Тақырыбы:Бұқар жырау философиясы. Жер уйықты іздеу мәселесі

 

Жоңғар калмактарының  Абылай түсындагы күшті ханы —  Қалдан Серен. Бұл — тарихта аты  мәлім, әдебиет-тен көп орын алған  адам. "Қалмақта хан өтіпті Қалдан Серен” деп келетін өлең соның  атымен байланысты. 1723 жылғы казак  елін кара түнек "Актабан шүбырын-ды, Алкакөл сүламага” үшыратушы  да сол Қалдан. Бұкар жыраудың айтуынша, Абылай бастаған казактар сол Қалданды бірде ойсырата жеңеді. Сол жеңісті  дөріптеп

 

 

шығарған өлеңінде жырау  қазактың баска батырларының да ерлігіне айрықша токталады.

 

Қалданменен ұрысып,

 

Жеті күндей сүрісіп,

 

Сондағы жолдас адамдар —

 

Қаракерей Қабанбай,

 

Қанжығалы Бөгенбай,

 

Шакшақұлы Жөнібек...

 

Абылай салды жарлыкты,

 

Қалдан ханды кашырып,

 

Шеп салған жерін бүздырып Үрысты катты кыздырып, —

 

деп суреттейді.

 

Ғасырлар бойы қазақ еліне  шабуыл жасап келген қалмақтың сол  кездегі ең күшті ханын казақтың жеңгендігіне карт жырау катты куанады, ел үшін ерлік көрсеткен батырларды үрпакка үлгі ете тереңнен толғап, шабыттана жырлайды.

 

Абылайды Абылай еткен, оған бак-абырой өперген, бір жағынан, "карашаның  елдігі болса”, екіншіден "бар күшін  казақтың абыройы мен ары үшін сарп етіп”, ел камын ойлаған қаһарлы  батырлары еді деген өділ пікір  айткан.

 

Абылай туралы өлеңдерінде  Бүқар оның жақсылық жақтарын көріп  қана қоймайды, кемшіліктерін де айтады. Ол "Ей, Абылай, Абылай!” деп, азуы алты қарыс ханға өктем сөйлейді. Айтарын бүкпейді, батыл айтады. Өйткені жырауға ел бірлігі, ел тағдыры  кымбат. Өмірді кеңінен шолған, өз дөуірінің  ойлы ақыны Бүкар жырау ханның ісі халык тілегіне кайшы келіп, елдің батырлары мен ханның арасы  алшақтап бара жатса, Абылайдың қателіктерін ашық көрсетіп, ел бірлігі үшін олардың  арасына дөнекер болып, ханға  дүрыс бағыт сілтейді.

 

Көп мөселелерді Бүқар  терең түсінген. Қазақ елі айнала камауда түрғанын, түбі өзінің төуелсіздігін  корғап калу мүмкіндігі екіталай екенін сезе бастаған жырау, кіммен одак, кімді  сүйеніш ету керек дегенде, орыс елін мақүл көреді.

 

Бұл туралы мынадай бір  дерек бар. Бір жылы Абылай орыс патшалығына  соғыс ашпак болады. Қабанбай, Бөгенбай, Бүқар жырау ханның онысын дүрыс  көрмейді.

 

 

Абылай кол жиып аттанбакшы болғанда, жырау Абылайдың эр алуан  өмірін айта келіп: "Абылай, сен камалды  бүзып как жарған Қанжығалы Бөгенбайдан  аскан батыр ма едің? Қабанбайдан  бүрын жауға найза сілтеп пе едің?”  деп, бір жағынан, ханның жауды жеңуі  халык батырларының аркасында екендігін, олармен ханның әрдайым санасуы  керектігін айтса, екіншіден, орыспен  соғысуды жалпы теріс деп табады. Тереңнен ойлайтын жырау астамшы  ханға "орыспенен соғыспа” деп  өктем үн катады.

 

Ойшыл жырау орыспен соғысу — еліне жаулык жасаумен бірдей деп білген. Қайта ол еліне жан-жактан анталаған шүршіт, жоңғар калмактарынан  гөрі іргелі, күшті, өнерлі орыс елімен ынтымакта болуды үсынған. Сонсын жырау:

 

Шүршіт келем деген  сөз бар-ды...

 

Егер шүршіт келмесін,

 

Егер шүршіт қаптаса,

 

Алып бір кетер актарып,

 

Көмулі көрден дененді, —

 

деп шүршіт баскыншыларының  ракымсыз жауыздьщ-тарынан Абылайды сақтандырған. Ойлы жырау сондыктан  да елін Ресеймен татулыкка, ынтымакка  шакырады. Елінің тағдырына терең  көз жіберген жырау өз толғауында осындай көрегендік байлам жасаған. Оның жырларындағы күнды прогресшіл идея да осындай пікірлермен байланысты. Абылай өз кезінде кытаймен де, калмакпен  де, патша өкіметімен де эр түрлі  дипломатиялық қарым-катынаста болған. Мұнда Бұкар жыраудың үлесі бары сөзсіз. Жырау көршілес елдермен ынтымакта, татульщта болуды калады.

 

Ол ханға "жаулык жолын  сүймеңіз” деп, тыныштык, бейбітшілік  жолын үсынады. Соғыспауға үндейді, "соғыссаң кетер сөніңіз” деп  үрыстың, жанжалдың, ерегістің неге апарып үрындырарын айтады. Жырау  ханға, бір жағынан, акыл-өсиет айта сөйлесе, екінші жағынан, "бүл қылықты  коймасаң... көрерсің сонан теперіш” деп корқыта сөйлеп, тоқтау айтады.

 

Бұкардың тарихи мөні елді азаттык жолындағы күреске шакыруында, халықтың күшін дүрыс бағалай  білуінде, ел бірлігін сактауға, өз елінің тыныштығы,

 

 

бақыты үшін көрші халықтармен  тату болуға үндеуінде. Күш ханда  емес, халыкта екенін білуінде.

 

Сөйтіп, Бүкар Абылайдың  үнамды жағьш да, саясатын-дағы кемістік жактарын да көрсете келіп, оны өзінше образ етіп шығаруға тырысады. Екіншіден, Абылай образын жасаудың айналасында  халык батырларының ел үшін істеген  істерін дөріптеп, басқаға үлгі етеді. Ел басқарушылардың халыкпен карым-қатынасы, байланысы кандай болу керектігі  туралы қүнды пікірлер үсынады.

 

Бүкар жыраудың көп өлеңдерінің  Абылайға арналуы-ның негізгі себебі — казак елін сол замандағы  беделді Абылай ханның айналасына топтастыру еді. Абылайға айткан бір мактау сөзінде  жырау:

 

...Үш жүздін басын күрадың,

 

Жетім менен жесірге Ешбір  жаман кылмадың,

 

Өділетпен жүрдіңіз,

 

Өдепті іске кірдіңіз,

 

Арманын бар ма, хан нем,

 

Мөртебелі төбеге Жауынды  алып жайладың.

 

Жеті күн кіріп ұрысқа,

 

Өлімге басын байладьщ, —

 

дейді.

 

Жыраудың бүл жерде  де айтайын деген негізгі ойы  — казак елінің бірлігі. Сол ел бірлігін үйымдастырудағы, әрі бірлікті үстай білудегі Абылайдьщ рөлін  көрсету, үш жүздің басын қосып, күшін  біріктіріп, сырткы жаулармен күресті  баскара білгендігін дәріптеп, осы  жағынан оны баскаларға үлгі ету.

 

Бұқар шығармаларының маңызы, көркемдік ерекшеліктері. Бұкар поэзиясы — өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің жемісі. Бүқар жырының аркауы —ел тагдыры, ел жайы, халык тілегі. Жырау өз толғауларында заманының көкейкесті мөселелерін көтерген. Оның поэзиясында Отанын сүю, халыкты бірлікке үндеу, ел қорғаны батырларды ардактау, оларды халкына үлгі ету, көршілес орыс халкымен татулыкка шақыру, елдің бейбітшілігін, тыныштығын сактау сияқты әлеуметтік аса маңызды мәселелер сөз болады. Оның замана, өмір жайындағы толғауларында да танымдык, тәрбиелік жайттар мол.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қортынды

 

Бұқар жырау— терең ойлы ақын. Ол сөз өнерін аса жоғары бағалаған.

 

"Сөз өнері — дертпен  тең” екенін барынша сезінген. Екінші бір өлеңінде, "алыстан  жанжал сөз келсе, аяулы сөйлер  жүгініп, үлгісіз сөз болмайды, мактаусыз бөз болмайды” деп  те толғайды. Бүкар жырау өз  толғауларында аса талғампаздык, үсталык таныткан.

 

Акын өз шығармаларында бүрынғы  жыраулар поэзиясының үлгісін әрі  карай дамыткан. Бүкардың да толғау-термелері  сол акындардікіндей 7-8 буынды болып  келеді.

 

Мысалы.:

 

Жакын жерден шөп жесе,

 

Жердің сөнін кетірер,

 

Ағайыннын аразы,

 

Елдің сәнін кетірер,

 

Абысыннын аразы,

 

Ауыл сөнін кетірер, —

 

деген өлең жеті буыннан  қүрылған. Ал:

 

Орыспенен соғысып,

 

Басына мүнша көтерген Жүртыңа жаулык сағынба, —деген өлең жеті-сегіз буыннан түрады. Ол казак  поэ-зиясын такырыптык жағынан дамыткан. Бұкардың өмір жайлы толғаулары көбіне психологиялық, синтаксистік параллелизмге  күрылған. Адам мен оны коршаған табиғат қүбылыстарын катар салыстыра  отырып, терең ой түйген.

 

Бұкар поэзиясы — накылдык поэзия. Ол накылға толы. Сондықтан  да жырау толғаулары ел арасына кең  тараған, макал-мөтел боп кеткен.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1 Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. - Алматы, 1961, 1 том. – 201 б. 
 
2 Репина Л.П. и др. История исторического знания.- М.:Дрофа, 2004.- 288 б. 
 
3 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында.- Алматы: Атамұра, 2003.- 288 б. 
 
4 Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. Тарихи жырлар.-Алматы.- 1981.- 361 б. 
 
5 Жүгенбаева Г. Дәстүрлі ауызша тарих.- Алматы, 2005. – 496 б.