Қазақстандағы несиелік қатынастарды жетілдіру жолдары

МАЗМҰНЫ

 

КIРIСПЕ......................................................................................................................3

 

1.   НЕСИЕНІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ  ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ

1.1 Несие қажеттілігі және несие  қатынастарының пайда болуы..........................5

1.2 Несиенің мәні және қызметі.................................................................................8

1.3 Несие теориясы және оның дамуы .....................................................................9

 

2.   НЕСИЕНІҢ ФОРМАЛАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ

2.1 Несие формалары мен фукциясы.......................................................................13

2.2 Несие нысандары, олардың жіктелуі................................................................14

 

3. ҚАЗАҚСТАНДА НЕСИЕ МӘСЕЛЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Несие жүйесін жүзеге асырудағы  қиындықтардың орны...............................20

3.2 Қазақстандағы  несиелік қатынастарды  жетілдіру  жолдары.........................23

 

ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................................26

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР........................................................................27

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Несие —  нарықтық экономиканың тірегі ретінде  экономикалық дамудың ажырамас элементін  білдіреді. Оны барлық шаруашылық, субъектілерімен  қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.

Экономикалық  категория ретінде, несие — кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын  құру және оларды қайтару, пайыз төлеу  шартында белгілі бір мерзімге уақытша  пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.

Шаруашылық  буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына, мөлшеріне  және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие жүйесінің өзегі - банк жүйесі, ал несие институттарының  жұмысын үйлестіретін бірыңғай орган - Орталық банк болып саналады.

Орталық банк - мемлекеттің банк жүйесінің бірінші  денгейіндегі басты банк, басты эмиссиялық банк. Ол - "банктердің банкісі". Ол заңды және жеке тұлғалармен операция жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер мен басқа несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.

Коммерциялық  банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар кез келген мемлекеттің  несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің негізгі қызметі  кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты  несие-қаржылық қызмет көрсету.

Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары  мен түрлері сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық  бірлікте болады. Өндірістік қатынастардың  өзгеруі несиенің мазмұны мен  оның қолданылатын түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.

Коммерциялық  несие - ол тауар өндірушінің басқа  тауар өндірушіге сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны  қарызға беруі. Банктік   иесие  -   ол   банкте   шоғырланған   қаражат қорынан  клиенттерге  кайтарым  мерзімін  белгілеп,   ақша түрінде берілетін несие.

Несиенің  түрлері - ол ұйымдастыру-экономикалық ныcандарына байланысты әрбір несиені сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі несиенін жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.

Несиенің  функцияларын қарастыру үшін келесідей  ғылыми амалдар орынды. Біріншіден бәрінен бұрын функция да несиенің мәні сияқты объективті сипатта. Екіншіден, несиенің функциясын талдау кезінде  тағы да бір жағдайды ескеру керек: несие өзінің қозғалыс процесінің әрбір  кезеңінде барлық функцияларымен емес, олардың біреуімен немесе бірнешеуімен өз мәнін көрсетеді. Мысалы, ақша төлем  құралы функциясында бір мезгілде айналыс құралы функциясын немесе қор жинау функциясын атқара алмайды. Несие де сол сияқты. Үшіншіден, функция - бұл қатып қалған емес, өзгермелі категория. Несиенің мәнінің өзгеруімен қатар оның көрінісі де өзгереді. Төртіншіден, функция несиенің біртұтас процесс ретіндегі ерекше көрінісін білдіреді.

Функция несиенің барлық формалары мен түрлерінің ерекше көріністерін сипаттауы керек. Коммерциялық несиенің, банктік несиенің жеке бөлектенген функциялары жоқ. Функцияны несиенің формалары немесе түрлері емес, оның экономикалық категория  ретіндегі мәні тудырады. Несиенің теориясында оның келесі функциялары  бөлініп, қайта бөлу, нақты ақшаларды  несиелік операциялардың ауыстыруы.

Сонымен, несиелік қатынастарды несиенің формалары, түрлері және функциялары сипаттайды және оның функциялары оның қызметтерін реттейді, яғни несиенің формаларын және функцияларын қарастыру осы курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.

Курстық жұмыстың мақсаты – несиелік қатынаста  негізгі анықтамаларын беріп, оларды қарастыру.

Жоғарыда  айтылған мақсатқа байланысты курстық  жұмыстың төмендегідей міндеттері қойылады:

• экономикалық категория ретінде несиенің мәнін және қажеттілігін анықтау;
• несиенің формалары мен түрлерін қарастыру;
• несиелік қатынастардың құрылымын анықтау;
• несиенің функцияларын көрсету;
• Қазақстан Республикасының неселік қатынастарының негізгі аспектілерін зерттеу;
• Қазақстан Республикасының несиелік қатынастарының проблемаларын көрсету.

Курстық жұмысты  жазған кезде банктік  ісі саласындағы  қазақстандық және шетелдік мамандардың  ғылыми еңбектері  мен монографиялары, кейбір оқу құралдары, әдістемелік  нұсқаулар, периодты баспа материадары  және статистикалық материалдар  пайдаланылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. НЕСИЕНІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ

 

1.  Несие қажеттілігі және несие қатынастарының пайда болуы

 

Несие –  ақша сияқты тарихи экономикалық категория  болып табылады. «Несие» деген  сөз, «қарыз», «кредит» деген «kredo»  – сенемін деген мағына беретін  латынша «kreditum» деген сөзден шығады. Ол экономикалық категория ретінде  әртүрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда  болған кезінен бастап қарапайым  формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде  болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздары өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне қөшті.

Несиенің  объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын кеңейтілген  өндірістің ерекшеліктерінен туындайды. Несие капитал түрлері үнемі  ауысып отырады. Меншіктің ақшалы түрі тауар түріне, тауарлы өндірісік  түрге, өндірісік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып отырады, яғни А – Т – Ө –  Т1 – А1 капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші  кезеңінде  ақша өндіріс қорына(машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде – өндіріс  процесінде – дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарларға айналады. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай  ауыспалы айналымы тұрақты түрде  бөлек жеке кәсіпорында және жалпы  халық шаруашылығында үнемі жүріп  жатады. Капиталдың қозғалысы –  оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай-ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.

Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде  ақша қаржысының уақытша босатылып  және басқа шаруашылық жүргізуші  субъектілерде ақшаға деген қажеттіліктің  қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір  шаруашылық субъектісінде өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.

Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында болатын ақша ресурстарының олпарда бір мезгілде және үнемі бар болуын: материалдық  өндіріс саласы үшін – өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал айналым  саласы үшін – тауарлы және ақшалай  болуын талап етеді.

Өндіроісті  жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларының құн қозғалаысының  процесінде. Негізгі қорлар өздерінің  құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге бірте-бірте  аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше  жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл  жағдайда негізгі құрал-жабдықтарды  ауыстыру және жөндеу үшін жұмсалатыны  себепті ақшалай қаражаттың уақытша  босатылуы қалыптасады. Бірақ, бұл  сәтте жинақталған ақша жеткіліксіз  болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға деген қажеттілік туады. Яғни, ақшалай  қаражатты босату менн оған деген  қажеттілік айналым қорларын пайдалануда  да үнемі болып тұрады. Мысалы, дайын  өнімді сатудан түсетін түсім  ақша және шикізат, материалдарды сатып  алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босауы орын алады. Қосымша  ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым қорларының жеткіліксіздігінен(шикізат, материалдар, жанар-жағармай) өндіріс пен тауаро айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы мүмкін.

Қаражатқа деген  қажеттілік пен оның босауы арасында туындаған қарама-қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты  қызметі үшін қажет материалдық  және қаржылық ресурстарды нақты  байланыстыратын несиетың жәрдемімен ғана шешіледі.

Несиетің  объективті қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал айналымы мен  ауыспалы айналымның бір қалыпты  еместігімен ғана түсіндірілмейді.

Несиетің  мүмкінділігін шындыққа айналдыру  үшін белгілі бір талаптар бар. Біріншіден, несие келісімінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға  алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз мойнына алуға материалдық  жағынан кепілдік беретін дербес заңды субъектілер болуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен  несие алушының мүдделері  бір  жерден шықса, онда бұл жағдайда онда несие қажет болады. Несие келісімін  жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде несиеке өзара  қызығушылық танытулары керек. Ф. Энгельс: «Әрбір қоғамның экономика мүддесі, ең алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек» деп жазды.

Несие беруші мен қарыз алушының арасында мүдделілік бірдей болған кезде, бірн жағынан, несиеке  ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан – оны алуда несиетік қарым-қатынастар туындайды.

Осылайша  экономикалық негіз бен(капиталдың бірдей болмауы) пайда болу талаптарының жиынтығы несиетің объективті қажеттілігін анықтап және оның эволюциясын түсіндіріп береді.

Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің жеке ауыспалы айналымнан туындайтын несиеке қажеттілік несиетің объективтіжүзеге асуын төлем  қаражаттарын жасау және жаңадан  пайда болған құнды қайта бөлу процесінде оның рөліне жете назар  аудармай, оны толық дәруежеде  анықтамайды. Ақша эмиссиясының процесі (қолма-қол және қолма-қол ақшасыз) оқулықтың алдыңғы бөлімінде  анықтағанымдай, несие капиталының  бір көзі болып табылатын несие  операцияларының нәрижелері.

Түрліше несие  қарым-қатынасындағы мән маңызы сол немесе басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің объективті себептерімен анықталады.

Құндық қатынастың ерекше формасы ретінде несиетің пайда болуы шаруашылық жүргізуші  бір субъектіден босаған құн  шаруашылық келісімде қолданысқа түсіп, белгілі уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне әлі ене алмайтын кезде  ғана жүзеге асады. Несиеке байланысты бұл құн қосымша қаражатқа  уақытша қажеттілігі туып отырған  басқа субъектіге өтеді және қайта  өндіру процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиетік қатынастардың  пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік иелері сияқты бір-біріне қарсы тұралатын тауар  иеленушілер арасындағы айырбас  ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан-қолға өткізу сияқты тауар  айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу  несиетік қатынастардан туындаған  экономикалық жеміс.

Несиетік  қатынастар пайда болатын және дамитын  нақты экономикалық негізде қаражат  айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиетік қатынастың материалдық негізі боп құн қозғалысы саналатын  болады.

Қарызға алушы  несиеті кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының  объективті күшіне толық шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру  үшін алады.

Сонымен, несиетің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары  төмендегідей тізбектеледі:

• Жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналымдық) қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес келмеуі;
• Несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
• Кредтиттік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының мүдделік танытуы.