Қаржылық жоспарлау және болжамдар жүйесі

Со = 4тоқ Стп / 90 күн * N

мұнда, Стп - 4 тоқсанның  тауарлық енімнің өндірістік өзіндік құны;

N - күн бойынша запас  нормасы.

Күн бойынша запас  нормасы кәсіпорында тым болмаса  мөлшерлі есептелінеді. Ол дайын өнімді сурыптауға, орауға көліктік партия көлеміне дейін жинауға, төлеуге мерзімі  жетпеген тиелген тауар бойынша есепті құжаттар жазуға қажет күндер сомасы ретінде анықталады, күн бойынша норма құжат айналу мерзіміне сәйкес, яғни есепті құжаттарының жеткізушілер банкінен сатып алушы банкына және керісінше жүру үшін қажет уақыт.

Өткізілетін өнімге шығындар өнімді өткізуден түсетін түсім есебінен толтырылады.

Қазіргі нарықтық жағдайда ұйымдарда табыстылық маңызды орын алады. Республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесі  максималды түрде халықаралық қаржылық есептілік стандартқа көше бастаған.

Қаржының тұрақтылығы  мен рентабельділікке талдау жүргізу мәліметтері ұйымдардың жедел басшылық жұмысы және олардың құрылымдық бөлімдері үшін қолданылады, мемлекеттік қаржылық есеп беруді құрастыру үшін, экономикалық болжамды және ағымдағы жоспарды, қорыта келе, еліміздің экономикасын дамыту заңдылықтарын оқып білу және зерттеу қажет.

Шаруашылық субъектісінің  табыстары- деп Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебінің №5 «Табыс» - деп  аталатын стандартына сәйкес есепті кезеңдегі активтердің көбеюін (ақша қаражаттарының, басқа да мүліктердің келіп түсуін, кіріске алынуын) және міндеттемелердің азаюы (өтелінуі) негізінде капиталдың көбеюін (үлес қосушылардың қосқан жарналарынан басқа) яғни экономикалық пайда табуды айтамыз.

Мұндай табыстарға:

• дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;
• қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
• дивиденттер, ролятилер және пайыз (процент) түрінде алынатын және тағы да басқа табыстар жатады.                                           

Бұл жоғарыда аталған  табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп түскен, кіріс етілген және субъектінің төлеген сомалары мына жағдайларда жатқызылмайды:

• алдын ала аванс ретінде алынған табыстар;
• алынған несиелердің және қарыздардың қайтарылуы.

Сондай-ақ, қызметтер  көрсету жөніндегі мәміленің (келісімнің) нәтижесін барынша дұрыс бағалау мүмкін болмаған уақытта табыс жұмсалған шығындар мөлшерінде ғана танылады.

Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:

• негізгі қызметтен алынған табыстар;
• негізгі емес қызметтен (жанама қызметтен) алынған табыстар.

Субъектінің негізгі  қызметтен алынған табыстары  мен негізгі емес қызметтен (жанама қызметтен) алынған табыстарының қосындысы  оның жиынтық табысын құрайды.Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе алынуға тиісті өткізу құны бойынша бағаланады.Өткізу құны шаруашылық субъектісімен активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісім-шарт бойынша анықталады.

Шаруашылық субъектісінің  табыстары мынадай шарттар қанағаттандырылған кезде танылады:

• табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;
• субъектінің экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған жағдайда;
• субъекті сатып алынған меншік құқығын берген жағдайда;
• мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар дұрыс бағаланған жағдайда.

Табыс, нарықтық экономикада  өндірістік және әлеуметтік дамуының негізгі көзі болғандықтан, кез келген кәсіпорын қызметінің мақсаты табыс  табу болып табылады. Табыстың көлемі кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сәтті  болуына, өз өзін қаржыландыруына әсерін тигізеді. Әр кәсіпорын ағымдағы және қаржылық шығындарын өздерінің меншікті көздері арқылы жабады. Уақытша жетіспеушілік кезінде қысқа мерзімдік банк қарызы және коммерциялық несие бойынша қамтамасыз етеді.

"ЖШС «Гермес»   кәсіпорын   үшін   өнімді   өткізуден   түсім   басқа   да көсіпорындардағы   сияқты   мәні   бар.   Бұл   өндіріске   және   өндірістік кеңейтілуін қамту үшін авансталған айналым құралдарын қалпына келтіру үшін олардың ақшалай құралдарының негізгі қайнар көзі.

Кәсіпорын есепті шотына түетін түсім бірден шикізат, материал, кешендік тауарлар, жартылай фабрикат, запшикізат бөлшекетер, жағар май, энергия жеткізушілердің шоттарын төлеуге қолданылады.

Өнімді өткізуден түсім  көлеміне мынадай сыртқы факторлар  әсер етеді, өнім көлемі, өнім сапасы, ассортимент және баға.

Таратудан ЖШС «Гермес» кәсіпорында түсімнің жалпы сомасы мынаны қосады: май, айран, нан сату, сүт сонымен қоса өндірістік сипатта  әр түрлі қызмет көрсетулерден түсім.

Кәсіпорында өнімді өткізуден  түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы тауарлы – материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар да кездеседі.

Кестеде өнімді өткізуден  түскен табысты алу жоспарының негізделуін  тексеру жөнінде мәліметтер келтірілген.

                                                                                                     

 Кесте-5 Өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының негізделуін тексеру *

№	Көрсеткіштер	Есептік бағасы бойынша  мың  тг.
1	Өткізілмей қалған өнімнің  жыл басындағы нақты қалдығы	17983,6
2	Тауарлы өнім шығару	29000
3	Өткізілген өнімнің  жыл аяғындағы қалдығы	15458,97
4	Өнімді өткізуден алынуы мүмкін табыс (1 қатар + 2 қатар – 3 қатар)	31524,63
5	Жоспар бойынша өнімді өткізуден алынатын табыс	15458,97
6	Ауытқуы (4 қатар – 5 қатар)	16065,66

     * Дерек көзі: «Гермес» ЖШС 2009-2011 жж. мәліметтері.

 

Кестеден кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс  көлемін 16065,66 мың теңгеге төмендеткені көрінді. Жоспар жасаған кезде жыл  соңындағы өтпеген өнімнің шамадан  тыс қалдықтарын ескерген болуы  керек. Өнімді өткізуден түсетін  табыс 15458,97 мың теңгені емес, 16065,66 теңгеге көп, яғни 31524,63 мың теңгені құрауы керек еді. Басқаша айтқанда, жоспарды артық орындау болмас еді.

Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құралады. Дайын өнімнің бір бөлігі оларды буып – түю, орау, тиеуге дайындау, көлік партиясының көлеміне толтыру, есеп айырысу құжаттарын жазу үшін заңды түрде қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын өнімнің қалдықтарының нормадан тыс мөлшерде өсуіне кәсіпорынның қаржы қызметінің көңіл аударуы қажет. Өнім шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты өткізілмей қалуы немесе басқа себептерге байланысты сұранысқа ие болмауы мүмкін. Бұндай жағдай нақты – заттық нысандағы өнімдер өндіруші кәсіпорында орын алады. Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер тауар ретіндегі өзінің өзгеше нысанына байланысты қоймадағы өнім қалдықтары бола алмайды. Бұл сондай – ақ кейбір салалардың өнімдеріне, мысалы, электроэнергетика, көлік, байланыс салаларына да қатысты.

Көп жағдайда тауарлар сатып  алушының жауапты сақтауында болады, яғни өнім тиеліп жіберіліп сатып алушыға келіп түседі, бірақ сатып алушы заңды негізде оны төлеуден бас тартады. Төлеуден бас тартуының себебі жабдықтаушының жеткізу шарттарын сақтамағандығынан болуы мүмкін.

Өнімді өткізуден болашақ  жоспарлы бағасы мен жоспарлы көлемі нақты көрсеткіштер негізінде келешек жылға көрсеткіштер қүрастырылады, яғни болашақ табыс болжанып, жоспарланады. ЖШС «Гермес» кәсіпорын табысты жоспарлау барлық қызмет түрі бойынша жеке жүргізіледі, яғни Майды майға айналдыру бойынша, сонымен қоса нан сату, сүт және қосымша өнім бойынша.

Бұл тек қана  жоспарлауды жеңілдётіп қана қоймай. сонымен қоса табысқа мүмкін салық көлемі үшін мәні бар, өйткені кейбір қызмет түрлерінен табыс салығы алынбайды, ал кейбіреулерінен жоғары ставка бойынша алынады. Тұрақты баға мен қызметтің жоспарлы жағдайында ЖШС «Гермес» кәсіпорын табыс ағымдағы қаржылық жоспар шегінде бір жылға жоспарланады. Қалыптасқан жағдай жылдық жоспарлауды қиындатады, сондықтан кәсіпорын табысқа нақты жоспарды тоқсан бойынша құрайды. табысты жоспарлау табысқа салық пен оларды бюджетке өтеу төртібі бойынша аванстық төлемнің есебіне байланысты болғандықтан, тоқсандық жоспар құру қажетті болады.

Табысқа салық төлеушілер олар бекіткен салықтың аванстық төлемдер көлемі мен нақты төлемдер минималды болғанына қызығады. Бірақ табысты  жоспарлаудың  маңызды  мақсаты      кәсіпорын өзінің қажеттілігін қаржыландыру мүмкіндігін анықтау.

Тауарлық өнімді шығарудың  өндірістің бағдарламасын қүрғансүт  кейін өнімді  сату  көлемі  және  табыс  алуды   анықтау  үшін  өткізу  есебі қүрастырылады.

ЖШС «Гермес» кәсіпорын  өнімді өткізуден табыс тікелей  есептеу әдісімен анықталады, яғни қосылған құнға салықсыз өткізу түсімінен толық өзіндік құнды алғанға тең.

Ппр = Врп - Срп

мұнда, Ппр - алдағы кезеңде  өткізілетін өнім бойынша жоспарлы табыс;

Врп - өнімді өткізуден  жоспарлы түсім (ҚҚС-сыз)»

Срп - алдағы кезеңде өткізілетін  өнімнің толық өзіндік құны. Жоспарлы табыс есебі әр өнім түрінде, бірліктің  өзіндік құнына жөне ҚҚС-сыз өткізу бағасына тәуелді қүрылады. Бұл кәсіпорынға қаржылық жоспарлау кезіңде шығын әкелетін өнімді, сонымен қоса әрбір өткізілетін өнімге келісімдік немесе нарықтық баға құруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

ЖШС «Гермес» кәсіпорының  жалпы түсімі майды өндеу мен  сату, нан сату, айран, сүт, сұйық  нан сатуты сатудан қалыптасады.

Қызмет түрі бойынша  табыс бөлек жоспаранады: өнімді сусын сату бөлімі, нан сату бөлім  және пісіру бойынша өткізіді. ЖШС  «Гермес» кәсіпорын тікілей есеп әдісімен табыс есебін қарастырайық:

1) көсіпорын сусын  сату бөліміы бойынша 3107,28 тонна мөлшерінде жоспарлы жылда өнім шығарады;

2) өткен жылға есеп  бойынша өндірістің өзіндік құн  -18900 теңге;

3) бірлікке көтерме  баға (ҚҚС-сыз) - 22000 теңге;

4) жоспарлы жылда дайын  өнімнің құны 2 % төмендеуі керек;

5) өнімді өткізу бойынша  шығын - 4,4 % өндірістік өзіндік құн бойынша өткізілетін өнім;

6) қоймадағы дайын  өнім қалдығы және жоспарлы  жыл басында - 339 тонна, жоспарлы жыл аяғында - 373 тонна өнім.

Ең алдымен, дайын өнім қалдығы мен есепті жылы өндірілген өнім ретінде есептеп өндірістік өзіндік құн бойынша жоспарлы жыл басындағы тиелген өнімді анықтайық:

18900 * 339 = 4034,1 мың теңге

Жоспарлы жылда өнім біріншінің өндірістік өзіндік құны (18900 * 98) : 100 = 18,52 теңгені құрайды, онда жоспарлы жылда өндірістің өзіндік  құн бойынша тауарлық өнім көлемі 18,52 * 3107,28 = 57546,8 мың теңге сомасында анықталады.

Сонда жоспарлы жылда  өтетін қалдық есебімен өндірістік езіқцік  құн бойынша өнімді .еткізу көлемі ( ] 8,52 * 373 ) = 6907,96 мың теңгені құрайды. Өнімнің толық өзіндік құны бойынша  қалдық есебімен жоспарлы жылда енімнің өткізуі келемі: 4034,1 + 57546,8 - 6907,96 = 54672,94 мың теңге Бұл өнімнің толық өзіндік құнын анықтау үшін өнімді өткізу бойынша шығындар көлемін шығару керек:

(54672,94 * 4,4) / 100 = 2405,6 мың  теңге

Соған сәйкес, толық өзіндік құн бойынша енімді өткізу көлемі 53172,8 + 2405,6= 55578,4 мың теңгеге тең.

Өткізу көлемі табиғи түрде  (339 + 3107,28 -- 373) = 3073,28, ал көтерме бағамен (23000 * 3073,28) = 70685,44 мың теңге.

Кезең шығындары оның ішінде өткізу бойынша жалпы және әкімшілік шығындар, пайыз төлеу бойынша шығын 374 мың теңге сомасын қүрады.

Сондықтан негізгі қызметтен  шығын - 69 мың теңгені қүрды.

ЖШС «Гермес» кәсіпорын  үшін шығындар өте алатын дәрежесін  білу өте маңызды, осыдан кейін олар пайдә ала бастайды. Бұл үшін шығынсыз нүктені анықтау керек. Шығынсыз нүктені табу сату көлемі мен құнының анықтау үшін қажет, мұнда кәсіпорын өзінің барлық шығын жаба алады, табыс алмайды, бірақ шығынсыз. табысты жоспарлаудың бұл әдісі шартты тұрақты және шартты ауыспалы және маржиналды табысқа шығынды бөлуге негізделген.

Бұл үшін барлық шығынды  топқа бөлдік:

1) өндіріс көлемі өзгерсе  де ауыспайтын шартты тұрақты  шығындар. Бұл еңбек ақы, амортизация,  электр қуаты, салықтар, жалпы  өкімшілік шығындар, берілген кәсіпорында  бұл шығындар сомасы 1055,5 мың теңгеге тең;

2) өндіріс көлемі өзгергенде  өзгеретін шартты ауыспалы шығындар, бұл шикізат, ЖЖМ, негізгі еңбек  ақы, өткізу бойынша шығындар  және т.б., олардың сомасы 9685,7 мың  теңгеге тең.

Компанияның 2010 жылы көзделініп отырған табысының көлемі 978 млн. теңге, ал 2011 жылы бұл көрсеткіш 11 пайызға қөбейту жоспарланып отыр.