Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экологиялық даму тарихы (1991-2009 жж.)

ӘОЖ 94(574)«1991/2009»:502                                              Қолжазба құқығында

 

 

 

 

 

 

 

Әшімова ГҮЛНАЗ БЕЙСЕНБАЙҚЫЗЫ

 

 

 

 

Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экологиялық

даму тарихы (1991-2009 жж.)

 

 

 

 

 

07.00.02 - Отан тарихы

(Қазақстан Республикасының тарихы)

 

 

 

тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған

 

АВТОРЕФЕРАТ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Қазіргі заман тарихы және ғылыми ақпарат бөлімінде орындалды.

 

 

Ғылыми жетекшілері:	тарих ғылымдарының докторы,
	профессор Мажитов С.Ф.
	тарих ғылымдарының кандидаты,
	доцент Нурбетова Г.О.
Ресми оппоненттер:	тарих ғылымдарының докторы,
	профессор Алтаев А.Ш.
	тарих ғылымдарының кандидаты
	Джангирова  Г.С.
Жетекші ұйым:	М.Х. Дулати атындағы Тараз
	мемлекеттік университеті

 

 

Қорғау 2010 жылы « 8 » шілде күні сағат 14.00-де  Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жанындағы тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 53.33.01 Диссертациялық кеңесінде қорғалады.

Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28.

 

 

Диссертациямен Қазақстан  Республикасы Білім және ғылым министрлігі  Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов  атындағы Тарих және этнология институтының қолжазбалар қорында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).

 

 

 

Автореферат 2010 жылы «   7   » маусымда таратылды.

 

 

 

 

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, тарих

      ғылымдарының докторы                                           А.Т. Қапаева

КІРІСПЕ

 

Жұмыстың жалпы  сипаттамасы. Зерттеу жұмысында тарихи аспектіде ғасырдың соңғы ширегіндегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік экологиялық даму тарихы қарастырылған. Автор қазіргі таңдағы экологиялық және әлеуметтік мәселелердің пайда болу, қалыптасу және дамуының объективті жағдайлары мен субъективті факторларын зерттеген. Сонымен қатар жұмыста егеменді Қазақстанның әлеуметтік-экологиялық хал-ахуалы, оның даму жолдары мен бағыттары қарастырылған. Сондай-ақ, республиканың кейбір аймақтарындағы радиоэкологиялық жағдайы талдау түрінде беріледі. Қазақстанның жергілікті халқының өмірі мен денсаулығына өз әсерін тигізген  ядролық сынақтардың, Арал және Каспий теңіздерінің су мөлшері азаюының, ірі қалалардағы автокөлік және өндірістік қалдықтардың ауаны ластауының салдарлары көрсетілген.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кездегі маңызды, өмірлік мәні бар адамзат алдындағы мәселелердің бірі - экология, табиғатты қорғау болып табылады. Экологиялық жағдай табиғи және әлеуметтік стихиялық тоғысуынан туындап зерттеу объектісіне айналуда. Ядролық қару мен химиялық өндіріске толы қазіргі дүниеде бірде-бір мемлекет өз саясатын әлемдік дамудың мүдделерінен тысқары белгілей алмайды. XXI ғасырда әлемдік даму жолын адамзаттың құндылықтарға бағынуы тиіс екендігі айқын болып отыр. Жалпы әлемдегі адамзаттық құндылықтардың ортақ мақсаты адамның тіршілігі болса, қазіргі таңда адамның тіршілік орны - табиғи ортадағы өзгерістер тек қана биосфералық мәселе болып қоймай, әлеуметтік мәселеге айналуы белең алып келеді.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2003 жылы жарық көрген «Сындарлы он жыл» атты кітабында былай деп жазады: «Қазақстан - әлемдік қоғамдастықтың өзіне артқан үмітін бәрінен көп ақтаған ел... Сенім саясатының нақты көрінісі әрі қауіпсіздіктің жаңа үлгісінің символы - Қазақстанның ядролық қарудан бас тартуы және Орталық Азияда ядролық қарусыз аймақ құру процесі»  [1].

Егеменді Қазақстанда  қазақ халқының болмысына, мәдениетіне  және тарихына деген ізденістер қарқындауда, оның тарихи және этномәдени кезеңдеріне, әлеуметтік және ынтымақтасу тәжірибесінің  көріністеріне деген қызығушылық түрлі мамандарды қамтуда. Отандық тарих ғылымында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экологиялық даму тарихы бұрын соңды іргелі зерттелу деңгейінде толық зерттелмеген мәселелердің бірі.

Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін Қазақстанда жаңа реформалар, әлеуметтік-қоғамдық өзгерістер болды. Кеңестік тәжірибеге сүйене отырып, жаңа экономикалық жағдайда Қазақстанда әлеуметтік-экологиялық жағдайдың  қалыптасу тарихы, еліміздің әлеуметтік жағдайы мен ахуалы, халықаралық ынтымақтастықтың маңызы мен мәні, «Жаңа экологиялық саясаттағы» ақтаңдақтар мен қателіктердің алдын алу мәселелері қарастырылды.

Соңғы жылдары, әсіресе 30 жыл бойы бұл мәселелер күн тәртібінен түскен емес. Табиғатты адам баласының  жанашырлықсыз пайдалануының соңында  қандай қауіп пен қатер тұрғанын адамзат біраз уақытқа дейін елеген жоқ. Ал білген кезде ең алдымен экономикасы өркендеген өркениетті елдер дабыл қақты. Соның нәтижесінде Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен 1972 жылы 5 маусымда Стокгольмде Дүниежүзілік мемлекеттер басшыларының конференциясы ұйымдастырылды. Бұл конференцияда қоршаған ортаны қорғау мәселесі күн тәртібіне енді. Сол жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясы 5 маусымда «Бүкілдүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні» деп жариялады. Бүгінде Қазақстан Республикасы 5 маусым күнін «Қоршаған ортаны қорғау күні» деп белгіленді [2].

Қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері адам баласына табиғи ортаны сақтау мен  оның ластануына жол бермеуге, қамқорлық  танытуға мүмкіндік береді. Мұндай мүмкіндіктердің бірнешеуі төмендегідей: табиғи ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік беретін, аз қалдықты немесе қалдықсыз технологияны жаппай өндіріске ендіру және қошаған ортаның ластануын барынша азайту; су шығынын едәуір азайтуға мүмкіндік беретін өндірісті сумен жабдықтаудың қайтымдық және тұйық айналымдарын кең қолдану; топырақтағы ылғалдың жиналуын және атмосфералық ауадағы газдардың тепе-теңдігін сақтауға мүмкіндік беретін орман алқаптарының сақталуы және қалпына келтірілуі; жылу мен энергияның дәстүрлі көздерінің атмосферадағы көмір қышқыл газының жиналуы мен климаттық өзгеруінің алдын-алуға мүмкіндік беретін табиғи көздерімен алмастырылуы болып табылады.

Табиғи ортаның шектен тыс ластануы айрықша белең алып келеді. Көп  елдерде қоршаған ортаның табиғи үйлесімдігінің өзгеруінен ондағы     жағдайдың нашарлағаны соншалық адамдардың денсаулығы бұзыла бастады.    Экология ғылымының бүгінгі таңдағы өзекті мәселеге айналуы осында [3].

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экологиялық даму  тарихы: өткені, бүгіні және болашағы тұрғысынан қарастырылады. Ғылыми жұмыста Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экологиялық даму тарихы аясындағы экологиялық мәселелердің тарихи аспектісі, әлеуметтік-экологиялық мәселелер - қоршаған ортаны қорғау ісі бойынша мемлекет қызметінің негізі, еліміздің әлеуметтік жағдайы мен ахуалы, әлеуметтік-экологиялық саясаты: даму жолдары мен бағыттары, экологиялық мәселелерді шешуде Қазақстанның халықаралық ынтымақтастықтағы алатын орны, мазмұны және мәні, «жаңа экологиялық саясаттағы» ақтаңдақтар мен қателіктердің алдын алу шаралары, қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шаралардың ұлттық жоспары кеңінен қарастырылады.

Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстанда әлеуметтік-экологиялық саясаттың қалыптасу және даму тарихы мәселелері кеңестік кезеңде біржақтама қарастырылған.

Мемлекетімізді ұлттық тұрғыда өркениетті және салауатты өмір деңгейіне жетілдіру, демократиялық қоғамымыздың жан-жақты дамуын қатар қарқындату, оны халқымыздың әлеуметтік-мәдени кеңістігінде тарату - еліміздің бүгінгі таңдағы ілгерілеуінің өзіндік жолы. Тәуелсіздіктің туын биікке көтерген Қазақстан Республикасы халқының түп-тамырына деген тарихи сұраныс әрдайым жаңаруда. Халықты әлеуметтік-экологиялық және сауықтыру мәселелерінің мәні мен орнын анықтау - теориялық жағынан маңызды мәселе, тарихи тың бетбұрыс және практикалық өзекті де әрі өткір мәселе. Қоршаған ортамызды қорғап және оның табиғи сұлулығын сақтап қалу еліміздің әрбір азаматының парызы.

Қазақстандағы әлеуметтік-экологиялық  даму тарихы мәселелері қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде біршама  қарастырылған. Мысалы, 1970-1990 жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік-экологиялық саясатына қатысты тарихи аспектілер Ю.П. Полянский, Ж.Ж. Жатқанбаев, М.Н. Исмагиловтың [4] зерттеулерінде кездеседі.

Егемендік алған жылдардың  ішінде Қазақстан Республикасында  Отан тарихына арналған еңбектер тереңдей түсті. Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда Ж.М. Әділов, Ә.С. Бейсенова, Ж.Б. Шілдебаев, Г.К. Сағымбаев, С.С. Төребаев,  [5] т.б. Отан тарихының әртүрлі кезеңдеріне байланысты өз еңбектерін жарыққа шығарды.

Мәселенің зерттелу тарихын тұжырымдай келе, біз тарихнамада, соның ішінде тәуелсіз Қазақстанның ғылымында әлеуметтік-экологиялық саясаттың қалыптасу және даму тарихы, қоршаған ортаны қорғау ісі бойынша мемлекет қызметінің негізі ретінде қарастырылатын мәселелері шынайы көзқараспен айтарлықтай көрсетілмегендігін байқаймыз.

Қазақстандағы әлеуметтік-экологиялық саясат мәселелері бірқатар ресейлік ғалымдардың, атап айтқанда В.Н. Экзарьян, Н.Н. Моисеев, Н.Ф. Реймерс, В.П. Казначеев, В.И. Вернадский, Э.И. Колчинский [6] және т.б. ғылыми еңбектерінде қарастырылған.

Өкінішке орай, өткен ғасырдың 90-шы жылдарындағы Қазақстан мен Ресейдің әлеуметтік-экологиялық дамуының тарихи тәжірибесін зерттеуге байланысты еңбектер өте аз.  

Жалпы алғанда, диссертацияның тарихнамасын келесі топтарға бөлуге болады. Ресей мемлекетінің позициясымен саяси-әлеуметтік және экологиялық даму мәселелерін қарастырған В.И. Данилов-Данильян, К.С. Лосев, Л.Н. Самойлов, Т.А. Акимова, В.В. Хаскин, Г. Бейтсон, С. Гроф [7] және т.б. сияқты орыс ғалымдарының еңбектерін бірінші топқа жатқызуға болады.

Қарастырылып  отырған мәселені зерттеген қазақстандық ғалымдардың еңбектерін екінші топқа  енгізуге болады. Біріншіден бұлар - М. Пик, В.И. Фурсов, Т. Ергалиева, Ж.Б. Шілдебаев, А.Б. Бигалиев, Е.Ж. Жамалбеков, Т.К. Сұлтанбеков, Н.Қ. Сейдақұлова, Б.Э. Төлеубаев, Р. Атраубаева, А. Есеналиев, А. Нұрғызыранов, Қ. Шапшаңов, Ә.Т. Қанаев, З. Қанаева, Г.О. Нурбетова [8] сияқты қоғамтанушы-ғалымдар.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Тарих толқынында», «Бейбітшілік кіндігі» атты еңбектеріне ізденушілер тарапынан қызығушылық танылуда.

Қазақстандық ғалымдар М.Х. Асылбеков және В.В. Козина «Народонаселение Казахстана в условиях суверенитета»  атты өздерінің еңбегінде егеменді Қазақстанның жергілікті халқының ұлттық, жыныстық құрылымын, әлеуметтік құрамын, еңбек ресурстарын және адамдардың жұмыспен қамтылуы, сондай-ақ миграциялық процестерді және т.б. мәселелерді қарастырған. Бұл ғылыми еңбекте «1999 жылы қан айналымы жүйесіне қатысты аурулар 199,0 мыңды, 2003 жылы - 261,5 мыңды, 2007 жылдың 1 қаңтарына - 417,5 мыңды құрады. Бұл кезеңде гипертониялық аурулар, стенокардия, жүректің ишемиялық аурулары сияқты күрделі аурулар көбейе түсті. Ал, 1990 жылдан 1999 жылға дейінгі кезеңде Қазақстанда 100 мың адамға шаққанда тіркелген 410 жағдайда онкологиялық ауруларға шалдыққандардың саны 188,5 құрады. Егер 1999 жылы 61,2 мың онокологиялық аурумен ауыратындар тіркелген болса, онда 2003 жылы - 77,4 мың, ал 2007-жылдың 1 қаңтарына - 80,4 мың ауруларды құрады» [9].

Тәуелсіз  Қазақстанның тарих ғылымы саласындағы ең іргелі еңбектердің бірі «Қазақстан тарихы (ежелгі заманнан күні бүгінге дейін)» экологиялық проблемалардың шиеленісуі, халықтың өмір сүру деңгейі жөніндегі мәселелерді және т.б. қарастырған. Бұл еңбекте Арал теңізінің апатты жағдайына қатысты мәселелері зерттелген. «КСРО-ның Мелиорация және су шаруашылығы министрлігінің тікелей қатысуының арқасында Арал аймағы өлі далаға айналды. Арал теңізінің деңгейі 14 м төмендеді, акваторияның көлемі 40%-ға, су мөлшері - 65 %-ға қысқарды. Егер 1950-жылдары бұл жерде балықтың 24 түрі болса, олардың ішінен өндірістік құндылығы бар 12 түрі болатын, ал балық аулау жылына 500 мың т құрады, ал 1980-жылдардың соңына қарай балықтың 20 түрі түгелдей жойылды, сондықтан теңіз өзінің балық шаруашылықтық маңызын жоғалтты. Кеуіп қалған теңіз түбі тұздардың жиналған үлкен ошағына айналды және тұзды шаң борандарының пайда болуына себеп болды» [10].

Егеменді  Қазақстан Республикасының 90-шы жылдарынан бастап күні бүгінге дейінгі әлеуметтік-экологиялық  даму тарихы мәселелеріне, оның кезеңдеріне және тарихи тәжірибесіне талдау жасайды. Қоғамның демократиялық, әлеуметтік, қоғамдық  және экологиялық даму теориясының мәселелеріне қызығушылық танытқан бұл еңбектердің ғылыми жағынан маңызы зор. Семей ядролық полигоны және Арал маңында тұратын жергілікті тұрғындардың денсаулығының хал-ахуалы және басқа да экологиялық мәселелер Б.И. Гусевтің, Н.Ж. Чайжунусованың, М.Ж. Еспембетованың, Г.К. Расованың, М.М. Унисьянованың, С.Ф. Мажитовтың, Т.А. Алимбаевтың, А.Ш. Алтаевтың, Л.Н. Нұрсұлтанованың докторлық диссертацияларында және Н.С. Ибраевтың, Т.Т. Тохтарованың, К.К. Жылқышбаеваның, А.Д. Оразбақовтың, Г.М. Серғазинаның, Г.С. Жәңгірованың кандидаттық диссертацияларында зерттелген.