Кәсіпорынның қаржы ресурстарының мәні мен құрылымы

1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының мәні мен құрылымы.

Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді  орындауға және кеңейтілген өндірісті  қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай  қаражаттардың бір бөлігі.

Қаржы ресурстары мен капитал  кәсіпорын қаржыларын талдаудың  негізгі объектілері болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында қаржыгер үшін нақты объект болып табылатын  және жаңа кірістер алу мақсатында оған әрдайым әсер ете алатын «капитал»  түсінігі көбінесе қолданылады. Капитал  – бұл кәсіпорын айналымға  салған және бұл айналымнан кірістер әкелетін қаржылық ресурстардың бір  бөлігі.

Мұндай қағида кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капиталының  арасындағы қағидалы айырмашылық кез  келген уақытта қаржы ресурстары кәсіпорынның капиталынан не үлкен, не тең болатынына негізделеді. Мұнда  теңдік жағдайында кәсіпорынның қаржылық міндеттемелері жоқ және қолда бар  барлық қаржы ресурстары айналымға  жіберілген деп есептеледі. Алайда бұл капитал мөлшері қаржы  ресурстары мөлшеріне қаншалықты жақындаса, кәсіпорын соншалықты тиімді жұмыс  істейтінін білдірмейді.

Нақты өмірде қызмет етіп тұрған кәсіпорында қаржы ресурстары мен  капиталдың теңдігі болмайды. Қаржылық есептеме қаржы ресурстары мен капиталдың арасындағы айырмашылық көрінбейтіндей етіп құрылады. Стандартты қаржылық есептемеде қаржы ресурстары міндеттемелер  және капитал түрінде көрінеді.

Қаржы ресурстары пайда болуына  байланысты ішкі (меншікті) және сыртқы (тартылған) болып бөлінеді. Өз кезегіне ішкі қаржылық расурстар нақты нысанда  стандартты есептілікте таза табыс  және амортизация түрінде, ал айналдырылған  нысанда кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы міндеттемелер ретінде  ұсынылған, таза табыс кірістердің  жалпы сомасынан міндетті төлемдерді (салықтар, жинақтар, айыппұлдар, пайыздар және басқа да төлемдер) алып тасталғаннан кейінгі кәсіпорын табысы болып  табылады. Таза табыс кәсіпорынның қолында болады және оның басқарушы  органдарының шешімі бойынша бөлінеді

Сыртқы немесе тартылған  қаржылық ресурстар меншікті және қарыздық болып бөлінеді. Осылай етіп бөлу берілген кәсіпорынның дамуына сыртқы қатысушылар  ресурстарды салатын капитал  нысанына байланысты: не кәсіпкерлік  ретінде, не ссудалық капитал ретінде. Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал  салымдарының нәтижесі тартылған меншікті қаржылық ресурстардың құрылуы болса, ссудалық капитал нәтижесі қарыздық қаражаттардың құрылуы болып  табылады. 

Кәсіпкерлік капитал өзімен бірге табыс алу және кәсіпорынды  басқару құқықтарын алу мақсатында түрлі кәсіпорындарға салынған (инвестиция-ланған) капиталды ұсынады.  

Ссудалық капитал –  бұл қайтарымдылық және төлемділік шартында қарызға берілген ақшалай  капитал. Ссудалық капитал кәсіпкерлік  капиталға қарағанда кәсіпорынға салынбайды, ол пайыз алу мақсатында оған уақытша қолдануға беріледі.

Бұл бизнес түрімен мамандандырылған несиелік-қаржылық институттар айналысады (банктер, несиелік мекемелер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық  қорлар және т.б).

Нақты өмірде кәсіпкерлік  және ссудалық капиталдар тығыз байланысты. Қазіргі нарықтық шаруашылық бірталай сарапталынған. Сараптау бүгін нарықтық шаруашылық және оның қаржылық жүйесінің  тұрақтылығын қамтамасыз етудің негізгі  факторларының бірі болып табылады. Бірақ сараптауды тереңдету қаржылық ағымдар мен капиталдың қиындатылуына, қаржылық тәжірибеде арнайы құралдарды пайдалануды кеңейтілуіне әкеледі, ал бұл фирманың қаржылық жұмысын  қиындатады.

Кәсіпорынның барлық қаржылық ресурстары кәсіпорынның қолында бар  болу мерзіміне байланысты қысқа  мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) болып  бөлінеді. Бұл бөліну шартты болып  келеді, ал уақыт кезеңдерінің масштабтары  нақты елдің қаржылық заңнамаларына, қаржылық есептілікті жүргізу ережелеріне  тәуелді болады

Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда белгілі  бір ұзақ уақыт бойы қала алмайды, себебі ол жаңа кірістер әкелуі тиіс. Кәсіпорынның кассасында немесе банктік есептесу шотында ақшалай қаражаттардың  қалдығы ретінде капиталдың болуы  кәсіпорынға кіріс әкелмейді. Капиталдың ақшалай нысанынан өндірістік нысанына айналу қаржыландыру деп аталады.

Қаржыландырудың екі түрін  ажырату қажет: ішкі және сыртқы. Мұндай бөлу кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен капиталының нысандары арсындағы  қатаң байланыспен шартталған. Қаржыландыру түрлерінің сипаттамасы 1 кестеде берілген.

 

2. Кәсіпорынның  қаржысын ұйымдастыру ерекшеліктері.

Кәсіпорындардың қаржысын пайдалануды  ұйымдастырудың қажетті қағидаты –  басқарудың барлық деңгейлеріндегі  қаржы резервтерінің (резервтік  капитал, тәуекел қоры) болуы. Қаржы  резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және әлеуметтік қорлардың мөлшеріне  пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты  нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві  уақытша болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне  қажет қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте қаржы жоспарында қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды қаржылан-дыруға арналған.

      Кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде қосымша капитал негізгі құралдар мен басқа материалды құндылықтарды жоғары бағалау нәтижесінде қалыптастырылады. Нормативтік құжаттар оны тұтыну мақсаттарына қолдануға тиым салынады.

Қаражаттардың арнайы көздері  әлеуметтік бағыттағы және мақсатты қаржыландыру қорлары болып табылады: қайтарымсыз алынған құндылықтар, сонымен қатар әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық бағыттағы объектілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға, толық бюджеттік қаржыландыруда тұрған шығыстарды қаржыландыруға қайтарымсыз және қайтарымды мемлекеттік қаржы бөлу.

Қатынас ретінде кәсіпорын  қаржылары шаруашылық қызмет процестерінде  қалыптасқан экономикалық қатынастар бөлігі  болып табыла-тындықтан  оларды ұйымдастыру қағидалар кәсіпорынның шаруашылық қызмет негіздерімен анықталады. Осыған байланысты қаржыларды пайдалану  қағидаларын келесідей қалыптастыруға болады:

- коммерциялық-шаруашылық  есеп (қаржылық қызмет саласындағы  дербестік, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі  қаржыландыру, қаржы-шарушылық қызме-тінің  қорытындысына ынталылық, оның  нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның  қызметіне бақылау жасау);

- жоспарлылық;

- меншіктің барлық нысандарының  теңдігі;

- қаржы резервтерінің  болуы 

1. Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың  шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің  негізге алынатын қағидаты мен  басты әдісі. Коммерциялық есеп  қағидаты кәсіпорынға оның қызметі  үшін, оның жарғылық капиталын  құрайтын қажетті негізгі және  айналым құралдары (капиталы) тұрақты  пайдалануға бөліп берілетінін  білдіреді. Шаруашылық жүргізудің  әдісі ретіндегі коммерциялық  есеп қағидаты шығындарды шаруашылық  қызметтен алынған табыспен өлшеуді  және табыс алуды талап етеді.

Коммерциялық есептің  айқындаушы қағидаттары өзін-өзі  өтеушілік пен өзін-өзі қаржыландыру болып табылады.

Өзін-өзі өтеушілік –  шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы  қағидаты, ол кәсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді) өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі  бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі – залалсыздық, яғни кірістер мен  шығыстардың сандық теңдігі. Шығындарды өзін-өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын  өнім өндіруді игеру, шаруашылық процестерді  күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу  кезіндегі кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы даму перспективасы  бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар  сыртқы қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабельді жұмыс  істеуі тиіс; бірінші жағдайда олардың  кредит ресурстарын пайдалану, екіншісінде  бюджеттік қаржылан-дыруды пайдалану  мүмкіндігі бар.

Өзін-өзі қаржыландыру–нарықтық  экономика жағдайында кәсіпорын-дардың шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл қағидат өнім өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі шығындардың  толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір  кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын білдіреді.

Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың  толық қаржы дербестілігімен  және жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын  өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын іздестіріп, айналымға салуға құқық  берілген. Мемлекет кәсіпорындардың  қаржы ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынас-тарын мемлекет тарапынан реттеу бюджетке салық  алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың, валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындары өзіндік  құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен  тәртібін белгілеу арқылы жүзеге асырылады.

 

3. Кәсіпорынның  ұйымдық құқықтық құрылымы.

Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысаны дегеніміз – заңмен және басқа да құқықтық нысанмен қарастырылған, кәсіпорынның қалыптасуының құрылымдық тәсілі мен түрі, оның меншік формасы, шығаратын өнім көлемі мен ассортименті, оның капиталының қалыптасуы, қызметінің сипаты мен мазмұнына тәуелді болғандықтан және әртүрлі фирмааралықодақтарға кіру тәсілі мен бәсеке күресін жүргізу әдісіне байланысты жіктелуі.

Қазақстан  Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес кәсіпорынның  ұйымдық-құқықтық формалары мынадай түрлері бар:

Шаруашылық серiктестiк;

Акционерлiк қоғам;

Өндiрiстiк кооператив;

Шаруа қожалықтары;

Жеке (дара) кәсіпкерлік.

Мемлекеттік кәсіпорындар 3 топқа бөлінеді:

1. Бюджеттік  кәсіпорындар. Бұл топқа заңды, шаруашылық дербестігі жоқ кәсіпорындар енеді. Өз жағдайына қарай олар мемлекеттік әкімшілік жүйесіне енеді, тікелей тұрғыдан бір министрлікке немесе жергілікті басқару органдарына бағынады, пайдадан салық төлемейді, бүкіл табысы мен шығысы мемлекеттік бюджет арқылы өтеді. Мемлекеттік қазына есебінен қаржыландырылады.

2. Мемлекеттік  корпорациялар. Бұл кеңінен тараған ұйымдық формадағы мемлекеттік кәсіпорындар. Мемлекеттік корпорациялар мемлекет иелік ететін акциялар арқылы акционерлік қоғам формасында да құрылуы мүмкін.

3. Аралас компаниялар.  Олар АҚ және ЖШС формасында  құрылады, акциялары мемлекет пен жеке салымшылардың қолында болады.

Жоғарыда аталған ұйымдық-құқықтық нысандардың барлығы біздің нарықтық экономикадағы ҚР үшін инновациялық шаруашылық нысандары болып табылады. Өйткені жоспарлы экономикада меншіктің барлығы мемлекет қарамағында болды. Ал нарықтық экономикаға көшу барысында кәсіпорындарды жекешелендіру операцияларының арқасындакәсіпорындардың жаңа ұйымдық-құқықтық нысандары қалыптаса бастады.

4. Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын сипаттайтын  көрсеткіштер.

Нарықтық қатынастардың  қалыптасуы жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметін қаржыландыруды шектеу барынша  күшейтіледі.Соған байланысты шынайы және объективті қаржылық есеп берудің  маңызы арта түседі, өйткені оның көрсеткіштеріне  жасалған талдау кәсіпорынның шын мәніндегі  мүліктік және қаржылық жағдайын анықтауға  мүмкіндік береді. 
Кәсіпорынның қаржы жағдайы – ресурстардың қолда барын,орналастырылуын және пайдаланылуын , кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын , баланстың өтімділігін көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталатын кешенді түсінік. Есеп беру кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнын, шашыратылған құралдардың (яғни негізгі және өзге де айналымнан тыс) құнын, ұтқыр (айналым) құралдардың, материалдық айналым құралдарының құнын, кәсіпорынның меншікті қаражаттарының, қарыз қаражаттарының мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын  талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті  және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық есептің маңызды  элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің  нақты қолда бары зерттеледі. Активтердің  жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді /19, 141б./.

Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Алайда, кәсіпорын мүлік  құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі баланстық есептің  номиналды көрсеткіштерінің нақты  көрсеткіштерден айтарлықтай ауытқуына  әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет. Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың  баланстың құнын құру барысында  жүргізіледі.

Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын  өнім және тауарларды қайта бағалау  жүргізілмейді. Сондықтан да олардың  құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.

Баланс мәліметтері бойынша  активтердің құрамы мен олардың  құрылымына талдау жасау үшін келесі 11 аналитикалық кестесі құрылады.

 

5. Кәсіпорынның  қаржы ресурсын жоспарлау.

Қаржылық жоспарлау корпорацияның  дамуын қажетті қаржы ресурстарымен  қамтамасыз ету және болашақтағы  оның қаржылық қызметінің тиімділігін  арттыру бойынша қаржылық жоспарлар  жүйелерін және жоспарлық (нормативтік) көрсеткіштерді жасау процесі болып  табылады.

Қаржылық жоспарлау  жоспардан  тұрады, ал ол болса  бірнеше кезеңнен. Олар келесідей:

• Құрастыру
• Қару
• Бекіту
• жүзеге асыру
• талдау