаларға, мұнай мен газға, тас көмірге жүргізілетін геологиялық барлау жұмыстары болашағының зор екенін дәлелдей отырып, орталық және республикалық баспасөзге тұрақты түрде мақалаларын жариялап тұрды. Ол өзінің бірқатар жарияланымдарын Қазақстанның экономикасы мен мәдениетін көтерудегі қара металлургияның маңызды рөлін алға тарта отырып, Қарағандыға жақын жерден металлургиялық комбинат құрылысын салу керектігін айтты. Ұлы Отан соғысы жылдарында Қ.Сәтбаевтың жиырмасыншы жылдардың аяқ шенінде-ақ ашқан Жезді кен орнының марганец рудасы танк жасау ісінде бронь прокатын шығаруды арттыруда және елдің әскери қуатын нығайтуда орасан зор маңызға ие болғаны белгілі. Қазақстанның мемлекеттік геологиялық қызметінің негізін салушылардың бірі, академик Қаныш Сәтбаевтың ұстанымы мен көзқарасы КСРО-да бірінші болып республикалық Геология министрлігін ұйымдастыруда шешуші рөл атқарды. Оның ұсынуымен алдымен А.Богатырев, кейін Ш.Есенов министр болды. Сөйтіп, бұрын бөлшектеліп келген көптеген ведомстволардың геологиялық қызметтерін бір колға біріктіру Қазақстанда геологиялық-барлау жұмыстарының тиімділігін шұғыл көтеруге мүмкіндік берді. Міне, осы кезең еншісіне Маңғыстауда ірі мұнай кенінің, Орталық және Шығыс Қазақстанда алтын және сирек кездесетін металдар кен орындарының ашылуы жатады.

1941 жылы маусымда Қаныш  Имантайұлы жаңадан ашылған Геология  институтын басқаруға Алматыға  шақырылған болса, содан кейін  КСРО Ғылым академиясының Қазақ  филиалына басшылық етті. Соғыс  жылдары Қазақстанға көптеген  көрнекті кеңес ғалымдары эвакуацияланды, еліміздің қорғаныс қабілетін  арттыруға, Қазақстан экономикасын  көтеруге, оның ғылыми техникалық  әлеуетін кеңейтуге әрі жаңартуға, отандық зерттеушілердің жас  кадрларын тәрбиелеуге Қ.Сәтбаев  мол еңбек сіңірді. Міне, сол соғыс  жылдары Қазақстан ғылымының  дамуында сапалық серпіліс болды (ғылыми-зерттеу институттарының  саны соғыс басталған кезден  оның аяқталғанына дейінгі аралықта 1-ден 15-ке жеткенін айтсақ та  жеткілікті), бұл 1946 жылы Қазақ КСР  Ғылым академиясын ашуға мүмкіндік  берді, оның тұңғыш президенті  болып осы лауазымға нағыз  лайықты тұлға Қаныш Имантайұлы  Сәтбаев сайланды.

Алғаш құрылған жылдарынан бастап Ғылым академиясы қызметінің басты мазмұны Қазақстанның өндірістік күштері мен мәдениетін дамытуға бағытталған кешенді зерттеулер болды. Жаңа институттар, атап айтқанда, ядролық физика, математика және механика, гидрогеология және гидрофизика, экономика, әдебиет және өнер, философия және құқық және т.б.  институттары ашылды, ал Гурьевте мұнай химиясы және табиғи тұздар, Қарағандыда химия-металлургиялық, Өскеменде Алтай тау кен металлургиялық, Балқашта ихтиология және балық шаруашылығы институттары өмірге жолдама алды. Қаныш Имантайұлының бастамасы бойынша Қазақстанның ірі өнеркәсіптік өңірлерінде – Қарағандыда, Жезқазғанда, Гурьевте, Өскеменде, Қостанайда, Шымкентте академияның көшпелі сессияларын өткізу дәстүрі қалыптасты. Бұл сессиялардың материалдары облыстардың және тұтастай алғанда республика экономикасын дамытудың ауқымын, сатылары мен бағыттарын үйлестіру үшін нақты негізге айналды. Қ.Сәтбаевтың Геология ғылыми-зерттеу институтын үзіліссіз басқарған көп жылғы жұмысының жемісі әлемдік геологиялық тәжірибеде баламасы жоқ Орталық Қазақстанның кешенді болжамдық металлогендік карталарын жасау мен әдістемесін әзірлеу болып табылады. Бұл геологиялық теорияға қосылған баға жетпес үлес, өңірдің өзіндік ерекшелігі бар энциклопедиясы және геолог-өндірісшілер үшін бағдар сілтеуші десек, әбден орынды болмақ. Осы еңбек үшін Қ.Сәтбаев басқарған зерттеушілердің авторлық ұжымы кеңес ғалымдары үшін ең жоғары награда болып есептелетін Лениндік сыйлыққа ие болды.

1956 жылдың өзінде-ақ Қазақ  КСР Ғылым академиясының президенті  Қ.Сәтбаев Қазақстан аумағын техникалық-экономикалық  бағыттарының белгілеріне қарай  он бір өңірлік кешендерге  бөлді. Осы бөлуге сәйкес салалық  институттар алдына өңірлерді  кешенді зерттеу міндеттері қойылды. Қаныш Имантайұлы жалпы міндеттер  мен жоспарлар ішінен ең бастысын, ең маңыздысын бөліп қарады: энергетикада  бұл Ертіс ресурстарын, Жайық-Ембі ауданы мен Маңғыстау түбегіндегі мұнай қорларын игеру, Қарағанды бассейні мен Екібастұзда көмір өндіруді одан әрі арттыру, Торғай ойпатындағы мұнайға барлау жасау. Өнеркәсіпте – Соколов-Сарыбай тау-кен байыту комбинатының және Теміртаудағы металлургиялық алыптың құрылысы, Қаратау фосфорит қоры негізінде минералды тыңайтқыштар өндірісі... Бүгінде бұл міндеттер іс жүзінде шешілген және олардың кезінде шешімін табуының нәтижесінде қазір Қазақстан экономикасы сенімді түрде өсу мен ілгері қарай даму үшін айтарлықтай өнеркәсіптік әлеуетті, берік іргетасты иеленеді.