Валюталық нарық және валюталық бағам олардың экономикаға әсері

Валюталық қатынасті ұйымдастырудың негізгі қағидалары:

• аймақтық;
• экономикалық анықтылық;
• валюталық операциялардың негізділігі;
• валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі банктердің монополиялығы;
• резиденттердің шет елде авуарды иемдену құқығын шектеу;
• мерзімді операцияларды қатынас;
• банктің валюталық позициясын қатынас;
• валюталық операцияларды категорияларға бөлу;
• алыпсатарлық операциялармен айналысуға тыйым салу.

Валюталық қатынастың тікелей және жанама әдістерін атап кетуге болады. Тікелей валюталық қатынас заң актілері және де атқарушы органдардың іс-әрекеттері арқылы жүзеге асырылса, ал жанама валюталық қатынас - нарықтың экономикалық агенттерінің іс-әрекеттеріне экономикалық әдістерді, оның ішінде валюталы-несиелік әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.

Сондай-ақ, топтастыруды тағы да былай толықтыруға болады: экономикалық және әкімшілдік әдістер.

Экономикалық әдістерге:

• валюталық интервенция;
• девальвация/ревальвация;

Ал, әкімшілдік әдістерге:

• валюталық шектеулер;
• ұлттық валютаның айырбасталуын қатынас жатады.

 Халықаралық несие.Халықаралық несиелік қатынастардың қазіргі әр алуан. Олар заемдық қаражаттарды пайдаланудағы дүниежүзілік шаруашылық қажеттіліктің өсуін көрсетеді. Халықаралық несие олардың тағайындалуына, экономикалық мазмұнына,несие беру көздеріне қарай жіктеледі. Халықаралық несиелер көбіне сыртқы сауда ағымдарына қызмет етумен,нинвестициялық объектілерінің құрылысын қаржыландырумен, көрсетілген қызметтерге ақы төлеумен, ең бастысы ғылыми-техникалық білімдерді экспорттаумен тікелей байланысты келеді. Сонымен қатар, халықаралық несиелердің маңызды бөлігі тек ғана нақты сыртқы экономикалық мәмілелерді қаржыландыру үшін емес, сол сияқты банкаралық несиені беру немесе әр елдің төлем балансын реттеу мақсатына пайдаланылады. Қазіргі жағдайда халықаралық несиелер- бір жағынан, жеке және мемлекетаралық несие түрінде қарастырылған.[9]

Енді осы екі несие формаларын жеке қарастырамыз. Халықаралық сауданы экспорттық несиелеудің ерекшелігі – оның кредитор елінен экспорттық жабдықтауымен өзара байланысты болып келуі, бұл несиелерді халықаралық несие нарығындағы ерекше категория ретінде бөліп қарауға негіз болады.Бұл жерде импортер мен экспортерлер де өздерінің шетелдік контраагенттерінен немесе оларға қызмет көрсетуші банктерден тікелей несие алады. Несиенің берілуі сыртқы сауда конрактісінің жасалуымен байланысты. Несиенің көлемі, оның мерзімі пайызды төлеу және қайтару шарты экспортер мен импортер еліндегі экономикалық және саяси жағдайларға, тауардың түріне, екі жақтың өзара қарым-қатынасына тәуелді.

Экспорттық несиелер өнеркәсібі дамыған елдер арасында жиі қолданылады. Экспорттық несие берудің көлемі ғана емес, сондай-ақ қаржыландыру әдістері де өзгеруде. Жаңа несиелік құралдар пайда болып,несиелік операцияға қатысушылар құрамы кеңейеді, қатысушылардың өзара қатынасу жүйесі жетілдірілді, кейбір қаржыландыру көздерінің ролі мен маңызы төиендеді.

Импортерлерге өнім жабдықтаушыларының беретін несиелері, сондай-ақ импортерлердің ұзақ мерзімді несиелерді коммерциялық банктерден тікелей алуы (коммерциялық несиені) салыстырмалы түрде қарағанда сирек болатынқұбылыс. Ең бастысы, сыртқы сауда операциялары кейде қолма-қол ақшаға, кейде қысқа мерзімде есеп айырысу формалары негізінде жүзеге асты.

Экспортты қысқа мерзімді қаржыландырудың (6 айға дейін) басты құралы сауда векселі болды. Бұл мәмілелер экспортер мен импортер арасындағы несиелік қатынастардың болуын қаламады және олар сыртқы сауда контрактілерінде көрсетілмейді

Несие беру негізінен ірі банктер арқылы жүзеге асты, олар экспортерлердің тауарды жөнелту туралы құжаттарына қарсы алған тратталарын есепке алып, тауарды сатушыларға тратталарды ақша нарығында сатуға келісім береді. Несиелік операциялар импортер банкі мен вексель бойынша кепіл роліндегі келісім беруші банк арасында корреспондентік  қатынасқа негізделіп, экспортер үшін жабдықталуына мүмкіндік береді. Сол уақыттарда экспортерлердің банктері ұзақ  уақыт бойы өздерінің қаражаттарының қозғалыссыз қалуына қашып, сыртқы сауда мәмілелерінде жанама қатысушы ретінде ғана қалып отырды.

Сыртқы сауда операцияларын қаржыландыруға қажеттілік халықаралық коммерциялық несие берудің басқа да формалары есебінен қанағаттандырылады:

• шетелдік сатып алушыларға тауарларын шығаратын өндірушіге    
• тікелей берілетін фирмалық несиелер;
• экспортталатынбұйымдарменкөрсетілетінқызметтерді               жабдықтаушылары мен сатып алушыларына берілетін банктік несиелер;
• әр түрлі мемлекетаралық келісімдер шегінде берілетін несиелер.

        Тікелей банктік  несиелеудің әрі қарай жетілдіруі  нәтижесінде сыртқы сауда операцияларын  қаржыландырудың мынадай формалары: факторинг, форфейтинг, экспортты ынталандыруда жиі пайдаланылатын лизинг сомалары пайда болды.

       Қорытындылай  келе, валюта-несиелік қатынас экономикалық  өсу тұрақтылығын қамтамасыз  етуде қолданылатын маңызды құралдардың  бірі болып табылады.

1.3 Валюта ресурстарын қалыптастыру және пайдалану жолдары

       Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық қатынастарын дамытуда орталықтандырылған валюта қорларын қалыптастыру және пайдалану арқылы сыртқы экономикалы қ байланыстарды қаржылық реттеу маѓызды рөл атқарады. Сыртқы экономикалық қызметтiң ырьгқтануы жағдайында валюта түсiмдерiнiң негiзгi көлемi кәсiпорындардың меншiгiнде болады. Алайда халықаралық қатынастарға мемлекеттiң қатысуы және ұлттық валюта-теңгенi нығайту           үшiн бүкiл ел ауқымында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы құрамындағы әкiмшiлiк-аумақтық құрылымдар деңгейiнде де орталықтандырылған валюта қорлары құрылады.      Мемлекеттiң,мемлекеттiк емес сектордың валюта ресурстары валюталык, операциялар жасалынған кезде қалыптасып, пайдаланылады. Валюталық операциялар - бұл: меншiк құқығының және өзге құқықтардың валюталық құндылықтарға өтуiне байланысты, соның iшiнде шетел валютасы төлемдерi мен шетел валютасындағы төлем құралдарын каражат ретiнде пайдалануға байланысты мәмiлелер; валюталық құндылықтарды кез келген тәсiлмен елге немесе елден әкелу әкету және жөнелту; ұлттық валютаға, сондай-ақ номиналы мен (немесе) құны ұлттық валютада корсетiлген бағалы қағаздар мен телем құралдарына меншiк құқығы мен басқа құқықтардың ауысуына байланысты резиденттер мен бейрезиденттердiңар арасындағы мәмiлелер.                                         Валюталық операциялар ағымдағы және капитал қозғалысына байланысты операцияларға бөлiнедi.Ағымдағы операцияларға мыналар жатады:                                               тауарлар мен қызметтерге төлем мерзiмi ұзартылмаған есеп айырысуларды жүзеге асыру үшiн ақша аудару;экспорт-импорт мәмiлелерi бойынша 180 күннен аспайтын мерзiмге кредит беруге байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру; 180 күннен аспайтын мерзiмге кредиттер беру және кредиттер алу;депозиттер, инвестициялар, қарыз және өзге де операциялар бойынша ақша аудару және дивидендтер, пайыздар, тағы баска кiрiстер алу;сауда түрiне жатпайтын ақша аударымдары, оған қоса гранттар, мұрагерлiк сомалардың аударымдары, жалақы, зейнетакылар, алименттер және өзге операциядар Капитал қозғалысына байланысты операциялар мыналарды қамтиды:инвестициялар;жылжымайтын мулiктiң мұлiктiк және басқа да құқықтарына төленетiн ақша аударымдары;180 күннен астам мерзiмге экспорттық-импорттық мәмiлелер бойынша кредит беру жәнс алу.Валюталық операциялар: экспорт, импорт, қызметтеркерсету, капиталды инвестициялау, халықаралык, мемлекеттiкжәне коммерциялық кредит, экономикалық көмек көрсету,елдiң алтын- валюта резервтерiнiң қозғалысы, дипломатиялық және басқа органдарды ұстау, шетелдiк iссапарлар, туризм, халықтың миграциясы, мемлекетаралық трансферттер, мәдени, ғылыми, техникалық ынтымақтастық және сыртқы экономикалық қызметтiң басқа түрлерi кезiнде жасалады.Елдегi пайдаланылатын барлық валюталық ресурстардың түсу көздерi болуы тиiс, сондықтан сыртқы экономикалық қызметтiң аталған түрлерiнiң көбiсi валюталық ресурстардың орнын толтырады, одан қаржыланады.Валюталық ресурстар қаржы ресурстарының құрамды бөлiгi болып табылады және ұқсас орталықтандырылган (мемлекеттiк) және орталықтандырылмаган (шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң ресурстары) болып бөлiнедi.Мемлекеттiк валюта ресурстары мыналардың есебiнен қалыптасады; экономиканың мемлекеттiк секторының – кәсіпорындардың, ұйымдардың, компаниялардың, фирмалардың, қоғамдардың және т.б. өнiмiн, тауарларын және қызметiн экспортқа шығарудан түскен түсiм- ақшадан;тауарлар мен жүктердiң кеден шекарасы арқылы қозғалысы жөнiндегi операцияларды дайындау кезiндегi шетел валютасындағы кеден баждарынан, басқа төлемдерiнен келiсiмшарттардың, мәмiлелердiң, контракттардың шетелдiк қатынасушылары төлейтiн сапықтардан, бонустардан, роялтилерден түсетiн түсiмдерден; валюталық занды бұзғаны үшiн шетелдiк валютада төленген айыппұлдар мен өсiмнен; шетел банктерiне және басқа қаржы ұйымдарына депозиттердi орналастырудан түсетiн түсiмдерден, сондай-ақ шетелдердегi мүлiк пен активтердi пайдаланғаннан алынған табыстардан;шетел мемлекеттерiнiң, банктерiнiң, халықаралық және мемлекетаралық каржы ұйымдарының кредиттерi мен қарыздары-нан валютадағы гранттар мен тегiн кемек түрiндегi түсiмдерден.Валюталық ресурстар көбiнесе мемлексттiң қарамағына шо-ғырландырылады. Басым мәселелердi орындау үшiн немесе жалпы мемлекеттiк ресурстардың бiр бөлiгi жергiлiктi органдарға берiлуi мүмкiн. Бұдан басқа, билiктiң жергiлiктi органдары валютаны валюта нарығында сатып ала алады. Мемлекеттiң уәкiлеттi органдары мен оның қаржы агенттерi де банкаралық биржада валютаны сатып алушылар бола алады.Мемлекеттiң валюта ресурстары былайша пайдаланылады:

1. Ұлттық банк: " валюталық басқыншылықтарды" - елдегi 
   тұрақты ақша айналысын қамтамасыз ету жөнiндегi мемлекеттiң 
   стратегиялық жоспарлармен анықталатын, реттелетiн деңгейде 
   ұлттық валюта бағамын қолдап отыру мақсатында валютаны са- 
   туды жузеге асыру үшiн; Ұлттық банктiң қарыздары мен басқа мiндеттемелерi бойынша есеп айырысу үшiн;
2. Қаржы министiрлiгi: қарыздар туралы келiсiмшартпен 
   белгiленген уақытта сыртқы берешектi өтеу графигi бойынша 
   жабу үшiн; халықаралық ұйымдардағы мүшелiк үшiн жарна- 
   лар төлеу; елшiлiктердің, консульдықтардың, өкiлдiктердiң 
   және басқа елдердегi осындай органдардың жұмысын қаржы- 
   ландыру үшiн;
3. Үкiмет органдары: мемлекеттiк қажеттердi - тауарлар мен 
   көлшiлiк қолды бұйымдарды импорттау жөнiндегi орталықтан- 
   дырылған сатып алуды қанағаттандыру үшiн;
4. Басқарудың жергiлiктi органдары — коммуналдьқ шаруа- 
   шылықтың,өндiрiстiк емес сфераның қажеттiлiкгерiн, аймақ- 
   тардың жергiлiктi инфрақұрылымын дамытуды, халықтың түрлi 
   елеулi қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн.

Валюта қаражаттары түсiмдерiнiң мүмкiн болатын көзi келiсiмшарттарды, арбитраж органдары белгiлеген контракттар бойынша мiндеттемелердi, басқа елдердiң сақтық органдары тарапынан болатын валютадағы сақтық өтемдердi орындамағаны үшiн алынатын компенсациялар болып табылады.

Валюта ресурстарының аталған коздерiнiң қаражаттары жи-ынтығында шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң валюта қорларын құрады, бұл қорлар субъектiлер ұжымдарының өндiрiстiк және әлеуметтiк дамуынын әр түрлi мақсаттарына пайдаланылады („Кәсiпорындар мен ұйымдардың қаржы қорлары,, бөлiмiн қараңыз). Валюта қорларын пайдаланудың мүмкiн бағыттары мыналар болып табылады:

1) дүниежүзiлiк рыноктарда жұмыс iстейтiн компаниялардың, фирмалардың  экспорттық әлуетiн ұлғайту;

2. импортты алмастыратын өнiм өндiрудi ұйымдастыру не- 
   месе мұндай өнiмнiң қолданыстағы өндiрiсiн ұлғайту; бұл мақ- 
   саттарды жүзеге асыру үшiн валюталық ресурстар есебiнен құрал- 
   жабдық, саймандар, материалдар, технологиялар, лицензиялар, 
   ноу-хау сатып алынады, негiзгi құралдардың лизингi жөнiндегi 
   операциялар жүргiзiледi, шетел мамандары шақырылады, кадр- 
   ларды оқытады.
3. валюталық кредиттердi және оларды пайдаланғаны үшiн 
   пайыздар өтеу;
4. мамандандырылған сыртқы экономикалық ұйымдарға 
   сыртқы нарықтарда операциялар жасауға жәірдемдесу жөнiндегi 
   қызметтерi үшiн комиссиялық сыйақылар төлеу;

Кесте 3 – Валюта бағамдар өзгерісінің экспорт пен импорт көлеміне әсері