Тижорат банкларнинг даромадлари ва уларнинг туркумланиши

Тижорат банклари омонат бўйича тўлайдиган фоизни ўзлари тақдим этадиган ссудалар учун оладиган ссуда фоизидан пастроқ қилиб белгилайди. Олинган ва тўланган фоизларнинг суммалари ўртасидаги фарқ банкларнинг ялпи фойдасини ташкил этади. Унга бошқа ҳар хил  операциялардан кўрилган даромадлар ҳам киради. Банк ялпи фойдасининг бир қисмини ўз харажатларини қоплашга иҳлатади, қолган қисми эса соф  фойдани ташкил қилади.

Тижорат банкининг  даромадлари манбалари ичида  активлари асосий ўринни эгаллайди. Даромад келтиришига қараб банк активлари: даромад келтирувчи активлар ва даромад келтирмайдиган активларга бўлинади.

Даромад келтирувчи активларга қўйидагилар киради:

а) барча берилган кредитлар жумладан, банклараро кредитлар;

б) ўз инвестициялари;

в) хазина векселлари;

г) давлат облигациялари;

д) қимматли қоғозлар.

Даромад келтирувчи активларга эса:

а) пул активлари  гуруҳи;

б) асосий воситалар;

в) капитал харажатлар;

г) барча моддий активлар ва бошқа активлар;

д) номоддий активлар киради.

Тижорат банклари фаолиятини таҳлил қилишда бир марта бўладиган даромадларни алоҳида ҳисобга олиш лозим. Бундай даромадлар нейтрал даромадлар деб аталиб, уларга қўйидагилар киради: бир марталик тушумлар; ўтган даврдаги фоизлар бўйича тушумлар; банк бизнесига ёд тушумлар (бошқа  банкка ёрдам,  Марказий банкдан тушум).

2-Жадвал

Тижорат банкининг фаолият натижалари  (минг сўм.)

Юқоридаги 1-жадвал рақамларидан кўринадики, Тижорат банкнинг ўтган бир йил давомидаги натижалари ижобий. Бу банк даромадлари бир неча баробар ошган. Бу эса мижозларнинг банкка бўлган ишончини орттиради.

Банк даромадларини ҳисоблашнинг бир неча йўллари мавжуд. Яъни, ҳар бир операция бўйича даромад ўзига хос тарзда  келади. Хусусан, кредит бериш операцияларида даромад қарзга берилган суммадан маълум фоизлар кўринишида келади. Фоизлар қандай тўланиши ва унинг қанча суммани ташкил этиши шартномада белгилаб берилади. Қимматли қоғозлар билан бўладиган операцияларда даромад ўзининг ва бошқа эмитентлар  акция курсларининг ўсиши натижасида юзага келади. Бу ерда даромадни аниқлашда акциялар курсининг улар капитал қийматларидан қанча фарқ қилиши орқали, яъни реал курс қийматидан номинал қийматни айириш ёрдамида топилади. Умуман, ушбу турдаги даромад ҳақида гапирганда шуни айтиш керакки, бу ерда даромад активлар қийматининг ўсишида намоён бўлади. Яъни, нақд пул шаклидаги даромад келмасдан, балки банк эгалик қилаётган активлар қиймати ошади.

Банкнинг бошқа кўпгина турдаги операцияларидан даромад комиссион тўловлар шаклида келади. Яъни, кўрсатилган  хизмат учун мижоз банкка маълум суммани тўлайди. Даромад миқдорини ҳисоблаш учун мижоз билан банк орасида кўрсатилган хизматга шартномада белгиланган ҳақни олиш керак. Комиссион тўловлар суммаси кўрсатиладиган хизмат турига, хизмат кўрсатиш даврида бўлиши мумкин бўлган рискка эътибор қилган ҳолда белгиланади. Банклар комиссион тўловларни кўпинча пассив операцияларда оладилар. Банк тизимимизда комиссион тўловлар асосан юридик ва жисмоний шахслар ҳисобрақамларини юритиш орқали келади.

Ҳозирда замонавий банк тизимида барқарор ва катта даромад келтирувчи баъзи хизматлар ўзимизда қўлланилмайди.  Бу эса банк фаолиятини амалга оширишда ҳали фойдаланилмаётган резервлар борлигидан далолат беради.