Ұлттық экономикалық жүйедегі мемлекеттік бюджеттің рөлі

     Бюджет  жүйесінің жайдарылық принципі бекітілген бюджет пен оны атқару есебі жөнінде  бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануын керек етеді. Ол бюджеттік  заңнамалар аумағындағы нормативтік-құқықтық актілер, бюджеттер мен оларды атқару жөніндегі есептер мен фискалдық саясат жөнінде де басқа да ақпараттарды міндетті түрде жариялау, юджет процесінің ашықтығы мен мемлекеттік қаржы бақылау жүргізу.

     Жергілікті  бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекеттерінің  шарттары болып дербестік пен  теңгерулік болып табылады. Бюджеттердің дербестік принципі маңында олардың кірістері өзіндік қайнар көздерінің түсімдері арқылы қалыптасу мен сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы ғана түсініледі.

     Жоғарыда  айтылған принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік жүйесін жетілдіреді, бірақ біртұтас және федералды мемлекеттердің бюджеттік жүйелерін ұйымдастыруда мемлекеттік құрылымына байланысты ерекшеліктері бар. Мемлекеттің федералдық жайғастырушылығына үшбуынды жүйе сәйкес: орталық, федерация мүшелерінің бюджеттері, жергілікті бюджет. Біртұтас мемлекеттерде екібуынды жүйе қолданылады – орталық (республикалық) және жергілікті бюджеттер.

     Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердің кіріс пен шығыстары федерация  мүшелерінің бюджеттеріне, ал федерация  мүшелері өз кірістері мен шығыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті бюджеттер өз кірістері мен шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді, яғни олар дербес болады. Жоғары және экономикалық тиімділікке жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімші-аумақтық бірліке жақын болуы тиіс.

     Бюджеттік құрылым – ол елдің мемлекеттік  бюджеті мен бюджеттік жүйені ұйымдастырушылық формалары. Бюджеттік жайластырушылық түсінігі бюджеттік жүйе құрылымын, бюджеттік жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджетті құру принциптерін енгізеді.⁸

     Бюджеттік процестердегі жоғары және төмен  тұратын бюджеттер арсындағы  қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп атайды. Бюджетаралық қатынастар тек қана республикалық бюджет пен  республиканың аймақтары арасындағы қатынастардан тұрмайды, оған аймақтар ішіндегі облыстық және аудандық бюджеттер арасындағы қатынастар жатады. Республикалық және облыстық. Республикалық маңызы бар қалалар мен астан бюджеттері арасындағы бюджетаралық қатынастарды реттеу формалары жөнінде ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер қолданылады.

     Трансфеттер механизмі бюджеттік ретттеуді  біріккен әдістемемен қамтамасыз ету  мен бюджетаралық  қатынастар қалыптасуының  субъективтік түрде болмауы үшін қолданылады. Ол аумақтардың бюджеттік  кіркстерін көлбеулі теңестіру мен олраға қаржылық жәрдемді бәріне бірдей тәртіппен икөрсетуге мүмкіншілік береді.

     Жаңа  бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда қалыптасады:

1. Кірістер: салықтық түсімдер, салықтық емес түсімдер, негізгі капитал салудың түсімдері, ресми трансферттік түсімдер;
2. Шығындар;
3. Операциялық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу – бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді өтеу;
5. Қаржы активтер операциялары бойынша қалдық – қаржы активтерді сатып алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;
6. Бюджет тапшылығы(профициті);
7. Бюджет тапшылығын қаржыландыру.

     Жоғарыда  келтірілген құрылым бойынша  бюджеттің бекітіу мен оны  атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет кірістері  маңында салықтық және басқа да міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, ресми трансферттер, бюджетке ақысыз төленетін ақшалар келтіріледі.

      Бюджет  кірістері мен шығындары арасындағы айырмасы операциялық қалдық деп  аталады. ⁹Бұл арада, егерде бюджет шығындары кірістерінен асып түссе, онда теріс операциялық қалдық болады, ал кері болса – онла оң операциялық қалдық болады.

      Қазіргі кезде ақысыз бюджеттік қаржылыандырумен қоса бюджеттік немһсие беру арқылы бюджеттік несиелендіру де пайдаланады. Мұндай несиелер қайтару және өтеру  шарттары негізінде беріледі, бірақ  олар бойынша пайыздар немесе жалпы алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының деңгейінен төмен алынады. Сондықтан, бюджет несиелері банк несиелері мен бюджеттік қаржы беру арасынан орын алады. Осыған байланыты бюдет құрылымында бюджет несиелері мен оларды өтеу арасындағы айырмасы арқылы есептелетін таза бюджеттік несиелендіру деген түсінік бар.

      Мемлекеттің қаржы активтермен мүліктенуге  жұмсалған шығындар мен оларды өткізуден  түскен түсімдер арасындағы айырмасы қаржы активтер операциялары бойынша қалдық деп аталады. Қаржы активтермен мүліктену маңында заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардан мемлекеттік меншікке қатысу үлесі мен құнды қағаздар сатып алуға жұмсалған шығындар табылады. Ал қаржы активтерді өткізуден алынған түсімдер болып мемлекеттік меншіктегі, мемлекеттік кәсіпорындардың оперативтік немесе шаруашылық басқарудағы заңды тұлғалар мен алықаралық ұйымдардың қатысу үлесі мен құнды қағаздардың сатудан түскен бюджет кірістері табылады.

      Бюджеттік тапшылық (дефицит) маңында бюджет шығындарының оның кірістерінен артықшылығы қарастырылады, ал егер де бюджет кірістері оның шығындарынан асып түссе, онда бюджеттік прфицит деген түсінік болады. Бюджет тапшылығының мөлшері операциялық қалдықтан таза бюджеттік несиелеу мен қаржы активтер операциялар бойынша қалдықты минустағанға тең.

      Бюджеттік тапшылықты өтеу үшін мемлекет әр түрлі  әдістерді пайдаланадымысалы ақша эммиссиясы, ішкі және сырттан шеттен алып пайдалану. Бюджеттік тапшылықты қаржылыландыру шеттен алып пайдалану  мен бюджет құралдарының бос қалдықары  есебінен қарастырылған. Бюджет тапшылығын қаржыландыру мөлшеріне сәйкес және ол алынған  займдар мен бюджеттік құралдар қалдықтары сомасының займдар бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының артықшылығы арқылы анықталады.¹⁰

      Бюджет профицитін пайдалану деген бюджет профицитін, займдар құралдарын, бюджет құралдарының бос қалдықтарын займдар бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының  алынған изаймдар мен бюджет құралдар қалдығының қозғалысы сомаларынан артықшылығ аррқылы анықталды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ

     2.1.ҚР бюджет жүйесінің даму ерекшеліктері

     Егеменді  мемлекеттің бюджеттік процесі  әрекеттегі бюджеттік заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Бюджеттік  процесті ұйымдастыру бойынша бюджеттік  іс-әрекеттің барлық сатыларында келесі негізгі мақсаттар шешіледі:

• бюджет шығындарын арнаулы және адрестік белгілер бойынша тағайындау;
• әлеуметті-экономикалық даму болжамдары мен арнаулы бағдарламаларға сәйкес бюджет кірістерін анықтау;
• ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету мен инфляциялық тенденцияны жеңуге бағытталған жалпы бағдарламасымен бюджетті қиыстыру;
• бюджет тапшылығын қысқарту мен жою;
• болашақ бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың рөлің жоғарлату;
• заңды және жеке тұлағалардың өздерінің салықтық міндеттемелерін орындау кезіндегі олардың қаржылық әрекеттері мен кірістерін бақылау.

    Бюджеттік процетің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау  бойынша өкілетті орган – Экономика  және жоспарлау министрлігінің келесі жылға арналған бюджет саясатының негізгі  бағыттары мен мемлекеттің нығайтылған қаржы жоспарының жобасын дайындайды. Ол ҚР Президентінің Жолдауы, макроэкономикалық көрсеткіштің динамикасы, аумақтардың даму бағдарламалары, ақша-несиелік пен фискалдық саясаттың және т. б. негізгі бағыттарының негізінде жасалады. Бюджет жобаларын құрастыру толығымен Республика Үкіметі мен жергілікті биліктің тиісті атқарушы органдарына жүктелгенліктен, республикалық және жергілікті бюджеттер жасаудың тәртібі мен мерзімі және бюджет юобасымен бірге міндетті түрде тапсыратын қажетті құжаттармен жұмыс істеудің тәртібі Үкіметтің арнайы Қаулысымен анықталады. Бюджет жобасының есептемелері мен көрсеткіштері өкілдік билікоргандарына ресми түде тапсырылғанша құпия сипаттта болады.

     Келесі  кезеңде жоғары және атқарушы органдармен (Үкімет және итиісті әкімшілік) мақұлданған бюджет жобасы құрастыру мен бекітуде өкілдік органдарға (Парламент және тиісті мәслихат)  келіп түседі. Мұнда бюджет жобасы арнайы комитеттер мен комиссияларда қаралады, яғни бюджет баптары анықтап талданады, нәтижесінде тұжырым беріледі. Содан кейін жоба Парламент палаталарында талқылауға түседі. Республикалық бюджет Парламент палаталарының бірге отырысында, ал жергілікті бюджеттер маслихаттар отырысында бекітіледі.

     Бюджетті  атқару кезеңі бекітілген қаржы бөлуде сәйкес бекітілген кірістер алу мен шығыстарды іске асыру және бюджет тапшылығын қаражаттандыру мен профицитті пайдалану жасалады.¹¹ Бұл кезең қаржы немесе бюджет деп аталатын күнтізбелі жыл бойы созылады. Бюджетті атқаруды Үкімет пен тиісті жергілікті атқарушы органдар қамтамасыз етеді. Бюджеттік жыл аяқталғанна кейін бюдже атқару туралы арнайы органдардың есеп беруі құрастырылады. Арнайы органдар – республикалық бюджетті атқару жөніндегі тиісті орталық өкілетті орган (Қаржы министрлігі) және жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі тиісті органдар (әкімшілік). Есеп биліктің өкілеттік органдарына ұсынылады, мұнда ло белгіленген тәртіп бойынша бекітіледі.

     Қазақстан Республикасында бюджет жүйесінің  бірінші деңгейі болып республикалық бюджет болып танылады. Республикалыққ бюджетте анағұрлым ақша қаражаттарын орталықтандыру мемлекеттің тиімді қаржы саясатын іске асыру қажеттігімен түсіндіріледі. Ақша ресурстарын орталықтандыру мемлекет тарапына жылдан-жылға ұлғаятын әлеуметтік шығындарды қаржыландыруға, мемлекеттік займдар бойынша пайыздар төлеу мен мемлекеттік боышты өтеуге, қорғаныс қабілеттілгі мен қоғамдық тәртіпті бекініс ету мен мемлекеттік басқару аппаратын  ұстау және басқа да шығындарды өтеуге мүмкіндік береді.

     Республикалық бюджет өз алдына Бюджеттік кодексте бекітілген салықьық және басқа да түсімдер арқылы қалыптасатын орталықтандырылған ақша қорын құрайды. Ол орталық мемлекеттік органдар мен оларға жатаын мемлекеттік мекемелердің функцияларын орындау мен мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруды қаржылық қамтамасыз етуге арналған . Республикалық бюджет, қаржы ресурстар терімшілдіктің негізгі құралы болғандықтан, мемлекеттікм билікке өз уәкілеттілігін шынайы іске асыруға, экономиканы, инвестицмялық белсендікті реттеу мен ынталанлыруға, ал бастысы - әлеуметтік саясатты орындауға мүмкіншілік береді.

     Республикалық бюджеттің мазмұны оның құрамындағы ерекше экономикалық формалар болумен шарттаннады., яғни кірістер мен шығындар. Осы формалар арқылы ақша құралдарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен пайдалану іске асырылады. Кірістер мен шығындардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты әлеуметтіэкономикалық шатта жүргізіп жатқан орта мерзімді фискалдық тсаясатты іске асыруға сәйкес. Кірістерді қалыптастыру мен бюджеттік құралдарды жұмау формалары мен әдістері де осыған сәйкес болуы тиіс¹².

     Республикалық бюджет кірістер құрылымы  Бюджеттік  кодекс ережелеріне сәйкес салықтық және салықтық емес түсімдер, негізіг  капитал сатудың түсімдері мен  ресми трансферттерден көрсетіледі. Бұл кірістер салықтық заңнамалар мен  елдің әлеуметтіэкономикалық дамудың орта мерзімді жоспарының маңызды макроэкономикалық көрсеткіштер негізінде анықталады. Республикалық бюджеттің кірістер саясаты салықтық саясат және кірістер құрылымы мен түсімдер болжамының өзгерістер есебімен құралады.

     Республикалық бюджеттің шығыстар құрылымы Бюджеттік кодеске сәйкес келесі шығыстар бағыттарынан қалыптасады:

• жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерге жұмсалатын;
• қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздікке жұмсалатын;
• құқықтық, соттық, қылмыс іс-атқарушы әрекетке жұмсалатын;
• білім беруге жұмсалатын;
• денсаулық сақтпуға жұмсалатын;
• білім беруге жұмсалатын;
• денсаулық сақтауға жұмсалатын;
• әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік жәрдемге жұмсалатын;
• тұрғын-үй коммуналдық  шаруашылығына жұмсалатын;
• мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңстігіне жұмсалатын;
• өнеркәсіп, құрылыс және ақпарат кеңстігіне жұмсалатын;
• көлік және коммуникацияға жұмсалатын;
• табиғатты қорғау іс-шаралары және ауыл, орман, су. балық шаруашылығына жұмсалатын.

      Қазіргі кезеңдегі экономиканың дамуына байланысты республикалық бюджеттің рөліне өте үлкен мән беріледі, себебі ол мемлекеттің эконмикалық және әлеуметтік саясатын іске асырудың негізгі құралы ретінде пайдаланылады және экономиканы қаржылық реттеу мен оның бәсеке қабілеттілігін жетілдіруге маңызды әсерін тигізеді.