Ақшаның түсінігі мен теориялық негіздері

 

 

Мазмұны

 

Кiрiспе  .......................................................................……………........3

1. Ақшаның түсінігі  мен теориялық негіздері

1. Ақшаның эволюциясы...............………...........................................2-6

2.Ақшаның экономикалық  мәнi және ақшаның қызметтерi.................7-11 

3. Ақшаның қажеттілігі және мәні......................................……….....12-17

 

2. Ақша теорияларының  сипаттамасы және қазіргі таңдағы  ролі

2.1 Ақшаның металдық теориясы..........................................................18-19

2.2 Ақшаның номиналистік теориясы...................................................20-21

2.3 Ақшаның сандық теориясы........................................................22-23

2.4 Ақшаның монетаристік теориясы..............................................24-25

2.5 Ақшаның кейнсиандық теориясы .................................................26

 

3. Ақша теорияларының  қазіргі  кезде қолданылуы.....................27-31

 

Қорытынды  ....................................................................……………..32

Қолданылған әдебиеттер  .................................................…………….33

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кiрiспе.

 

Курстық жұмыстың өзектілігі.

Ақша туралы осы уақытқа  дейiн талай – талай шығармалар жазылып,  ақшаны бiреулерi пайдалы  тауар деп мақтаса, ал бiреулерi оны қоғамға зиянын тигiзедi деп даттауда.   Өйткенi ақша үшiн бүкiл қоғам жұмыс iстейдi,  ол бiреулердi бақытты тұрмысқа кеңелтсе,  ал бiреулердi қайғылы оқиғаға ұшыратады.

Сонымен,  ақшаны ешкiм  ойлап тапқаны жоқ,  ол тауар  айналысының  дамуына байланысты  тарихи түрде көптеген жағдайларды  басынан кешiрiп,  осы күнге  ақша болып жеттi. Заттардың тауарға  айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi алғышарттарды құрайды.  Әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның  алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде  көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.

Егер ақша айналысы болмаса,  онда тауар айналысы да болмайтын едi.  Ақша түрiнде көрiнетiн тауарлардың құны ,  оның бағасы болып табылады.

Мен жұмысымды екi бөлiмге, яғни бiрiншi бөлiмде жалпы ақшаның эволюциясын және оның экономикалық мәнi мен қызметтерiне тоқталдым. Екiншi бөлiмде ақша теориясының дамуына, яғни оның басты бес теориясын және олардың айналысын қарастырдым. Бұл әр теорияның экономика үшiн әр түрлi пайдалы жақтары бар, сондай-ақ ақша теориясы экономикалық қатынастардың дамуымен  оның құрылымы да осы бес теорияны бағыт ретiнде алып дами бередi .

Сондай-ақ елiмiздiң егемендiгiн  алып, нарықтық қатынастарға өту үстiнде екендiгi баршамызға белгiлi. Ал ақша рыноктық экономиканың басты элементтерiнiң бiрi ретiнде ол өте маңызды болып отыр. 

Жалпы мемлекеттiк заңдармен  реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады.  Қазақстан Республикасында ақша жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы “Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi туралы” Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған.  Жарғы ақша айналысының ұйымдастыру негiзiн және формаларын белгiлейдi, онда ресми ақша бiрлiгi,  ақша белгiлерiнiң эмиссиясы,  сонымен қатар монеталарды жасау тәртiбi,  ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртiптерi қамтылады.  Ал мұның алдында тұнғыш рет 1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi айналысқа шығарып, оны 1999 жылы еркiн айналымға жiбердiк. Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-күнге нығайып, елiмiздiң тұрақты экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.

Курстық жұмыстың мақсаты: ақша теорияларының мәнін ашу және қазіргі кездегі ақша қолданысын зерттеу болып табылады.

Курстық жұмыстың міндеті: әр түрлі кезеңде жетілдірілген ақша теориясы мен ақша айналымын зерттеу арқылы ақша – кредиттік механизмін жетілдіру.

1. Ақшаның түсінігі  мен теориялық негіздері

 

1. Ақшаның эволюциясы

      Қазақ ұлысы Жібек Жолымен керуен тартып келген саудагердің әр теңін бір теңгеге балап, ақша шығаруға бел байлады. Теңгенің тарихы 15 ғасырдың екінші жартысынан басталады. Қазақстанның аумағында ақша дегеніміз мыңдаған жылдар бұрын пайдаланылған. Қазақстандағы ақша саудасы ғалымдардың айғақталуынша, бұрын да жүргізілген, оған сандаған монета шығарылымы куә болады. VII-VIII ғасырларда өз монеталарын орталық Сырдария мен Отырар жазирасында түрік әміршілері, ал Жетісуда түргештер мен тухсилер шығарған. IX-X  ғасырларда осы аумақ Саманит империясының құрамына кіргендіктен, Қазақстанның оңтүстігіне саманиттік әміршілердің мыс фельстері пайдаланылған. Монета сарайлары Отырарда (Фарад) және Испиджабта жұмыс істеді. Ақша айналасында 3 түрлі дирхемдер – мүсейяби, мұхаммеди мен штрифи болды.

X ғасырдың ортасымен XIII ғасырдың бас шені – бұл  қараханит мемлекетінің құрылуымен  өмір сүру кезеңін қамтиды.  Осы мезгілде тарихшылардың зерттеулері бойынша, қалалар қанат жайып, тауар өндірісімен сауда көлемі ұлғайған. Экономиканың өркендеуі ақша айналысында аса зор қаражат ағынын қажетсінген. Күмістің жетіспеушілігінен монета сарайлары дирхендерді, яғни "күмістелген" деп аталынатын беті күміспен жалатылған мыс монеталарын соға бастайды. Ұсақ бөлшек саудада мыс фельстерімен есептелінді.

Мыс монеталарын күміспен жалату және ақша айналысының құрылымы осы ғасырдың екінші жартысында да күміс дағдарысын жойған Масұтбек реформасына дейін сақталынып келді.

1271-1272 жылдары моңғолдардың  Орта Азия  мен  Қазақстан  өңіріндегі наменгері Масұтбек  дүйім империя бойынша еркін  айналымда жүретін күміс монетасын енгізді. Күміс шығару бойынша бірінші орында Тараз, Отырар қалалары болды.

XIV ғасырдың аяғында Қазақстанда  Әмір Темірдің монеталары  айналысқа қосылды. Сонымен бірге қазақ қалаларына сауда жасау үшін Бұхарадан, Самарқаннан, Ташкенттен, Шахрұхи Хисардан әкелінген монеталар, негізінен мыс динарлары кеңінен пайдаланылды. Қазақ даласындағы ақшалардың өз атауы терең тамырланған. XV ғасырдың басында Отырар мен оның айналысында 3 дәрежелі "тәнге" атты күміс монеталары пайдаланылды. Негізгі атауы – тәңге, оның ширегі – мір, ал он екіден бір бөлігі – тәңгеше деп аталды.

XV ғасырдың соңынан XVII ғасырдың  I  жартысына дейін  монета сарайлары Ясыда (Түркістан), Сауранда, Сығанақта, Сайранда үздіксіз жұмыс істеді. XVI ғасырдың орта тұсында Ясыда шейбан Ескендір хан күміс монеталарын шығарды. Ташкент пен бірге Сырдария жағасындағы қалалар айналыста тек күміс қана бір экономикалық аймақ құрғандығы да тарихтан белгілі.

Тарихшылардың айтуынша XVII ғасырдың ортасынан жоңғар шапқыншылығынан  туындаған саяси және экономикалық себеп - салдарынан қала тіршілігі мен сауда – саттығының құлдырауы басталады. Сонан кейін XVIII ғасырдың ортасынан қазақ жерінде Қоқанның, Ташкент хандарының ақша белгілері және орыс монеталары пайда бола бастайды. Ал XIX ғасырда барлық сауда операциялары тек қана орыс ақша белгілермен жүргізілді.

XVI-XVII ғасырларда Қазақстанда  1655-1663 жылдары Александр патшаның  тұсында аса зор мөлшерде шығарылған  мыс тиындары пайда болған. Нумизматикалық зерттеулер Қазақстанның Орта Азия мемлекеттерімен және Ресеймен сауда-саттық байланыстарын көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда, Қазақстанның ұлттық валютасының пайда болуы да ежелгі қаржылық дәстүрлердің жаңғыруындай, ал ақша атауын - "теңгені" де біздің ата-бабаларымыз көне Отырардың өзінде пайдаланған.

Теңгенің жасырын жағдайда жасалынуы мен Қазақстанның рубль  аймағында қалуға мүдделік танытуы  туралы әңгіме қозғағанда, оның экономикалық, саяси және техникалық себептерін жіктегенді дұрыс деп есептеймін.

Бірінші- экономикалық себебіне тоқталсақ. Бұл тұрғыда кеңестік жүйе бойынша Ресейден басқа одақтас  республикалардың түгелге жуығы  шикізат шығаруға бағытталып,соңғы  өнімді өндіретін негізгі өнеркәсіп  орындары мен зауыттардың барлығы  ұлы көршіміздің еншісінде болды. Біз сыртқы және ішкі сауда айналымын  жүзеге асыруда Ресейсіз түк бітіре алмайтын мүшкіл халде едік. Мұны сол  жылдары еліміздегі экспорт  пен  импорт операцияларының тұтастай көлемінің 70 %-дан астамы тек Ресеймен ғана жасалынуымен деп бағамдай беріңіз. Осындай жағдайда біздің рубль аймағынан бірден шығып кетуіміз өнеркәсібімізді өз қолымызбен тұншықтырумен тең еді. Осыған байланысты шамалы да болса уақыт ұтуымыз керек болды. Әрине Ресейдің өз валютасын енгізуге деген талпынысын біз Қазақстанға байланысты рыноктарын оңтайландырып жаққанынан-ақ біліп отырдық. Оның өз қазба байлықтары рыногына қарай икемделуі Қазақстаннан жөнелтілетін тауар көлемін күрт кемітетінінде алдын- ала есептедік. Сондықтан бізге басқа рыноктар тапқанша уақытты соза түсу тиімдірек болды.

Енді теңгені құпия  жағдайда жасаудың таза техникалық себептеріне  келсек. КСРО тарап, егемендігін алған 15 елдің ішінде 1992 жылы Қазақстан, Өзбекстан, Ресей және Тәжікстан елдері ғана рубль аймағын сақтап қалды. Қалған 11-нің түгелге жуығы өздерінің  ұлттық валюталарын енгізіп үлгерген болатын. Осы жерде біз Кеңес  Одағының валютасынан бас тартып, өз ақшамызды шығаратынымызды ашықтан-ашық жария еткенімізде, бұрынғы одақтас  республикалар аумағында жарамсыз болып қалған миллиардтаған ескі ақшалар елімізге құйылатын еді. Ал оның соңы өмірге жаңа келген теңгеміздің  құнын бірден жоғалтып, апатқа әкеп соқтыратыны анық еді.

1992 жылдың қаңтарында  Елбасының тікелей тапсырмасымен  ұлттық валютаны дайындауға кіріскенімізде, бірінші кезекте жаңа ақшаның  аты қандай болады деген мәселе тұрды. Соған байланысты тарихшылардың, ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің,  ақын-жазушылардың көптеген ұсыныс пікірлері  жинақталды. Сарапқа салғанда, пікір білдірушілердің басым бөлігі "алтын",  "сом" және "теңге" деген атауларға тоқталған екен. Академик ағаларымыз бастаған білгір ғалымдар теңгенің жүздеген жылдар бұрын Орталық Азия аумағында айналымда болғанын және археологиялық қазбалар арқылы дәл біздің еліміздің аумағында айналымда болғанын нақты етіп деректер келтірді.  Қазақтың  тарихы тым тереңде жатыр және ұлы адамдарға кенде емес. Ежелгі тарихымызда да айтулы тұлғалар аз еместігі  және тәуелсіздіктен кейін есімдері қайта жарыққа шыққан ел перзенттерін ұлықтауға тұрарлық еді. Сонымен бірге біржақты кетіп қалмай белгілі адамдар бейнелері өмір сүрген ортасына  қарай қазақтың барлық өңірінен тең қамтылу қажет болды. Бұл ұлтымыздың  ішкі мәселесі десек, сыртқы саясатта елдегі орыс ұлтының құқықтарын ескеру, көрші Ресеймен достық  қарым-қатынасты қаперде ұстауымызға тура келді. Осы талаптар негізінде көне тарихымыздың жарық жұлдызы әлем мойындаған ғұламамыз Әл-Фараби, қазақты тұтас ұлт ретінде ұйыстырған  Абылай, абыз ақын Абай, дәулескер күйші Құрманғазы, жыр сүлейі Сүйінбай және Ресей елі арасында байланыс орнатқан Әбілхайыр хан, қазақты орыс еліне танытқан Шоқан Уәлиханов сияқты бабаларымыздың портреттері бірауыздан қабылданды.

Ұлттық валютаны алғаш  енгізгенде әлемдік тәжірибе бойынша 1 теңгелікке классикалық номинация  түрін жасадық. Ал барлық елдерде  одан кейінгі  және  жүздің  сыртындағы валюталар елдің  экономикалық деңгейінің көрсеткішінің  анықтауышы қызметін атқарады. Сондықтан да  елде инфляция болған жағдайда олардың  айналымнан  шығып  қалуы табиғи құбылыс. Сондықтан  да кейіннен жарыққа шыққан 200, 500, 1000, 2000, 5000, 10000 теңгелік купюрлерді шығарғанда ақша шығаратын мекеменің жаңа дизайнға шығын шығармауын есептеп  классикалық   негіз  ретінде  алынған  1 теңгеліктің  нұсқасы  қалдырылды. Әрі  Әл-Фараби  бабамыздың суретінің тұруы ешкімге  ешқандай дау туғыза қоймас.

Теңгені  шығарар  алдында  біз алыс- жақын елдердің тәжірибелерін  көп  зерттедік. Бізге уақытша  валюта шығару тиімсіз болды. Осыған орай бірден  негізгі валютамызды  шығаруға  тәуекел  еттік. Дизайн  жасаумен айналысқан еліміздің 4 азаматы  әлемдегі ең мықты деген  валюталардың  қорғаныштық қабілетін зерттеді. Біз  үшін  теңгені  басу  басты  шаруа емес еді. Теңге  Лондондағы кәсіпорында  небәрі  4 айда  басылып  шығарылды. Мемлекет  басшылығымен  оны  1 қыркүйекте   шығару  тапсырылды. Бірақ ол үшін алдын-ала көптеген маңызды міндеттерді  бітіріп  алуға  тиіс  едік.

 

1.2. Ақшаның экономикалық  мәнi және ақшаның қызметтерi.

      Ақшаның өмiр сүруiндегi  объективтiк  қажеттiлiк ол  тауар  өндiрiсi мен тауар  айналысының  болуына  негiзделедi . Кез  келген  тауар  айналысында  ақша айырбас құралы болып табылады.  Тауар  және  ақша бiр – бiрiнен  бөлiнбейдi  . Ақша айналысы  болмаса, онда  тауар айналысы да  болмайды

Бiрақ  XVI  ғасырдың  басында ( 1516 ж)   утопиялық социализмнiң  негiзiн қалаушы  Томас Моор  өзiнiң “Жаңа  утопия аралы  және  мемлекеттiң   үздiк   құрылымы  туралы   алтын  кiтап”  деген  еңбегiнде:   

“Алдау,  ұрлау, тонау  кiсi өлтiру  заң  тәртiбiмен  қатаң  жазаланатынын кiм бiлмейдi, әйтсе  де бұл жөнiнде алдын ала ескертiлмеу  мүмкiндiгi  бар  жерде  алдымен  ақша құрымай, олар да жоғалмайды, сонымен  бiрге  ақшаның  жоғалуына  байланысты  адамдардың алаңдаушылығы, қағысы, қиыншылықтары  және ұйқысыз түндерi  де ұмытылар едi  . Егер ақша  адам өмiрiнен  алыстанатын  болса, онда тiптi  ақша қажеттiлiгiнен   туған кедейлiктiң  өзi  де жоғалар едi”.

Ол  аздай  Т. Моор  тағы  былай  деді: “ Қай жерде барлық нәрсенi  ақша өлшемiмен өлшейтiн болса , онда ол жерде мемлекеттiк табысы және дұрыс ағысының   болуы мүмкiн емес”.

XIX ғ.  Социал  утопистерi  – Прудон, Оуэн, Грей  және басқалар   ақшаға терiс көз қараста болды  .  Прудон тауар өндiрiсiн   сақтай отырып ақшаның  жоюдың   жобасын  ұсынды  және  оны   дәлелдемек болды.

Мұндай ойлар  Ресейде  де  айтылды .  Қазан революциясынан (1917) кейiн, азамат соғысы жылдарында ақшаның құнсыздануы байқалған кезде ақшаны  жою сәтi  келедi, яғни  тарихтың өзi осыған алып келдi   деген тұжырымдар пайда бола бастады. Керек десеңiз ауыл  шаруашылық  өнiмдерiн өнеркәсiп   өнiмдерiне тiкелей айырбастауды ұйымдастыруға   тырысты.  Шындығында, оның  бәрi сәтсiз  аяқталды .  С.Г.  Струмилин ақшаның орнына еңбек бiрлiктерi -  тредаларды, ал ағылшын экономисi Смит Фалтьнер  энергетикалық бiрлiктердi  - энедаларда пайдалануға ұсынды.