Қазақстандағы несиелік қатынастарды жетілдіру жолдары

Несие  объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс процесінде маңызды  рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен  қарызға алушылардың арсындағы  қарым қатынасты білдіреді.

Оның көмегімен  мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың табыстары мен  бос (еркін) ақшалай қаражаттары  жинақталып, уақытша пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.

        1.2 Несиенің мәні және қызметі

Несиенің  мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан  тәуелсіз оның мәнін көрсетуі керек:

Несие мәселесі тұтасымен алғанда несенің мәнін  ашуы керек. Егер бір мәселеде несие  қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін жоғалтатының білдіреді;

Несиенің  мәнін талдауда несенің құрылымын, қозғалас сатыларын, несиенің негізін  қарастырған жөн.

Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйіт  – құрылым. Өзге экномикалық категориялар сияқты несиеде бір – бірімен  өзара әрекетке түсетін бірнеше  элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік қатанастың барлық субъектілері, сондай – ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге  несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға  болмайды. Оларды бірге қарастырған  жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға  болады.

Несие беруші – несиелік  мәміленің қарыз  ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі  бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі  болуы немесе басқа біреуден қарызға  алған болуы да мүмкін.

Қазіргі уақытта  қарызға ақша ұсынатын негізгі несие  беруші – банк  болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға  уақытша пайдалану үшін несие  түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен  алған несиені тек қарызға  алушы ғана емес, сондай – ақ  соңғысы да меншік иесіне тартылған  ресурстарды қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие  беруші болса, екінші жағдайда – қарыз  алушы болып көрінеді.

Қарызға алушы  – несиелік  қатынастар жағы, несие  алып, алған қарызды қайтаруға  міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа  уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға  ақша алушылар болып табылады. Қазіргі  заман талабына сай қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер  мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған  қаражаттын меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны  ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қор таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық  көлемде төлейді.

Несиелік  мәміледе қарызға алушы несие  берушіге тәуелді, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға  алушы мен несие беруші несие  қатынастарының толық құқықты жақтары  болып табылады. Олар міндетті түрде  қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және дипозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен  қарызға алушы өзара іс әрекеттерінде  қарама – қайшылықтың бірлігі

сипатын көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде  олар оның қарама – қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға  мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мүддесі болады.

Несие берушілер  мен қарызға алушылардан басқа  несие қатынасы құрылымының элементі алыс – берістің объектісі –  құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік  өтелмеген құн – несиеленген  құн болып табылады.

Несиенің  қайтарылуы – уақытша пайдаланған  несиеленген құнды несие берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі  туындамайды. Ол құнның ауыспалы айналымында  аяқталатын материалдық процестерге  негіделеді.

Алайда, бұл  тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай  қаражатты қайтаруға босаған  қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік  берген кезде ғана несиені қайтару  басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып табылады, яғни оны  мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға болмайды. Несие  беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы  деңгейінде несиенің қайтарылуы тұтас  алғанда қайтарылудың жиынтығын  көрсетеді. Бұл жерде ол алынған  несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория сияқты бар  несиенің тұтастығын көрсетеді.

Несиенің  әлеуметтік – экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән екендігінде.

Несиеге толық  анықтама берейік. Несие – кеңейтілген  қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай  оларды ақшаны бөлу және халықтың, экномиканың  бос ақшалай  қаражаттардың жұмылдырылуын  қамтитын несие капиталының қозғалысы  себепті экномикалық қарым –  қатынасты көрсетеді.

Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма-қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.

Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені  пайызбен мерзімінен бұрын өндіріп  алуға саятын экномикалық санкция  қолдануға жеткілікті негіз болып  табылады. Несиенің қамтамасыз етілу  принципі несие келісімшартында  қарыз алушы өз мойнына алған  міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді. Бұл принцип жалпы  экномикалық тұрақсыздық кезеңінде  өзекті мәселе болып табылады.

Несиенің экономикадағы орыны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:

• қайта бөлу;
• айналыс шығындарын үнемдеу;
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
• капиталдың шоғырлануын жеделдету;
• ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.

Несиенің  қайта бөлу қызметі, кез келген елдің  ұлттық экономикасының толыққанды жұмыс  жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл  қызметінін, көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің, қаржының қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде  жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие  арқылы, яғни ол нарыктық механизм негізінде жүзеге асырылады.

Несиенің  айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі  ақшалай қаражатгардың түсуі  мен жұмсалуы арасындағы уақытша  болатын алшақтық кей жағдайларда  қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың  барлық категориялары өздерінің  меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын  қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс  шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік  жасайды.

Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстагы нақты  ақшалардың орнын уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға толық мүмкіндік  бар. Бұл қызметтің іске асу үдерісінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша  орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын  да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі  несиелік ақшалар: чектер, вексельдер, несйелік карточкалар көмегімен  жүзеге асырылады. Несиенін, бұл қызметі  арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар, айналыстағы ақша массасына  жене телем айналымына да ықпал етеді.

Капиталдың  шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндетгерді шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді. Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің кемегінсіз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттік қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседі.

Сондай-ақ несие  өндіріске ғылыми технологияларды  жаңалық ретінде енгізу үшін де аса  қажет болып табылады. Себебі, ондай  шығындар бастапқыда кәсіпорынның қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктін, несиелері есебінен қаржыландырылады.

1.3 Несие теориясы және оның дамуы

Несиені зерттеу  барысында таным  әдісі ретінде  теорияның рөлі ерекше. Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экномиканың  қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың  қайта айналымының және айналысының  Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы  несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнінің айрықша  экномикалық категория екендігін  түсінудің қуат көзі болып табылады.

Ғалымдар  бүгінгі таңда экномика ғылымының  алдында бір жағынан теориялық  талдау қорытындыларын белсендірек  жүргізіп, екінші жағынан банк ісін дамытып, жетілдірудің керек екнін  айтуда.

Теоррияны тәжірибеден  оқшау қарыстырмау керек екені  түсінікті. Барлық теориялық проблеммалырдың  соңы тек тәжірибелік әдістермен шешілетіні кездейсоқтық емес. Теория мен тәжірибе арасында диалектикалық  бірлік бар.

Экномикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтері мен заңына қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалады.

Натуралистік  несие теориясы ХҮІІІ ғасырдың екіші  жартысында пайда болды. Бұл теорияның  негізін А. Смит пен Д. Рекардо  салды. Одан әрі оны француз экномистері  Ж. Сэй, Ф. Бастия және американдық Д. Мак – Куллах дамытты. Бұл теорияның  негізгі идеялары несие мәнінің  натуралистік түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті. Сондықтан, бұл тек аталмыш  қоғамда бар материалдық құндылықтарды  бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несие  объектісі заттай емес игіліктер  болып табылады. Несие капиталы өндірістік капиталға тең. Бұл жерде натуралистер несиені несие капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде материялдық құндылықтарды  қайта бөлудің әдісі сияқты қарастырады. Несиенің мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік өнеркәсіп капиталының  тауарлы, өндірістік және ақшалай түрдегі  ауыспалы айналымын жете түсінбеуден  шығып отыр. Несие капиталының  мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге болады.

Бұған қарамастан натуралистік теорияның маңызын  несиенің қазіргі заманғы теориясының  қалыптасуы мен дамуына байланысты еш кемітуге болмайды. Натуралистер өндіріс  процесінде қалыптасатын несие нақты  капиталды құрамайды, деп дұрыс  есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей, несие пайызының түсетін табыстың көлемімен өзгерістеріне тәуелді  екенін дәлелді екенін дәлелдеді.

Несиенің  капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама қарсы идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге  экономиканың дамуында шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен  алыстатады. Несие ақшамен және байланыспен  теңестіріледі. Бұл теорияның негізін

салушы, ағылшын  экономисі Дж. Лонның ойынша несие  елдің барлық пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп болады. Ол банктерді  делдалдар ретінде емес, капитал  жасаушылар деп қарастырады.

Бұл теорияның  қолданушылары а ғылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс, Ф. Хоутри, И. Шумпетер(Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен  несиені сатып алу күшіне сай  байлық деп есептеді. Несие пайда  әкеледі, сондықтан ол “өндіргіш капитал” болып табылады, ал, банктер “несие фабрикасы”. Бұл екеуі де несиені, яғни капитал жасайды. Олар банктер барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай – ақ  олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды деп есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің, экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты дамуына әсер етеді. Сондықтан олардың теориялары “өтемпаздық теориясы” деген атауға ие болды.Олар несиеің шегін, несие ауқымының шексіз кеңеюі инфляция мен оның зардаптарына әкелетінін ұмытып кетті.

1929 – 1933 жж. әлемдік дағдарыс несиенің капиталдық  жасампаздық теорияның абыройын  жоққа шығарды. Алайда, оның оңтайлы  нәтижелері болмай қалған жоқ.  Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары  оларды дағдарыстарстың және  екінші дүниежүзілік соғыстың  зардаптарын жою үшін пайдаланды. Олар экономиканы несиемен реттеудің  принциптерін негіздеді: экономикаға  несие салымдарының инвестициясын  кеңейту жолымен несие пайызын  төмендетуге болады. Дж. Кейнстың  тұжырымдамасы бойынша айналымдағы  ақша жиынтығы пайызға, пайыз  – инвестицияға, инвестиция - өндіріске,  өндіріс – табысқа, табыс –  бағаға әсер етеді. Сондай –  ақ ол ақшаның белгілі бір  деңгейге дейін пайызға әсер  етпейтінін, ал инвестицияның пайызға  үнемі әсер етпейтінін мойындады.

Батыс және Еуропамен 24 – тен астам дамыған  елдердің қамтитын Еуропа Одағы АҚШ  – тан капитал қорланымының кіші көлемімен және несие нарығының  жеке сараланым (сегмент) операцияларының  жеткілікті дамымауымен ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар Жапонияның несие  капиталы нарығына да тән.

Егер Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның сараланымдары әр түрлі  деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді енді қалыптасып келе жатқанын атауға болады. Мысалы, Қазақстан ақша және капитал нарығының сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.