Кәсіпорын капиталының экономикалық негіздері

     Кәсіпорын капиталының бағасы көптеген факторлардың ықпалы арқылы анықталады: 
        - қаржылық ортаның жалпы жағдайы;

• тауарлар рыногының коньюктурасы;
• қаржы рыногында қалыптасқан орташа ссудалық ставка проценті;
• кәсіпорын операцияларының рентабельділігі;
• меншік капиталының шоғырлану деңгейі;
• операцияларды орындауда тәуекел деңгейі;
• кәсіпорын жұмысының салалық ерекшеліктері.

     Кәсіпорынның капитал құнын анықтау бірнеше кезеңдер арқылы жасалынады:

   1 кезеңде фирма, яғни кәсіпорынның қалыртастырудың негізгі көздерін, компоненттерді анықтап, сәйкестендіреді.

   2 кезеңде, әрбір көздің жекелеген бағасы есептелінеді.

   3 кезеңде жалпы инвестицияланған капитал сомасына әрбір компоненттің үлес салмағына негізделген капиталдың орташа шамадағы бағасы анықталады.

   4 кезеңде капиталдың құрылымын оңтайландыру үшін шаралар әзірленеді және мақсатты құрылым қалыптастырады.

 

2.2. Кәсіпорын капиталының құнын басқарудың

нарықтық экономикадағы  маңызы

 

     Нарықтық жағдайларда қаржыны басқару принциптері кәсіпорындар үшін аса маңызды мәселе болып табылады. Стратегиялық даму тұрғысынан кәсіпорын шеңберінде қаржыны басқарудың негізгі мақсаты – кәсіпорынның нарықтық бағасын арттыру. Кәсіпорынның нарықтық бағасының өсуі оның табысты қызметінің нәтижесі және әрі қарай даму үшін қаржы ресурстарын тартудың алғы шарты болып табылады. Қаржыландырудың қандай да бір көзін тарту кәсіпорын үшін шығындармен байланысты: акционерлерге дивидендтер төлеу, банктерге – несие бергені үшін пайыздар, инвесторларға – капитал салымдары үшін пайыздық табыстар және т.с.с. төлемдер мен шығындар. Қандай-да бір қаражат көзін тартуға байланысты жұмсалған шығындардың жалпы сомасы капитал құнын анықтайды.

     Капитал бағасының концепциясы қаржы менеджменті теориясының базалық негізі болып табылады. Бұл концепция тек қаражаттар тартуға байланысты шығындарды есептеп қоюмен ғана сипатталмайды. Кәсіпорынның инвестицияланған капиталы кәсіпорынның нарықтық құнын арттыруға қол жеткізетін табыстар алып келуі керек.

     «Кәсіпорын капиталының бағасы» және «кәсіпорынның нарықтық бағасы» ұғымдарының арасында өзара байланыс бар. Кәсіпорын капиталының бағасы акционерлердың, кредиторлардың және инвесторлардың алдындағы міндеттемелерді өтеу бойынша шығындарды сипаттайтын қатысты (салыстырмалы) көрсеткіш болып табылады. Кәсіпорын бағасы акционерлік және қарыз капиталдардың құндық бағасын абсолюттік көрсеткіш бойынша сипаттайды.

     Капитал бағасын анықтау қажеттілігі келесі жағдайлармен түсіндіріледі.

     Біріншіден, бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметін ұзақ мерзімді перспективасы тұрғысынан сипаттайды. Мәселен, меншікті капиталдың құны потенциалды инвесторлар үшін инвестициялар салудың тартымдылығын көрсетеді; қарыз қаражаттардың құны кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелер тартку мүмкіндіктерін анықтап береді.

     Екіншіден, капиталдың жалпы (орташа салмақталған)бағасы капитал салымдарының бюджетін әзірлеу барысында шешуші көрсеткіштердің бірі болып табылады.

     Үшіншіден, капитал бағасы қаржылық инвестициялардың тиімділін қалыптастыруда базалық көрсеткіш ретінде қарастырылады. Инвестициялардың тиімділік өлшемін кәсіпорын өзі белгілейтіндіктен, жекелеген қаржы құралдарының табыстылығын бағалау барысында салыстыру базасы ретінде капитал құнының көрсеткіші қолданылады. Бұл көрсеткіш қаржылық инвестициялардың нақты табыстылығын көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар осы инвестициялардың нақты бағыттары мен түрлерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

     Төртіншіден, кәсіпорын капиталының бағасы қаржылық леверидж механизмін қолдану арқылы капитал құрылымын басқару барысында қолданылады. Қаржылық леверидждің деңгейі қарызға тартылған қаражаттардың көлемі мен олардың құнынан тәуелді. Қаржылық леверидж кәсіпорынның қаржылық тәуекелін арттырады, сәйкесінше акциялар бойынша табыстың артуына алып келеді. Сол себепті, акционерлердің игілік жағдайын барынша арттыруды мақсат ете отырып, осы мақсатқа қол жеткізетін капитал құрылымын қалыптастыру керек. Сәйкесінше, капитал құрылымын кәсіпорын бағасына әсер етуі тұрғысынан қарастыру қажет. Оңтайлы капитал құрылымы оның бағасы барынша төмен болған жағдайда қалыптасады.

     Кәсіпкерлік қызмет тұрақты болған сайын, өндіріс барысы кеңейген және контрагенттермен байланыс артқан сайын, нақты бір кәсіпорын және оның бизнесі үшін оңтайлы капитал құрылымы, яғни меншікті және қарыз қаражаттардың оңтайлы қатынасы қалыптасады. Осы оңтайлы құрылымды қолап тұруға жұмсалған шығындардың жалпы сомасын сипаттайтын көрсеткіш кәсіпорын капиталының бағасын көрсетеді және қаржы теориясы мен тәжірибесінде «капиталдың орташа салмақталған бағасы» деген атаумен белгілі. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның өз қызметіне салынған қаражаттардың қайтарымдылығын, олардың рентабельділігін анықтайды.

     Тұрақты қызмет етіп тұрған және өзінің қызметін қаржыландырудың қалыптасқан жүйесі бар кәсіпорындарда капиталдың орташа салмақталған бағасы қосымша қаражаттар тарту нәтижесінде біршама уақыт бойында өзгеріссіз қалып отырады, алайда белгілі бір шегіне жеткенде оның мөлшері арта бастайды.

     Жалпы капитал бағасы дегеніміз-анықталған капитал суммасын тарту бойынша қанша ақша қаражатын (беру)төлеу керектігін білдіреді.

     Өзіндік капитал бағасы-бұл акция бойынша акционерлік капиталдың немесе пайда сумманың , үлестік салым ақша бойынша төленген және олардың шығындарымен байланысты дисидент суммасы .

     Заемдық капитал бағасы-облигациялық заем немесе кредит бойынша төленген , және олардың шығындарымен байланысты пайз суммасы.

     Тартылған капитал бағасы-бұл кредиттік қарыздың құны.Ол өзіне кредит тік қарыз бойынша үш айдан жоғары мерзімде немесе келісім-шартта көрсетілген  мерзімде өтелмеген айыппұл санкція суммаларын кіргізеді.

     Сонымен, кәсіпорын капиталының құнының деңгейі аталған кәсіпорынның нарықтық құнын сипаттайтын маңызды көрсеткіш болып табылады. Қолданыстағы барлық қаражат көздерінің құнын төмендету кәсіпорындарға өздерінің нарықтық құнын арттыруға алып келеді, сәйкесінше, егер қаржыландыру көздерінің құны неғұрлым жоғары болса, кәсіпорынның нарықтық құны да соғұрлым өз деңгейін төмендетіп алады. Бұл, бірінші кезекте, ашық үлгідегі акционерлік қоғамдардың қызметіне қатты әсер етеді, өйткені олардың акцияларының бағасының артуы немесе кемуі капитал құнының, сәйкесінше, төмендеуіне немесе өсуіне байланысты болып келеді. демек, капитал құнын басқару кәсіпорынның нарықтық құнын арттырудың өзінше дербес бағыттарының бірі болып табылады.

 

2.3. Қазақстандық кәсіпорындарда капиталдың

қалыптасу ерекшеліктері

 

     Қазіргі таңда отандық кәсіпорындардың капитал құрылымын басқару жүйесі қалыптасып, қаржылық менеджменттің классикалық әдістері Қазақстан жағдайларына бейімделу үстінде. Осы орайда кәсіпорындардың алдындағы басты мәселе – меншікті капиталды қалыптастыру және қарыз капитал тарту мен міндеттемелерді өтеу болып табылады. Кәсіпорындардың капиталы меншікті қаражаттар және қарыз қаражаттар тарту нәтижесінде қалыптасады. Алайда, меншікті қаражаттармен салыстырғанда, кәсіпорындар үшін қарыз қаражаттар тарту олар үшін бірқатар қиындықтар тудырады.

     Қарыз қаражаттар тартудағы ең негізгі мәселелердің бірі – банктік несиелер бойынша пайыздарды өтеу болып табылады. Елімізде Салық кодексін енгізгенге дейін Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің екі еселенген пайызынан асатын пайыздық төлемдер өзіндік құнның есебінен емес, салықтан кейін қалатын табыстың есебінен жабылатын. Осылайша, елімізде қарыз капиталды қолдану барысында салықтық ауыртпалық жоғары болатын. Бұл, өз кезегінде, кәсіпорындардың қаржылық жағдайына кері әсерін тигізетін. Салық кодексін қолданысқа енгізгеннен кейін (94-бап) салық салу жүйесі біршама деңгеде икемді жағдайға жетті, алайда мәселені түпкілікті шеше алмады. Несиелік пайыздардың басым бөлігі кәсіпорындардың таза табысы есебінен жабылады.

     Экономиканың нақты секторының жандануымен және салмақталған ақша-несие саясатының жүргізілуімен несиелеу процесі екпіндей түсті. Банктер кәсіпорындардың айналым активтерін қалыптастыруға белсенді араласып, банк жүйесінің нақты сектордағы кәсіпорындарға берген несиелері жыл сайын артумен келеді (3.1-кесте).

     3.1-кестеден байқайтынымыз, 2007-2010 жылдар аралығында экономикаға берілген банктік несиелер 276,2 мың теңгеден 987,1 теңгеге дейін өскен.

    Бұл жалпы ішкі өнімнің 21,9%-ын құрайды. Аталған көрсеткіш нақты сектордағы кәсіпорындардың капитал құрылымының жақсарғанын білдіреді.

Несиелеу құрылымында  орта және ұзақ мерзімді несиелердің  көлемі артқан.   Бұл банктердің тартылған депозиттерінің артуымен және олардың мерзімдерінің ұзаруымен  байланысты. Несиелеу мерзімін ұзарту кәсіпорындарға қаржыландыру саласын  арртыруларына мүмкіндік береді.    Нәтижесінде олар тек айналым  активтерін қаржыландыруға ғана емес, сонымен қатар басқа да мақсаттар  үшін несиелік ресурстар тарта алады.

    Несиелік ресурстардың басым бөлігі өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, көлік және байланыс саласына бағытталған. Бұл қаражаттар айналым акитвтерін толықтыру үшін қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.5 кесте. Қазақстан Республикасының несие нарығы                                            мың теңге

 

Банктік несиелер	2007		2008		2009		2010
	Сома	%	Сома	%	Сома	%	Сома	%
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1. Жалпы несиелер	276,2	100	489,8	100	672,5	100	978,1	100
Теңгемен	135,3	49,0	141,3	28,8	211,8	31,5	435,4	44,5
Шет ел валютасымен	140,9	51,0	348,5	71,2	460,7	68,5	542,7	55,5
Қысқа мерзімді	143,2	52,0	241,1	49,2	289,0	43,0	369,8	37,8
Орта және ұзақ мерзімді	133,0	48,0	248,7	50,8	383,5	57,0	608,4	62,2
2. Экономика салаларына
Өнеркәсіп, ауыл шаруашылы-        ғы, көлік және байланыс	144,5	52,3	271,3	55,5	383,3	56,9	505,4	51,7
Сауда-саттық	91,8	33,2	151,3	30,9	197,9	29,4	276,7	28,3
Өзге салалар	39,9	14,5	65,4	13,5	91,7	13,5	196,0	20,0
3. Несиелеу объектілеріне
Айналым активтеріне	166,0	60,4	319,7	65,3	435,6	66,3	510,0	52,1
Негізгі құралдарға	27,7	10,0	41,0	8,4	54,9	8,4	116,3	11,8
Құрылыс және қайта құруға	14,9	8,5	27,3	5,6	30,8	4,7	106,8	10,9
Тұтынушылық несиелер	6,6	2,4	20,8	4,2	42,1	6,4	63,3	6,5
Өзге де объектілерге	55,3	20,0	72,3	14,8	93,4	14,2	154,0	14,8
4. Шағын бизнеске	74,2	26,9	122,0	24,9	146,5	21,8	196,5	20,1

 

     Жалпы алғанда, нақты секторға берілген орта және несиелердің артуы қазақстандық кәсіпорындардың капиталының қаржылық құрылымы жақсарғанын білдіреді.

Қарыз капиталдың келесі элементі – корпоративтік  облигациялар. Корпоративтік облигациялардың  басты артықшылығы – бұл қаржыландыру құралының икемділігі және алуан түрлілігі (мерзімдеріне, шарттарына қарай).

     Қазіргі таңдағы корпоративтік облигациялар нарығының негізігі тенденциялары келесідей:

• эмитенттер санының артуы (2007-2008 жылдары эмитенттердің саны болса 36 болса, 2009 жылы – 46, ал 2010 жылы – 68 жетіп жығылған);
• облигациялар бойынша табыстылықтың төмендеуі (2007 жылы облигациялардың табыстылығы 10,45% құраған болса, 2008 жылы – 10,14% 2009 жылы – 9,68%, 2010 жылы – 8,98%);
• облигациялардың айналым мерзімінің ұзаруы (2007 жылы облигациялардың мерзімі орташа шамамен  6 жыл болса, 2010 жылы олардың мерзімі 8 жылға жеткен);
• қор нарығындағы акциялар айналымымен салыстырғанда облигациялар айналымының басымдылығы (акциялармен салыстырғанда облигациялар айналымының үлесі 2007 жылы – 41,9% болса, 2008 жылы – 67,4%, 2009 жылы – 64,9%, 2010 жылы – 69,0% құраған).

   Кәсіпорындардық капиталын қалыптастыру құралы ретінде вексельдердің маңызы үлкен. Меншікті капитал кәсіпорынды қажетті деңгейде қаржыландыруға жеткіліксіз, ал ұйымдастырылған вексельдер нарығы кәсіпорындарға «нақты ақша қаражаттарын» тартудың маңызды механизмі болып табылады. Вексельдердің кәсіпорындар үшін артықшылығы – олар банктік несиелермен салыстырғанда арзан болып келеді, сонымен қатар олар есеп айырысудың әмбебап құралы және айналым активтерінің көлемі мен айналымдылығын арттыруға мүмкіндіктер береді.

     Отандық  кәсіпорындар вексельдерді 1997 жылдан, яғни Қазақстан Республикасының  «Қазақстан Республикасындағы вексельдер  айналымы туралы» Заң қабылданғаннан  бастап қолдана бастады. Алайда, вексельдер нарығының даму тенденциялары  бүгінде байқалмайды. Мәселен, 2009 жылы   Қазақстан қор биржасында  вексельдердің 8 эмитенті тіркелген  болса, 2010 жылы олардың саны 7 дейін  төмендеп кеткен, ал солардың  ішінде вексельдер бойынша нақты  есеп айырысатын тек «Алматы-Құс»  АҚ ғана.

      Сонымен, қарыз капитал қалыптасуын  талдаудың нәтижелері облигациялық  қаржы көзінің дамуының басымдылығын  көрсетеді. Қор биржасының вексельдер  секторында даму тенденциялары  байқалмайды, демек қарыз капитал  көзі ретінде олар айтарлықтай  роль ойнамайды.