Құран – араб әдеби ескерткіші

     Құранда Библия  мен Інжілде айтылатын түрлі  аңыздар да көп кездеседі. Мысалы  Адам ата мен Хауа ананың  құдай алдында күнәһар болуы,  иудалықтардың Египет фараондарына  тұтқынға түсіп, соңыра одан  құтылуы мен Лұқман әкім туралы  Худ пен Салих секілді пайғамбарларды  тыңдамай алла қаһарына ұшыраған  Ад, самуд секілді тайпалар жайы  да қызықты әңгімеленеді.

     И.М.Фильштинский  зерттеулеріне қарағанда Мухаммад  қайтыс болған соң (632 ж.) Құран  тексті жиналып тарауларға бөлініп,  редакцияланған. Әуелгі халифалар  Абу Бакр мен Омар қасиетті  кітап сөзін жинап, хатқа түсіруді  пайғамбарлардың ізбасары Заид  ибн Сабитке тапсырған. Өйткені,  ол Мухаммад айтып еді делінген  әңгімелердің бәрін жатқа білген. Соңыра халифа Осман (644-655) Құранды  бір ізге түсіріп редакциялауды  бұйырған соң, Заид ибн Сабит  мұны бұлжытпай орындаған. Сөйтіп  құранның бір ізге түсіп, жүйеленген  нұсқасы канонға айналдырылған.

     Құран стилі  туралы ғалымдар күні бүгінге  дейін бір мәмлеге келген жоқ. Таха Хусейн оған тек «оқу» деп қана анықтама жасаған. Осыны айта келе Ханна әл-Фахури құран стилі жайлы ибн Халдун айтқан төмендегі пікірді келтіреді:

     «Құран прозалық шығармалардың бір түрі (мансур) болғанымен, оның стилі қарасөз (мутлақ) және ақ өлеңмен жазылатын туынды (мусаджджа) шеңберінен шығандап кетеді, сондықтан да оны ақ өлең немесе тек қарасөзбен ғана жазылған шығарма деп кесіп-пішіп айтуға болмайды. Бұл жерде мынандай гәп бар: айаттардың соңғы сөзі сөйлемнің аяқталғанын білдіргісі келетіндей оқшауланады, сөйтеді де сол соңғы сөз келесіде қайталанады. Кейбір дауыссыздардың қайталанып келуіне қарап бұл ақ өлең (садж) деген қорытынды жасауға болғанымен, мұнда бірақ өлеңдік ұйқас (қафийа) жоқ. Құран өлеңдеріндегі ұйқасқа құрылған сөз әдетте «фасыла» деп аталады. сөйтіп біз құран стилін анықтай алмаймыз. Оны тек ақ өлеңге құрылған прозалық шығарма дей отырып, тағы да құран өлеңді ұйқасқа құрылған дей де алмаймыз».

     Құранды Европаға әуелгі таратушылар, ол туралы қалам тербеушілер деп Е.А.Беляев византиялық гректерді айтады. Византиялықтар орта ғасырларды арабтармен сандаған қан-төгіс шайқастар жүргізген. Олар Мухаммадты «жалған пайғамбар», «исламның тууына себепші болған адам» деп жек көрген. Сондықтан да византиялық әдебиетшілер исламды өз халқына қисық айнадан жүзін көрген адам секілді теріс түсіндірген. XII ғасырда Андалусиялық католик Роберт Кетенезис құранды латын тіліне аударады. Тәржімашы құранның көп жерін әдейі өзгертіп, жанынан қосып, барынша шым-шытырық етіп қотарады. Ондағы ойы құранды жиіркенішті етіп көрсету болатын.

     Қайта өрлеу  дәуірінен бастап Батыс Европада  құранды зерттеушілер көбейе  түседі. Әсіресе Францияда ол  жайлы арнаулы зерттеулер жазылды.  Бірақ олардың көпшілігі араб  тілін нашар білетіндіктен жоғарыда  аталған аудармашының латын латын  тіліне аудаған нұсқасын ғана  оқумен шектеледі. Сондықтан да  Француз оқымыстысы Эрбели Құранды  оқып болып: «Мухаммад белгілі жалғаншы» деп теріс баға берген.

     Ислам жөнінде  тек XIX ғасырларда  ғана шын мәніндегі ғылыми еңбектер жазылды. Мәселен, Австриялық дәрігер, әрі зерттеуші Алоис Шпренгер «Мухаммадтың өмірі мен қызметі туралы» атты еңбек жазды. Соңыра ислам туралы Венгер оқымыстысы Гольдиер де үлкен зерттеуін жариялады.

     Құран орыс  тіліне XVIII және XIX ғасырларды аударылды. Ең әуелгі тәржімашы Г.С.Саблуков. ол өз аудармасын 1878 жылы Қазанда бастырып шығарады. Совет өкіметі орнаған соң Москваның Шығысты зерттеу институтының ғалымдары араб әдебиеті мен мәдениетін ислам тарихын әсіресе құранды шұқшия зерттеді. Көптеген монографиялар жазылды. Құранды академик И.Ю.Крачковский орыс тіліне қайта тәржімалады. Ол аударма Москвада 1963 жылы басылып шықты.

***

     Құран араб  әдебиетінің тарихынан ең алғашқы  жазба ескерткіш ретінде үлкен  орын алады. Өйткені, ол араб  тілінің сақталып қалуы мен  өзге елдерег тарауы, араб тілінің  грамматикасының қалыптасуына барынша әсер етті. Кейінгі ғасырларда өмір сүрген шығыстың көптеген ақын, жазушылары, шежіреші, тарихшы, географтары Құраннан көп дәйектемелер алып, оны өз шығармаларында пайдаланған. Құранның пайда болуы әр түрлі араб диалектілерінің алшақтығын жойып, біртұтас араб әдеби тілінің қалыптасыуна игі ықпалын тигізген.

     Мухаммад қайтыс  болған соң оның өмірін баян  ететін сандаған шығармалар – хадистер пайа болады. хадистерге сүйеніп құранға түсіндірмелер (тафсир) жазылды. Мухаммадтың өмір жолын мазмұндайтын әңгімелер (сира) туды. Хадистер жинағы мен Мухаммадтың игі істері туралы баяндайтын әдебиет «сунна» деп аталады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Е.А.Беляев. Арабы. Ислам и арабский халифат... 96,114,88-89-беттер; Аравы. Материалы по истории открытия. Изд. «Наука», М., 1981.
2. Мухаммад Хусайн Һайкал Хайат Мухаммад. Кайр, 1947.
3. Құран. Бейрут, 1975.
4. И.М.Фильштинский. арабская классическая литература, 68-бет.
5. Ханна аль-Фахури. История арабской литературы, I том... 60-бет.
6. Ә.Дербісалиев. Араб әдебиеті. Классикалық дәуір. Алматы. Мектеп 1982.