Валюталық нарық және валюталық бағам олардың экономикаға әсері

б) жартылай айырбасталымды валюталар (ел iшiнде ғана айырбасталымды валюта, рубль, теңге т.б.);

 в)  айырбастауға жатпайтын валюталар (жабық валюталар).

Ұлттық валюталық жүйе, дүниежүзiлiк валюталық жүйемен тығыз байланысты. Бiрақ мұндай екi валюталық жүйенiң өзара байланыстығы олардың бiрдейлiгiн көрсетпейдi. өйткенi, олардың мақсаттары, жұмыс iстеуi, оны реттеу тәсiлдерi, әр елдiң экономикасына және дүние жүзiлiк шаруашылыққа әсер ету жағдайлары өзгеше.

Бірiншi дүние жүзiлiк валюта жүйесi, алтын-валюталық үлгiде, 1867 жыл Парижде өткен, сол кездегi алдыңғы қатардағы елдердің маслихатында, мемлекетаралық келiсiммен занды түрде рәсiмделдi.

Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде және одан кейiнгi жылдарда орын алған валюта дағдарысы, екiншi дүниежүзiлiк валюталық жүйе кұруға әкелдi ол, 1922 ж. Генуэсте өткен халықаралық экономикалық маслихатқа қатынасқан еддердiң келiсiмiмен рәсiмделдi. Бұл жүйеде алтын девиздiк  үлгiде негiзделдi және ресiмделiнген қаланың атымен Генуэс валюта жүйесi деп аталып кеттi.

Алтынды ақша мiндетiн аткарудан қалдырған Ямайкалық ресми шешiмге қарама-қарсы европалық валюта жүйесi, алтынмен жасалатын операцияларды жаңартты. Алтын доллармен бiрге ЭКЮ-дiң эмиссиялық тетiктерiне қосылды. Ол үшiн мүше елдердiң ресми алтын-валюталық резервтерiнiң 20% бiрiктiрiлдi. Осы елдердің орталық банктерi, валюталық ынтымақтастық институтының билiгiне 2, 3 мың тонна алтын аударды. Бұл алтынға, аталмыш институг ЭКЮ шығарып, тиiстi соманы әр елдiң Орталақ банкiсiнiң шотына аударды. Алтын жарна, үш айлық жаңғыртылмалы кұжат пен -"Своп" ресiмделдi, .Ол алтынды қолма-қол ЭКЮ-ге сату мен, үш айдан кейiн қайта сатып алу үшiн қарсы мәмленi сәйкестiруге негiзделген,мүше   елдердiң   валюталарының  кұбылмалы   бағамының  тәріптемесi бойынша,  олардың орталық  бағамнан  ауытқуы ±15% шегiнде болу керек. Осындай тәртiптеме, "Европалық валюталық жылан"— деп аталып жүр. Өйткінi осындай ауытқудың графикалық түрi жыланға ұқсайды. Егер валютаның бағамы айтылған шектен шығып кетсе,  орталық банктер валюталық басқыншылық жүргiзуi керек. (өз валютасына марка сатып алады, немесе керiсінше, маркаға өз  валютасын сатып алады)[2]. Кесте 2 - ЭКЮ-дің нарықтық құны.

 

Валюталар	Валюталар қаржынындағы валюталардың үлесі	АҚШ долларының бағамы	USD/ЭКЮ бағамы
DEM-DM	0,6242	1,6798	0,371592
GBR	0,08784	1,6798	0,371592
FRF-FF	1,332	5,6450	0,02359691
ITL-Lit	151,8	1234,0000	0,123015
NLG-hfl	0,2198	1,8915	0,116204
BEF-bfr	3,301	34,7750	0,094925
LUX-lfr	0,130	34,7750	0,003738
DKK-Ir	0,008552	1,5961	0,013650
GRD-Dr	1,440	163,30	0,008818
ESB-Pta	6,885	106,50	0,064636
PTS-Esc	1,393	148,974	0,0009351
			1,216364

USD/DM – 1,6798.ECU/DM бағамының  есебі: 1,216364 * 1,6798=2,04325

Ескерту: Ғ.С.Сейітқасымов “Ақша, Несие, Банктер” Алматы 2001 Оқу құралы. 

  Халықаралық есептiк  ақша бiрлiгi - валюталық паритет пен валюталық бағамды белгiлеу, халықаралық талаптар мен мiндеттемелердi өлшеу үшiн шартты бiрлiк ретiнде пайдаланылатын валюталық бiрлiк. Қазiргi уақытта халықаралық экономикалық қатынастарға қызмет ету үшiн кажеттi дүние-жүзiлiк несиелiк ақша типтерi ретiнде СДР (арнайы қарыз алу кқұығы) және ЭКЮ (еуропа валюта бiрлiгi) қызмет етедi. Бұл халықаралық активтер қолма-қолсыз халықаралық есеп айырысуларда елдердiң арнайы шоттарына жазбаша жазу жолымен: СДР - Халықаралық валюталық қорда, ЭКЮ - Еуропалық қауымдастыққа ынтымақтастық валюталық Еуропалық қорында пайдаланылады. Олардын шартты құны валюталық "қоржынға" кiретiн валюталардың орташа өлшемдi құның және бағамдарың өлшеу негiзiнде есептеледi

 

1.2 Валюта-несиелік қатынастың  маңызы, қажеттігі және әдістері

      Нарықтық экономика  жағдайында валюталық қатынастарды  нарықтық және мемлекеттік қатынас жүзеге асырылады. Валюталық нарықта валютаға деген сұраныс пен ұсыныс және оның бағамдық қатынасы қалыптасады. Ол өз кезегінде,  мемлекеттік және нарықтық қатынас белгілі деңгейде жүзеге асырылмаған жағдайда теріс нәтижеге алып келеді. Нарықтық қатынас сұраныс пен ұсыныс, баға заңына тәуелді болып келеді. Валюталық нарықтағы бәсекелестік жағдайында осы заңдардың іс-әрекеті валюта айырбасының қатысты эквиваленттігін, тауар, көрсетілетін қызмет, капитал қозғалысымен байланысты халықаралық қаржы ағынының әлемдік шаруашылыққа деген қажеттілігінің сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Осы арқылы нарық валюталық операциялар жағдайының ақпарат көзі ретінде қызмет атқарады.

Бірақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келеді - алдымен жанама түрде, кейіннен оның әлемдік шаруашылықта алатын орнының маңызды екенін ескере отырып тікелей араласатын болды. Бағамдық айырма мен валютаның күйзеліске ұшырауы ұлттық және әлемдік экономикаға теріс әсерін тигізеді.

Нарықтық және мемлекеттік қатынас бір-бірін толықтырып отырады. Біріншісі, бәсекеге негізделе отырып, даму ынтасын туғызса, ал екіншісі валюталық қатынастарды нарықтық қатынастың нәтижесінде болатын жағымсыз нәтижелерді түзетуге бағытталған. Осы екі қатынас арасындағы шекара нақты бір жағдайдағы пайда мен шығын арқылы анықталады.

Валюталық қатынас - валюталық саясатты іске асыратын құрал болып табылады. Валюталық саясаттың бағыттары мен формалары елдің валюталық-экономикалық жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен анықталады. Бірінші кезекке валюталық саясаттың нақты мәселелері қойылады:

• валюталық жүйе мен валюталық нарықтың тұрақты қызметін қамтамасыз ету;
• валюталық күйзелісті жеңіп шығу және валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• ұлттық валютаның валюталық бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету ;
• валютаның конвертациялануына өту;
• валюталық операцияларды либерализациялау.

Валюталық қатынас мемлекеттің валюталық құндылықтармен жасалатын мәмілелердің тәртібін және есеп айырысуларды регламенттеуге бағытталған қызметі болып табылады. Сондай-ақ, мемлекеттік органдардың келесідей құқықтық шараларға бағытталған кешенін білдіреді:

1. валюталық қатынас органдарының, валюталық қатынас органдары мен агенттерінің қызметін құруға және қамтамасыз етуге;
2. ішкі валюталық нарықтағы валюталық құндылықтармен жасалынатын операциялардың жүргізілу тәртібін, валюталық құндылықтарды шет елге шығару тәртібін, шет елдік инвестицияларды жүзеге асыру режимін белгілеу және іске асыру;
3. валюталық құндылыққа деген мүліктік құқықты қорғауды қамтамасыз ету;
4. әлемдік есеп айырысуларды регламенттеу;
5. елдің әлемдік нарықпен қарым-қатынасының жеткілікті деңгейде болуын қамтамсыз ету;
6. ұлттық валюта бағамының және төлем балансының тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Валюталық қатынастың мақсаты - ағымдағы валюталық операцияларды жүргізу кезінде болатын төлем балансының дисбалансын қысқарту; ағымдағы операциялар бойынша валютаның конвертациялануын қамтамасыз ету.

Төлем балансы өз кезегінде халықаралық операциялардың баланстық шотын білдіреді - белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің шет елге төлеген валюталық сомасымен оған шет елден түскен соманың арақатынасы. Ол келесідей бөлімдерден тұрады: ағымдағы операциялар шоты, капитал және қаржы қозғалысымен байланысты шот.

Төлем балансы мемлекеттік қатынастың бұрыннан келе жатқан объектілерінің бірі болып табылады. Бұл келесідей себептермен негізделеді:

• төлем балансына, бір елдегі ұзақ және ірі тапшылықтың және басқа елдегі активті сальдоның артық болуы кезіндегі тепе-теңсіздік тән. Халықаралық есеп айырысу балансының тұрақсыз болуы валюта бағамының динамикасына, капитал миграциясына, экономика жағдайына әсерін тигізеді;
• төлем балансын бағалық қатынас арқылы түзетудің стихиялы механизмі өте әлсіз және төлем балансын қатынас мемлекеттің өте кешенді араласуын қажет етеді;
• шаруашылық байланыстың глобализация жағдайындағы төлем балансы экономиканы мемлекеттік қатынас жүйесінде маңызды орын алады.

Төлем балансын қатынастың материалдық негізі болып келесілер   табылады:

1. ресми алтын-валюталы резерв;
2. мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс;
3. мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға капитал, несие, кепіл болушы, қарыз алушы ретінде қатысуы;
4. нормативті актілер және валюталық қатынас органдарының көмегі арқылы сыртқы экономикалық операцияларды регламентациялау.

Төлем балансын қатынас кезінде мынадай сұрақ туындайды: қандай елдер оны түзету шараларын қолдануы қажет? Бюджет тапшылығына ұшыраған елдер үшін төлем балансын түзету өте қомақты мәселе болып табылады.

Төлем балансын мемлекеттік қатынас - бұл, төлем балансының негізгі баптарын құруға, сондай-ақ қалыптасқан сальдоны жабуға  бағытталған мемлекеттің экономикалық, оның ішінде валюталық, ақша-несие және қаржылық іс-шараларының жиынтығы. Төлем балансын қатынастың түрлі әдістері қолданылады.[7]

Төлем балансы тапшылыққа ұшыраған елдерде экспортты ынталандыру, тауар импортын ұстап тұру, шет ел капиталын тарту, капиталды сыртқа шығаруды шектеу мақсатында келесідей іс-шаралар қолданылады:

Девальвация бұл – ұлттық валюта бағамын төмендету экспортты ынталандыруға және тауар импортын ұстап тұруға бағытталған.

Валюталық шектеулер – резидент және резидент еместердің валютамен операцияларын лимиттеу мен регламентациялауға байланысты әкімшілік және құқықтық тыйым салу.

Валюта бағамы - бұл, әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы, яғни басқа елдің ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы.

Валюта бағамына әсер ететін факторларды атап кетуге болады:

• тұтынушылар талғамының өзгеруі;
• инфляция қарқыны;
• төлем балансының жағдайы;
• пайыз мөлшерінің деңгейі;
• валюта нарығының қызметі және алып-сатарлық валюталық операциялар;
• еуронарықта және халықаралық есеп айырысуларда белгілі бір валютаны пайдалану деңгейі;
• ұлттық және әлемдік нарықта валютаға деген сенім деңгейі.

Айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу әдістемесі кезең бойынша жүргізілінеді:

1. базалық кезеңмен салыстырғандағы есептік кезеңдегі ұлттық валютаның айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу:

∆ Si = Sit / Sio  мұндағы:

∆Si - шет ел валютасы бірлігінде берілген есептік кезеңдегі ұлттық валютаның айырбас бағамының өзгеруі;

Sit - есептік кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;

Sio -базалық кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;

2. Номиналды тиімді айырбас бағамының индексін - NEER есептеу(Қосымша):

NEER = 100*Пi (∆ Si)W

мұндағы: Пi - туынды, W - республика тауар айналымындағы елдің үлес салмағы. 

3. Нақты тиімді айырбас бағамының индексін - REER есептеу:

REER= Пi [NEER* (Рd/Рif)],   мұндағы:

Рif  - i-еліндегі баға деңгейі;

Рd - қарастырып отырған елдің ИПЦ.

Индекстің өсуі ұлттық валютаның басқа да саудаласатын елдердің валютасымен салыстырғанда қымбаттауын көрсетеді. Индекстің өсуі немесе төмендеуі басқа ел валютасына қатысты ұлттық валютаның қымбаттауын немесе арзандауын көрсетеді.

Валюта қатынас бағамының әдістің бір түрі болып валюталық интервенция  табылады.

Халықаралық валюта қорының валюта бағамын қатынасына қатысты қоятын талаптары келесідей:

1. Валюта бағамын төлем балансын қатынас кезінде туындайтын қиыншылықтарға қарсы немесе белігілі бір артықшылықтар алу мақсатында қолданбау қажет;
2. Халықаралық валюта қорына мүше басқа да елдермен қатар ұлттық валюта бағамының алып-сатарлық құбылуына қарсы тұру үшін валюталық нарықта интервенцияны жүзеге асыру.

Валюталық интервенция мынадай үш нәтижеге алып келуі мүмкін:

1. валюта бағамының өзгеруіне;
2. валюта резервінің диверсификациясына;
3. ақша массасының өзгеруіне. 

Валюталық интервенция тиімділігінің критерийлері:

• «бағыт» критерийінің мәні мынада, егер валюта бағамының қозғалысы интервенция бағытымен сәйкес келсе, онда интервенция тиімді деп саналады;
• «түзету» критерийі валюта бағамының құбылуын түзетумен байланысты. Бұл интервенция орталық банктен көрсетілетін күш трендтің өсуін баяулатқан кезде тиімді болады;
• «айналым» критерийі, бұл кезде тек 1-ші критерий орындалған кезде ғана емес, сондай-ақ алдыңғы кезеңдегі валюта бағамының болуы толығымен жойылған кезде тиімді деп саналады.

        Интервенцияны жанама және тікелей деп екі түрге бөлуге болады. Жанама интервенция - қаржы құралдарының мерзімін, көлемін, табыстылығын пайдалану. Тікелей интервенция - орталық банктің ресми бағамын, капитал ағынын қатынас[8]

         Ақырғы  объектілерді қатынасді оптимизациялау  үшін орталық банк валюталық  қатынастың кезең аралық объектілерін - резиденттер мен резидент еместер  жүргізетін валюталық операциялар  деп бөледі.