Тақырыбы:Бұқар жырау философиясы. Жер уйықты іздеу мәселесі

“Астана Медицина Унверститеті”АҚ

Философия және социология кафедрасы

 

 

  СӨЖ

Тақырыбы:Бұқар  жырау философиясы. Жер уйықты іздеу  мәселесі.

 

 

 

 

Орындаған:Анарметов  С.Б

Тексерген:

 

 

 

Астана-2013

Жоспар:

І.Кіріспе

ІІ.Негізгі бөлім

     Бұқар жырау өмірі

     Ел бірлігі — Бұқар  толғауларының   басты   тақырыбы.

     Бұқар шығармаларының маңызы, көркемдік ерекшеліктері.

ІІІ.Қортынды

IV.Пайдаланылған әдебиеттер     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Жырау туындылары көңіл пернесін дөп басар әсерлілігімен, көздегенін орып түсер өткірлігімен, аз сөзге көпмағына сыйғызған  нактылығымен, сұлу сазды көркемдігімен, асау серпімді куатымен ерекшеленеді. (М. Мағауин.)

 

 

 

 

XVIII ғасырдағы тарихи жағдай. XVIII ғасырдағы — казак халкының  тарихындағы өте бір ауыр кезең.  Жоңғар калмақтары казак жерін  басып алу мақсатымен талай  рет шабуыл жасаған. Сол шабуылдарының  ең күштісі, ең үлкені 1723 жылы  болды. Бүл жорықтың салдарынан  сол жылы казак халқы жойқын  кырғынға, кисапсыз күйзелушілікке  үшырады. Қара қүрттай қаптаған  калмактың қалың қолының түткиылдан  жасаған мейлінше катал, жойкын  шабуылына төтеп бере алмай,  соғыста қатты жеңіліс тапкан  қазақ рулары үй-жайын, мекенін  тастап, босып кетуге мөжбүр болды.Ол  кезең "Актабан шүбырынды, Алкакөл  сүлама” деп аталады. Алғаш рет калмактарды кирата жеңіп, тойтара соккы берген — Қанжығалы Бөгенбай батырдың колы. "Қалмак колы жеңілмейді-мыс” деген жалған лакаптың осыдан кейін күлі көкке үшады. 1726 жылы Бүланты өзенінің бойында болған шайкаста калмактар катты жеңіліп, кырғынға үшырайды. Одан кейінгі үлкен бір айкас 1729 жылы Балкаш көлінің оңтүстігінде болады. Бүл жолы да казак колы жеңеді.1741 жылы калмактар кайта шабуыл жасап, қазақ-тарды тағы да көп кырғынға үшыратып, көптеген адамдарын түткынға алады.Қазактар Ресей патшалыгының көмегімен 1743 жылы түткындарын босатып, өр түрлі дипломатиялык карым-катынастар жасау арқылы 1755 жылға жетеді. Сол жылы Жоңғар қалмақтарына Қытай шабуыл жасайды. Осыны пайдаланып, қазақтар ақырғы рет қалмаққа тойтара соккы беріп, 1723—1741 жылдар арасында айырылған жерлерін түгелдей кайтарып алады. Сөйтіп, калмактарды Алтайдың шекарасына дейін айдап салады.

 

Осындай киын-қыстау заманда  туып, авторының атын сактаған өлең-жырлардың  бір алуаны Бүкар жыраудың есімімен байланысты. Бұқар жырау — XVIII ғасырдағы  казак әдебиетінің белгілі өкілдерінің  бірі.

Негізгі бөлім

 

Өмірі және жыраулық өнері. Бұкардың өз әкесі — Қалкаман батыр. Бұкар жырау Баянауылда туып, Далба тауында дүние салған (казіргі Караганды облысы, Бүкар жырау ауданы). Оның үрпактары да осы маңда өмір сүріп жатыр.

 

Бұқар — XVIII гасырдың екінші жартысында хандык күрган Абылайдың  түстасы, Абылайдан жасы үлкен. Ол Абылайга: "Абылайшам”, "Абылайша” деп  сөйлейді екен. Бүкар өзінің "Ей, Абылай, Абылай!” деген өлеңінде:

 

Ей, Абылай, Абылай!

 

Сені мен көргенде,

 

Тұрымтайдай ұл едің,

 

Түркістанда жүр едін.

 

Әбілмөмбет төренін Қызметінде тұр едін, —

 

дейді.

 

Осы өлеңінде ол Абылайды он бір жасынан бастап, өьщйнің соңына дейін білетін адам болып сөйлейді.

 

Бұкар — халқының, елінің тагдырына кабыргасы ка'йысып, парасатты  ой түйген жырау, казактың үлы ханы Абылайдың акыл-кеңесшісі, ақылгөйі, поэзияның ірі өкілі. Бұқар —  аласапыран заманның тіршілік-болмысын, ел басына төнген кауіп-қатерді, екі  талай кезеңді жыр өрнегіне түсіріп, халкының тагдырына ортактаскан  жырау.

 

Еліміз өз алдына жеке шаңырак  көтеріп, төуелсіздік алганнан кейін  философ акын Бүкардың есімі де халык  сүйіспеншілігіне, ыкыласына бөленді. Караганды каласының ең бір үлкен  көшесіне, бір ауданына Бүкар жырау  есімі берілді. Жыраудың дүние салған жеріне оның үрпактары зөулім күмбез түрғызган.

 

XVIII ғасырдағы бізге мөлім  ақындардың ішінде өлеуметтік  мәселелерді көбінесе басымырак  жыр еткен акын — Бүқар.  Ол өз кезіндегі эр алуан коғамдық мәні зор мөселелерге үн қосып, өзінің көзқарасын білдіріп отырган.

 

Бұкар жыраудың өз сөздеріне  жөне ел аузындағы өңгімелерге Караганда, ол хат білген адам болса керек.

 

Бірак оның "Керей, қайда  барасың?”, "Айналасын жер түткан”, "Бірінші тілек тілеңіз”, "Жал-кұйрьны  қаба деп”, "Аскар таудың өлгені”, "Ей, Абылай, Абылай!”, "Сен он бір  жасында”, "Қалданменен үрысьш”, "Кәрілік”, т. б. өлеңдерінің бәрі де бізге жазба түрде емес, ауызша жеткен.

 

Жырау өлеңдерін жинап, қағаз  бетіне түсірген — белгілі ғүлама, фольклорист әрі ділмар акын Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Ол Бүкардың шығармашылық өнерін аса жоғары бағалаған.

 

Жырау — жыршы емес. Өйткені  жыршының бәрі бірдей акын бола бермейді. Өз жанынан еш нөрсе шығармай-ак, біреудің шығарғанын жаттап алып та оның жыршы атануы мүмкін.

 

Жырау —әрі ақын, әрі шешен. Ең алдымен, ырғағы бар, үйкасы бір белгілі  өлшемге жататын өлеңді жырау-лардың өздері шығаратын болуы шарт. Екіншіден, жыраудың сөздері терең мағыналы, сырты сүлу шешен сөздер, нақыл  сөздер болып келуі керек. Үшіншіден, әлеуметтік өмірде кейінгілерге үлгі боларлыктай терең ойлы пікір  айтуы кажет. Сонда ғана ол шын  мәнісіндегі жырау атағына ие болады.

 

Жалпы жыраулардың өлең қүрылысы тәрізді Бүкар өлеңдері де ылғи толғаулардан түрады. Толғау — заманындағы әлеуметтік ірі мөселелерді камти алатын үгіт, дидактикалык өлеңдер. Жыраулар қоғамдык мөні бар үлкен-үлкен тақырыпты  алады да, аз сөзге көп мағына сыйғызып, өмір күбылыстарын кеңінен  шолады, онда жаңсак ой болмайды. Толғауда ой желісі үзілмейді, пікірі түтас, бір  казыктың айналасына түйіледі. Ой жүйесінде  шашырандылык жок, кесек. Дауын да, шешуін де өзі айтады.

 

Бүкар жырлары әлеуметтік мәселелерге арналған әрі олар белгілі  бір тарихи жағдайларға байланысты туған. Оның толғаулары ой тереңдігімен, білгірлік-парасат-тылығымен, аз сөзбен көп мағына бере алуымен ерек-шеленеді. Бүкардың акындығы философиялық толғау-ларында  айрыкша байкалады.

 

Көргені көп, тоқығаны, түйгені  мол жырау өмір күбылыстарына  іштей бойлап, замана жайын тереңдей зерттеп, кейінгіге өнеге боларлык толғаулар калдырған. Үлгі-өрнекке  голы жырау нақылдары күні бүгінге  дейін ел аузында.

 

 

Бұкар поэзиясы — казак  өдебиеті тарихында дидакти-калык  поэзияньщ жаксы үлгісі. Ол казак  әдебиетінің өзінен кейінгі дамуына  үлкен шарапатын тигізген.

 

Өмір жайлы  толғаулары. Бұкар жыраудың өлеңдері ғибрат, үлгі-өнегеге толы. Замана жайлы, өмір жайлы көп толғанған жырау байсалды терең пікірлер калдырған. Ол өлеңінде табиғат күбылыстарына терең көз жібере отырып, солардың бәрінің де өліп, өшіп, өзгеріп отыратынын нанымды дөлелдейді де, "Өлмегенде не өлмейді?” — деп сүрау койып, оған: "Жаксының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді”,— деп жауап беріп, бүкіл ой-білімін, талант-дарыньш, өмірін адамзаттың асыл арманы үшін сарп еткен адамдардың есімі де, олардың артына калдырған аталы сөздері де ғасырларға кете береді деген түйін жасайды.

 

Жыраудың адам өмірінің кезең-кезеңдері  туралы толғауларында да ғибрат мол. Акын осы такырыпқа бірнеше өлең арнаған. Оның "Жиырма деген жасыңыз”, "Ей, Абылай, Абылай!”, "Сен он бір  жасыңда”, "Атам болған жиырма бес” деген өлеңдерінде адам өмірінің эр кезеңі суреттелген. Ол өсіресе жастык шакты сүйсіне жырлайды:

 

Жиырма деген жасыңыз,

 

Агып жаткан бұлактай.

 

Отыз деген жасыңыз,

 

Жарға ойнаған лактай.

 

Кырык деген жасыңыз,

 

Ерттеулі түрған кұр аттай... —

 

деп, адамның кайрат-куатының да, дүниеге берерінің де, дүниеден аларының да, жасарының да, жаратарының  да, кызыктарының да осы — "асуды  талкан бүздырған” жастык шак екенін тамаша айтып берген. Жырау онан өрі бүған карама-карсы көріліктің мүңды, дөрменсіз шактарын бейнелейді.

 

Токсан бес деген тор  екен,

 

Дүйім жанның қоры екен,

 

Қаргиын десен екі жағы ор екен.

 

Найза бойы жар екен.

 

Түсіп кетсең түбіне,

 

Түбі жок терең көл  екен,

 

Ел конбайтын шел екен, —

 

 

 

деп, бір кезде қамал  бүзатын, жігер-қайраты мол адамның  картайғанда корлықпен күн кешіп, каукарсыз дөрменсіз болып калатынын  көркем бейнелейді.

 

Жастык пен кәрілікті  осылай карама-карсы койып суреттеу арқылы жырау жастықтың артыкшылығын үтымды көрсете алған. Жастарға: "Уакытыңды  күр бос өткізбе”, ол кейін "іздесең  де табылмас” деп өсиет тастайды.

 

Ел бірлігі  — Бұқар толғауларының басты  тақырыбы.

 

 

 

 

 

Бұқар заманындағы казак  елінің ел болып калуы үшін ең кажетті  болған әлеуметтік үлкен мөселенің  бірі — Қытай мен Жоңғар калмақтарына карсы күресті үйымдастыру, жау  шапкыншылығына карсы ел бірлігін берік  үстау, елді сол кездегі казақтың өз ішінен шықкан беделді, хан, батырлардың  айналасына жинастыру болса, бүл  тілекті Бұкар жаксы түсіне білген. Жоңғарлардың казак елін жаулап алмак  болуы бүкіл казак халкының намысына тиді. Жоңғарларға карсы күрес  туьшьщ астына халыктың тегіс жиналуға өзір екендігі, елдің арман-мақсаты  Бұкар жыраудың сөздерінен айкын  байкалады. Ол өз өлеңдерінде казак халкының калмак пен кытайдан төуелсіз болуын, ел бірлігін жыр етті.

 

Демек, Бұкар ел тағдырын, ел бүтіндігін, бейбіт өмірін, төуелсіздігін  өз жырына аркау еткен. Сол елдікті, бірлікті сактау ниетін жырау:

 

Бірі етек, бірі жен болтан,

 

Ежелден саган ел болған,

 

Орта жүзден кісін жок.

 

Найзасынын үшы алтын,

 

Кіші жүзден кісің жок, —

 

деген пікірді баска шығармаларында да онан өрі тереңдеткен. Хальщ бірлігі, тыныштығы түрғысынан ол еліне:

 

Айнала алмай ат өлсін,

 

Айыра алмай жат өлсін,

 

Жат бойынаһ түнілсін,

 

Бөріңіз де бір енеден туғандай болыңыз, —

 

деп, өсиет айткан. Мұнан  өрі жырау "ағайынның аразы, елдің  сөнін кетірер”, "бүл жалғанда бір жаман — ағайынның аласы” деп толғайды. Ол "бірауызды бол-маған, кас түрпатты қылыкты” сынайды, бірауызды-

 

 

лықты жақтайды. Сонда ғана ел жатка тізгін бермейді деп біледі.

 

"Бірінші тілек тілеңіз”. Бүқар әсіресе өзінің "Бірінші  тілек тілеңіз” деген өлеңінде  бүл ойын онан да айқын көрсетеді.

 

Бірінші тілек тілеңіз,

 

Пиғылы жаман залымның,

 

Тіліне еріп азбаска.

 

Екінші тілек тілеңіз,

 

Ардактаған аяулың,

 

Әзіңнен баска бір жанға,

 

Тегін олжа болмаска.

 

Үшінші тілек тілеңіз,

 

Желкілдеген ту келіп,

 

Жер кайыскан кол келіп,

 

Сонан да сасып тұрмаска.

 

Төртінші тілек тілеңіз,

 

Омырткасы үзіліп,

 

Аязды күнде айналган,

 

Тар күрсағын кеңіткен,

 

Тас емшегін жібіткен,

 

Анаң бір аңырап калмаска... —

 

деп, ақын елін бірлікке, ынтымаққа  үндеген "жердің түлданып түрмауы”, "ардактаған аяулыңның... ертең тегіннен-тегін  олжа болмауы”, "тоқсандағы карт бабаңның топка жаяу бармауы”, "тар күрсағын кеңіткен, тас емшегін жібіткен анаң бір аңырап қалмауы”, "ардақ-тап  жүрген бикештің жылай да жесір қалмауы” — осының бәрі ел бірлігіне байланысты деген қорытынды жасайды. Акын орнын  тауьш колдана білген өрнектердің  ой-сезімге өсері мол.

 

"Керей, қайда  барасың?”. Бұл өлеңінде де ол негі-зінен ел бірлігін сақтау мөселесін сөз етеді. Ол Керейлерге:

 

Мен — Арғын деген арыспын,

 

Азуы кере карыспын,

 

Сен — бүзау терісі шөншіксің,

 

Мен — өгіз терісі талыспын... —

 

деп, өзін арысқа, өгіз терісі талысқа балап, бейнелі өрнек  жасаған. Бұл балау — өз заманының  көркем ой жемісі. Акын Керейді бүзау  терісінен жа салған шөншікке (жарғақ қалта) теңейді. Бүзау терісінен  жасалған шөншік көпке төзбейді, омырылғыш  келеді, ал өгіз терісінен

 

 

жасалған талые (талые— шеберлік аспаптарын салатын сірі, көн ыдыс) қалың да төзімді. Бұкар өзін әлдімін  деп айтудың орнына "мен —  өгіз терісі талыспын” деп, көркем бейне жасап, өз руының — Арғынның күштілігін білдірген. Сөйтіп, елден  каша көшкен Керейлерді кері кайтарып, Абылай алдында бітістіріп, ел бүтіндігін сактап қалуды ойлайды. Бұкар Абылайды бел түта, әлсіз руга өктемдік көрсете  сөйлегенмен, жырдың түпкі мақсаты  ел тәуелсіздігін сақтау ниетінен туған. Өйткені калмактар казак елін жаулап алмак боп, ел тагдыры таразыда тұрған кезде, Бұкар казак халкын баекыншы жоңғар-ларға карсы күреске  шакырады. Өз ішіндегі ру тартысының салдарынан Керейдің бөліне көшуі — жалпы  ел қорғау тілегіне кайшы келетін, калмакка карсы күшті өлсірететін жайт. Міне, осы жағынан Караганда, сол  дөуірдің тілегіне сай жыраудың "Керей, кайда барасың?” деген өлеңінде елді бірлікке шакыруының мөні зор.

 

"Ей, Абылай, Абылай!”. Бұкар шығармаларының бір алуанының такырыбы Абылай есіміне байланысты. Абылайды жырлауда да сыртқы жауға қарсы күрес, ел ынтымағы, ел бірлігі Бұкар өлеңдерінің негізгі өзегі болып отырады. "Ей, Абылай, Абылай!” деген өлеңінің бір жерінде жырау:

 

Кырык беске келгенде,

 

Жаксы мен жаман демедің.

 

Елу жаска келгенде,

 

Үш жүздің баласының

 

Атының басын бір кезенге  тіредің, —

 

дейді.

 

Енді бірде "Үш жүздің басын қүрадың”, — деп, Абылайды Жоңғар қалмақтарына карсы күресте  елге басшылык еттің, оның азаттык жолындағы  күресінің үйымдастьфушысы, колбасшысы болдың деп мадактайды.