Нарықтық экономика жағдайындағы факторингтік операцияларды ұйымдастырудың негізі және экономикалық мазмұны

 Қазақстанда факторинг операцияларымен банктер, шарттық және ақылы негізде тауарлар және қызмет көрсету үшін есеп-қисаптарды тезірек аяқтаумен байланысты несие-есеп айырысу операцияларын жүзеге асырып, 1988-1989 жылдары айналыса бастады. КСРО Мемлекеттік банкінің келді 1989 жылғы 12 желтоқсандағы «Жабдықтаушылардың банкке жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлем талаптары бойынша төлем алуға құқықты беру бойынша операцияларды жүзеге асырудың тәртібі туралы» нұсқаулық хаты құқықтық негіз болады. Факторинг үшін ақы төлеу сатып алушыға қатысты құжаттар картотекаға енгізілсе төлемдер кезінде жасалмайтын кездері несие қаражатының сомасымен және оларды пайдалану мерзімдерімен және тұрақсыздық айыппұлмен анықталады. Факторинг ерекшелігі сол: ол тек қана мәміленің негізінде іске асады; қаржыландыру талап құқығымен; мәміленің ақылы болуы; ақшалай және кәсіпкерлік сипаты ғана бар және болашақта талап құқығы мүмкіншілігі болады. Сондықтан факторинг міндеттемелердің дербес түрі болып табылады.

«Қазақстан Республикасындағы  банктер және банк қызметі туралы»  Заңның 30 бабына сәйкес қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті  мемлекеттік органның лицензиясы бар  кезде банктердің факторинг операцияларын  жүзеге асыруға: тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай отырып, төлем  төлеуді талап ету құқығына ие болуға құқылы екенін көздейді.

Қазіргі таңда ақшалай талапты  беріп қаржыландыру (факторинг) шарты  Қазақстан Республикасы Азаматтық  Кодексінің 729-738 баптарымен реттеледі. Факторинг бойынша қаржы агенті ақшаны клиент билігіне береді немесе беруге міндеттенеді, ал клиент қаржы  агентіне клиенттің осы үшінші тұлғамен (борышкермен) қатынастарынан туындайтын өзінің ақшалай талабын қаржы  агентіне береді немесе беруге міндеттенеді не борышкерге ақшалай талабын клиент қаржы агентіне сонымен бірге  клиенттің қаржы агенті алдындағы міндеттемелерін атқаруын қамтамасыз ету мақсатында беруі мүмкін. Бұл ретте факторинг шарты бойынша қаржы агентінің міндеттемелері клиент үшін бухгалтерлік есеп жүргізуді және берудің нысанасы болып табылатын ақшалай талаптарға (ақшалай талаптар бойынша шоттар ашу) қатысты құжаттар ұсынуды, сондай-ақ клиентке осы талаптарға байланысты өзге де қаржылық қызмет көрсетуді қамтуы мүмкін.

Бұл ретте факторинг операциялары банк операциялары болып табылмайды, бірақ олар халықаралық саудада  кең қолданылады. Халықаралық қатынастарда банктер 1988 жылы «Халықаралық факторинг  туралы» Оттава УНИДРУА конвенциясын басшылыққа алады.

Ақшалай талапты беріп қаржыландыру азаматтық-құқықтық міндеттеменің  жаңа түрі, оның құқықтық реттелуі Қазақстан  Республикасының Азаматтық Кодексіне  алғашқы рет енгізілген. Ақшалай  талапты беріп қаржыландыру шарты (факторинг), жалпы ереже бойынша, ақылы және өзара шарт болып табылады, нақты шарттың талаптарына қарай  ол нақты, келісімді шарт болуы мүмкін.

Коммерциялық кәсіпорындардың  мамандандырылған банк ұйымдарын несиесіне  негізделген ақшалай талапты  беріп қаржыландыру шарты сауда  несиесін өзгертеді.

Ақша қаражатының қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік талаптарымен берілуі тән банктік заем шартынан айырмашылығы сол, талап құқығын  беріп қаржыландыру шартына банктің  алушының талабы құқығын, үшінші тұлғамен (борышкермен) қандай да болмасын шарт бойынша қаражатты беруі талабымен  беруі тән ақшаларды осылайша беру, әдеттегідей, мерзімділігі және қайтарымдылығымен сипатталмайды. Талапты құқығын беріп қаржыландыру шартының өзара байланысқан талаптары  болып табылады. Талапты беру шартта, әдеттегідей, талап құқығын ақылы  беру, ал ақшалай талап құқығы тек  қана объектісі (нысанасы) болып келеді.

Факторинг қаржы нарығының пайдалы  құралы болып табылады және несие  тәуекелдерін сақтандырудың дамығандығын және дебиторлық берешек әкімшілігін  жүргізуді болжайды. Осы талаптарда осы қызметтегі банктер үшін клиенттерді  және пайданы көбейтуге және тәуелдікті азайтуға мүмкіндік беретін қорландыратын  институттарды тарту бойынша  агенттің рөлі анықтаушы бағытқа  айналады.

Факторинг операцияларының түрлері

Факторинг қызметінің мақсаты –  төлеушінің төлем қабілетіне байланыссыз  факторингтік келісім-шартта көрсетілген  мерзімде тез арада қаражатты  алу болып табылады.

Нарық экономикасы дамыған елдердегі  факторингтік компаниялардың көбіне еншілес  фирмалары ірі банктермен бірігіп  жұмыс жасайды.

Факторинг операцияларына үш тарап  қатысады:

1. Факторингтік компания - өздерінің  клиенттерінен шот-фактураны сатып  алатын арнайы мекеме.

2. Клиент (тауарларды жабдықтаушы,  несие беруші) – факторинг компаниялармен  келісім-шарт жасасушы өнеркәсіптік  немесе сауда фирмасы.

3. Кәспорын (қарыз алушы) – тауарларды  сатып алушы фирма.

Факторинг мәмілесін жүзеге асырудан бұрын талдау жұмысы жүргізіледі. Кәсіпорыннан тапсырыс алғаннан соң факторинг  компания немесе банктің фактор бөлімі 1-2 апта ішінде клиенттің экономикалық және қаржылық жағдайын зерттейді.

Факторинг операцияларының жүзеге асырылу негізінде факторинг  туралы келісім-шарт жатады. Онда факторинг  операцияларының мынадай жасалу шарттары көзделеді: төлем талабының  мәліметтері факторинг операциясы бойынша сомадан төлейтін сома, өтеу сыйақысының мөлшері, факторинг  келісім-шартын бұзу және тараптардың  ойлары бойынша басқа да шарттар.

Факторингтің 2 түрі болады:

• Ауқымды (конвенционды);
• Шектеулі (конфиденциалды).

Қазіргі жағдайда бұл – бухгалтерлік есеп жабдықтаулар және сатып алушылармен  есеп айырысу, несиені сақтандыру және т.б. қамтитын клиенттерге қаржылық қызмет көрсетушіліктің әмбебап  жүйесін сипаттайды.

Соңғы жылдары шектеулі факторинг  те біршама дамып келеді. Шектеулі факторинг бірнеше операциялардың орындалуымен байланысты: ақша алуға  құқығын беру, қарызды төлеу және т.б.

Факторинг операциясы бүгінгі таңда  отындық ақша нарығында дами алмай  отыр. Факторингті енгізу сынағы негізінен 1988 жылы КСРО өнеркәсіп құрылыс банкімен жүзеге асырылып, кейіннен өзге де коммерциялық банктер факторинг операцияларын  орындай бастады. Сөйтіп, 1990ж басындағы  төлем дағдарысы факторинг қызметінің банктер үшін тиімсіздігін айқындап нәтижесінде отандық банктеріміз  күні бүгінге дейін бұл операцияға салғырттық танытуда.

Факторингтің бірегей құқықтық негізін құру үшін 1988 ж халықаралық  факторинг туралы кез келген келісім-шарт төменде берілгендердің кемінде  екеуін қамтуға тиіс:

1. Аванс және несие беру жолымен  жабдықтаушыны қаржыландыру;

2. Төлем талаптарына жататын  жабдықтаушының шоттарын бухгалтерлік  жағынан өңдеу;

3. Борышқорлардан ақшалай қаражат  алу;

4. Жабдықтаушыларды олардың борышқорларының  төлем қабілетсіздігі жағдайынан  қорғау.

Факторинг операциялары банктер және арнайы ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін банктерде арнайы бөлімдер ашылуы тиіс.

Факторингтік операциялардың мыналар  бойынша жасалмайтынын ескеру қажет:

• Жеке тұлғалардың қарыздық міндеттері бойынша;
• Бюджеттік мекемелердің қоятын талаптары бойынша;
• Банктердің несиеден алынып тастаған немесе төлем қабілетінсіз деп танылған кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелері бойынша;
• Кәсіпорындардың филиалдары немесе бөлімшелердің міндеттемелері бойынша;

Факторингтің ашық және жабық түрлері  болады.

 Қазіргі күні отандық кәсіпорындарға қаржылық қызмет көрсету нарығында көңіл аударарлық жаңа тиімді қаржы құралы факторинг кеңінен таралуда. Факторинг өзінің кәсіпорынның қызметін дамытатын құрал ретінде танылып, қазір Қазақстанда да көптеген екінші деңгейдегі банктер онымен жұмыс жасап, факторингтік қызмет көрсетуде, сонымен бірге олармен бірқатарда фактор-компаниялар да пайда бола бастады.

Факторингтік операцияларды қолданудың нәтижесінде кәспорындар өз қызметін үздіксіз жүргізе алады, яғни ол мынаны білдіреді: көптеген кәсіпорындар өз қызметінің барысында кейде қаражат тапшылығына кезігеді, әрине айналымда қаржы жетіспеушілігі, тұтынушылардың өз қарыздарын дер кезінде өтемеуі деген сияқты мәмелелер болады. Бұл мәмелелерді шешу үшін кәсіпорын банктік несиеден бұрын осы факторингті қолданғаны өте тиімді. Факторингтің қай жағынан тиімді екенін түсінуіміз үшін алдымен оңай пайда болуы мен дамуына, жұмыс істеу механизміне сипаттама берейік.

Алғашқыда факторинг 16-17 ғ.ғ, пайда болған, оны саудагерлер өз тәжірибесіне алғаш енгізілген. Соңына қарай онымен сауда банктері айналыса бастаған. Басында олар тауар өндірушілерге өз тауарларын өткізуге, сатуға ықпал жасап отырған, содан соң олар тауарды өндіруші кәсіпорындардың жіберген тауарлары үшін ақшасын төлеп, тауарлы несие беруге көшкен, әрі қарай кейбір сауда делдалдары өз саудасын тастап, өз клиенттерімен қаржылық қарым-қатынасқа көшкен, яғни тауарды өндірушілерден шот-фактураларды сатып алып, ондағы қарыздық міндеттемені талап ету құқығына ие болды. Міне осылай факторингтік компаниялар пайда болған. Бірақ алғашында оларды тек қана банктік несиені алуға мүмкіндік болмаған жағдайда ғана қолданған. Ал қазіргі банктік қызметтің деңгейінің жоғары дамуы, сонымен қатар арнайы мамандандырылған несие мекемелерінің пайда болуы клиенттерге жоғары деңгейдегі, жан-жақты қаржылық қызмет көрсетуді дамытып отыр.

Қазақстанда факторингті пайдаланудың объективті негіздері:

• Айналым капиталының жетіспеуі 
• Төлемсіздік
• Несиелеудің жоғары тәуекелділігі 
• Аналитикалық жұмысты жетілдіру қажеттілігі
• Қаржылық менеджментті жетілдіру мәмелелері 
• Қаржыны жоспарлауды жетілдіру қажеттілігі

Қорытынды

 Қазақстандық факторинг рыногының дамуы негізгі екі фактордың жұмысымен байланысты – біріншіден, қаржы рыногының жағдайымен және тәуекелдерді басқарудың барынша қажеттілігімен, екіншіден, факторинг рыногында жаңа қаржылық қызметтердің және құралдар мен жаңа технологиялардың енгізілуімен. Қазақстандық факторинг рыногы қазіргі таңда ұлттық қаржы жүйелерінің дүниежүзілік қаржы рыногына интеграциялану үдерісіндегі ролін одан әрі күшейту үшін үлкен мүмкіндіктер ұсынатын бастапқы сатыда тұр. 

Қазақстандық факторинг  рыногының қалыптасуы мен дамуын факторингтік операциялар жүргізудің дүние жүзілік тәжірибесін ескере отырып мынадай қорытындылар жасауына мүмкіндік берді:

«Факторинг» және «факторингтік  операциялар» ұғымдарының қолданыстағы анықтамаларына теориялық шолу жасау  біздің төмендегідей өзіндік анықтама қалыптастыруымызға мүмкіндік берді: факторинг – бұл қаржыландыру мен несиелеудің қазіргі жағдайдағы барынша пайдалы формасы, оның негізінде  тауарларға, қызмет көрсетулерге және т.б. қойылған төленбеген төлем-талаптарын клиенттің банктің немесе факторинг  компаниясының пайдасына ұсынуы жатыр.

Қазіргі жағдайда қаржы рыногында  факторингтік операциялардың түрлерінің жеткілікті дәрежеде әр алуандығы байқалады. Оны таңдау отандық қаржы рыногының  ұлттық белгілеріне және қаржылық қызметтер  көрсетудің шарттарына байланысты. Мұның  барлығы факторингтік операциялардың түрлерін халықаралық тәжірибені ескере отырып жүйелеуді және жіктеуді талап  етеді.

 Факторинг компанияларының қаржы ағымын реттеу үдерісіндегі жұмыстарының айқындалған экономикалық ерекшеліктері қазақстандық қаржы рыногында арнайы факторинг компанияларын қалыптастыру мен дамыту қажеттігін тағы да дәлелдейді.

ЕО елдеріндегі факторинг  пен факторингтік операцияларды  дамыту тәжірибесі  қазақстандық факторинг  рыногы үшін де, әсіресе арнайы факторинг  компанияларын мемлекеттік реттеу және құру тұрғысынан өте тиімді.

Қазақстандық факторинг  рыногының сатылық дамуын кешенді  талдау оны одан әрі табысты дамыту үшін ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік  берді. Біріншіден, факторингтік операциялардың стратегиясын және клиенттерді таңдаудың  ақылға сыйымды критерийлерін әзірлеу  қажет. Екіншіден, факторингтің дамуымен байланысты жағдайлардың көкейтестілігі Қазақстанның қазіргі таңда шетелден үлкен көлемде қарыз алуды  қажет етпейтіндігінде болып  отыр. Отандық қаржы рыногындағы  ресурстардың шектен тыс артықтығы  қарыз алу саясатын сыртқы рыноктан ішкі рынокқа қайта бағдарлау  қажеттігін талап етеді.

Факторингті енгізу жөніндегі  маңызды кедергілерді жою Қазақстан  Республикасының коммерциялық банктеріне факторингтік қызмет көрсетудің әр алуан  нұсқаларын төлемдерді ұйымдастыру  кезіндегі қаржы тәуекелдерін жоюды  және төмендетуді жақсарту жүйесі ретінде  пайдалану мүмкіндігін береді. Тәжірибелік  дағды жинақтауларына қарай банктердің факторинг бөлімдері немесе факторинг  компаниялары өз клиенттеріне қызметтердің кең спектрін ұсына алады: толық  бухгалтерлік қызмет көрсету, заңи кеңес  беру, сақтандыру қызметін, ақпараттық қамсыздандыру, транспортық және жарнамалық қызметтер  көрсету.