Махмұд Қашқари – түркі ғалымы

• Тым шашыраңқы екен. Беттері түгел ме өзінің? Авторы да Қашқарлы

біреу екен. Жарайды, не болса да кітап қой, «Энжүмен илмия» саған 10 лира берген екен, мен 15 лира берейін,» - дейді ішкі сезімін білдіргісі келмей. Себебі қалтасында 15 лира ғана бар болатын. 

• Менікі болса, қуана-қуана ұстата салар едім. Иесі бір байғұс әйел.

Алсаңыз бір әйелге жақсылық жасаған боласыз. Алмасаңыз өзіне қайтарып берем,» - дейді Бұрхан бей. 

• Бағанадан солай демейсің бе! Енді әңгіме басқа. Байғұс әйелге

көмектесу керек. Жарайды алдым мен бұл кітапты, - дейді.

Алайда қалтасындағы 15 лираны ұстатып, қалғанын кейін алып келіп берем дегеніне саудагер көнсін бе! Асылдың қадірін білер біреу кездейсоқ кіріп қалып, алып кете ме деген үрей де қатты састырады. Ақыры саудагердің кілтін алып, дүкенді сыртынан құлыптап үйіне жүгіреді. Жолда «Дарүлфунунда» әдебиет оқытушысы Фаик Решат ұшырасады. Дереу 20 лира қарыз сұрайды. Фаик Решат қалтасында 10 лира ғана бар екенін, қаласа қалғанын үйден алып келіп беретінін айтқанда қуана келісе кетеді де, өзі дереу қайта Бурхан бейдің дүкеніне оралады. Әли Әмірдің мына қылығына таңданған Бурхан бей де кітаптың құндылығын сезіп қойған-ды. 30 лираны ұстатқанда ол да үстеме ақы сұрайды. Оның қолына 3 лира қыстырған Әли Әмір үйіне қарай зыта жөнеледі. Артына қарай-қарай кетіп барады. Бұрхан бей айнып қалып кітапты қайта алып қоя ма деген үрей үйіне жеткенше басылмайды. Үйіне келіп кітапты парақтап оқи бастағаннан-ақ қандай асыл қазынаға қол жеткізгенін ұғады. Кейін Әли Әмір «Диуанның» құндылығы жайында достарына былайша баяндайды: «Бұл жай ғана кітап емес, ұлы Түркістан өлкесі! Тек Түркістан емес-ау, бүкіл жихан десек болады. Түркілік, түркі тілі осы кітап арқылы мүлдем басқа қырынан танылып, жарқырайтын болады. Араб тілі үшін Сәййибуйиһин кітабы қандай болса, бұл оның түркі тіліндегі бауыры. Осы күнге дейін түркі тілінде дәл мұндай кітап жазылмаған. Бұл кітаптың шын бағасы берілер болса, бүкіл әлемнің қазынасын жинаса да жетпек емес. Бұл кітап пен Жүсіп пайғамбар арасында бір ұқсастық көрем. Достары Жүсіпті болмайтын тиын тебенге сатқан жоқ па еді? Кейін Жүсіпті алып барып, Мысырда өз салмағындай жауһарға сатқан-ды. Ал мен бұл кітапты бұдан бірнеше есе ауыр алмас пен жақұтқа да айырбастамас едім... ». 

«Диуан Лұғаттың» табылғаны жөнінде хабар қысқа уақыттың ішінде шартарапқа жайылып кетеді. Атақты Зия Гөкалп «Диуанның» табылғанын естігенде қуанғаннан Әли Әмірдің үйінен бір-ақ шығады. Алайда Диуанды көзінің қарашығындай қорыған Әли Әмір: «Қазір көрсете алмаймын, бәлкім 2 айдан соң көрсетуім мүмкін», - деп Гөкалпты жолатпайды. Көзімен бір көруді қанша жалынып сұраса да Әли көнбейді. Амалы таусылған Гөкалп мәжілістен таныс депутаттарды да араға салып көріп еді, мұнысынан да түк шықпайды.

Арадан бір апта өткен соң Әли Килислі Муалим Рыфатты шақырып алып, кітапты көрсетеді. Ары-бері парақтап көрген Рыфат бей: «Жанаб Аллаһ жариялануын насип етсін», - дейді. Бұл сөз Әлиге қатты ұнайды. Рыфатқа күн сайын келіп, 2-3 сағат жұмыс жасап, кітаптың сөгілген парақтарын реттеп, жөнге келтіруді ұсынады. Рыфат бұған қуана келіседі. Екі ай бойы ретке келтіріп, парақтарын түгендеген Рыфат, ақыры кітап беттерінің түгел екенін айтып, Әлиден сүйінші сұрайды. Әлидің қуанғаны сонша, тұрып жатқан үйінің жартысын Рыфатқа ұсынады. Рыфат одан бас тартып, ең үлкен сыйдың кітапты жариялауға рұқсат беру екенін айтады. Әли: «Иншаллаһ, ол күн де келер», - деп қысқа қайырады. 

Муалим Рыфат пен Зия Гөкалп кітапты жариялатудың жолын іздеп, ақыры Әлидің ең жақын досы, меселін қайтармайды-ау деп Талат пашаны (генерал) араға салады. Жоспар құрып, екеуін бір кеште ауызашарда кездестіреді. Талат паша Әли Әмірге:

• Қадірменді ұстаз! Сіздің алдыңызда сөз сөйлеуге ұяламын. Алайда

рұқсат етсеңіз сізге айтар уәжім бар. Кітаптардың да адамдар секілді табиғи өмірі болады. Бұл кітап мыңдаған жыл өмір сүре алмайды. Жаңартып отырмаса шіріп жоқ болады. Бұрындары кітапты жаңарту үшін оның көшірмесін жасаған. Алайда мұның ауқымы тым тар, пайдасы аз. Адамзат өркениеті осы үшін баспа әдісін ойлап тапты. Баспа арқылы бұл кітапты мың, он мың, тіпті жүз мың етуге де болады. Олай болса, рұқсат етіңіз, бәрінен бұрын мұны бастырайық. Бас жағына сіздің есіміңізді қойып, дүниенің төрт бұрышына таратайық. Бүкіл әлем сізге қарыздар болсын. Бұл ізгілікті істі бізге көп көрмеңіз! - дейді.

Генералдың сөзі көңіліне жағып, риза болған Әли рұқсатын береді. Тек бұл істі басынан соңына дейін Рыфат атқарсын және баспа ісі біткенге дейін кітап тек соның қолында ғана болсын деп екі шарт қояды. Осылайша түркі тілі мен мәдениетінің мәңгілік жәдігері араға 840 жыл салып барып баспаға жол тартты. Түркі халқының мүддесін жеке басының мүддесі мен пенделік талаптарынан жоғары қойған түркішіл, жанкешті азаматтардың арқасында жоқ болып кетуден осылайша аман қалған-ды.

«Диуанның» ең алғашқы аудармасы Муалим Рыфаттың қолымен 22 дәптерде түрік тілінде жасалған болатын. Алайда I дүниежүзілік соғыс, артынша елде орын алған саяси тұрақсыздықтар мен азамат соғысы салдарынан аударма жарияланбай қалады. Бұдан бөлек Абдуллаһ Атыф Түзүнер және Абдуллаһ Сабри Картер де түрік тіліне аударып шыққан-ды. Алайда бұлардың ешбірі жарияланбайды. Барлығы да қолжазба күйінде әлі күнге Түркияның кітапханаларында сақтаулы. 

Ататүріктің басшылығымен 1932 жылдың 26 қыркүйегінде Долмабахче сарайында ұйымдастырылған I Түрік тілі құрылтайында еңбекті аудару ісі қайтадан Муалим Рыфатқа жүктеледі. Екінші рет қайта аударып шыққан Рыфат, баспадан шығару үшін Түрік тілі қоғамының бас хатшысы Нежми Дилмен және Бесим Аталаймен Долмабахче сарайында кездеседі. Алайда келіссөз сәтсіз аяқталып, тағы да жарияланбай қалады. 1937 жылдың аяғында Нежми Дилменнің қолқалауымен аударма ісін Бесим Аталай өз мойнына алады және 1940-41 жылдары ең алғаш түрік тіліндегі аудармасы жарық көреді. Бұл аударма ұзақ жылдар бойы көптеген еңбектердің жарық көруіне арқау болып қана қоймай басқа тілдердегі аудармаларына да негіз болады. 
Өзбекстан ғылым академиясы баспасынан 1960-63 жылдары «Түрки сөзләр Дивани» деген атпен 3 томдығы жарық көреді. Аударып баспаға дайындған Салих Муталлибов. Ескерткіштің индекс сөздігін әзірлеген Гани Абдуррахманов пен Салих Муталлибов 1967 жылы 4-ші том ретінде жариялайды. 

1955 жылы ағайынды  Мұхаммед Пейзи мен Әхмет Зияи, 1963-66 жылдары Сайрани еңбекті  қазіргі ұйғыр тіліне аударып  шықса да, Шығыс Түркістандағы  саяси тұрақсыздық салдарынан  жарияланбайды. Ақыры 1978 жылы ұйғыр  және қытай тілдеріне аударылуы  жөнінде мәселе ресми күн тәртібіне  қойылады. Шыңжаң ұйғыр автономиялық  облысы Ғылым академисы жанынан  құрылған кеңес мүшелері тарапынан  аударылып, 1981-84 жылдар аралығында  баспадан жарық көреді. 2002 жылы  осы еңбектің негізінде қытай  тіліндегі аудармасы жасалады.

1982-85 жылдары арасында  ағылшын тіліне аударылып, Гарвард  университетінде «Mahmud al-Kashgari Compendium of Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk)» деген атпен  жарық көреді. 

Жәдігерді тұңғыш рет қазақ тілінде сөйлетіп, баспаға дайындаған Асқар Егеубаев болды. 1997 жылы 1-2 томдарын, 1998 жылы 3-томын «Түрік Сөздігі» деген атпен жариялаған болатын.

Сондай-ақ, 2004 жылы профессор Хүсейін Дүзгүн 1 томдық етіп парсы тіліне, Рамиз Ескер 2006 жылы әзірбайжан тіліне аударып бастырды. 
Көріп отырғанымыздай түрік, қазақ, ұйғыр, өзбек, әзірбайжан, қытай, ағылшын және парсы тілдеріне аударылып жарияланған «Диуан Лұғат-ит-түрктің» аудармалары мыңдаған кандидаттық және докторлық диссертациялар мен іргелі зерттеу еңбектеріне әлі күнге арқау етіліп келеді..

«Диуанның» абыройын асырып, Қашқаридің мерейін үстем еткен нәрсе ол - әрине, осыдан мың жыл бұрынғы түркі тайпалары тілінің сөздік қорын жинақтап, мысалдарымен қоса беруі. Осы күнге дейін Қашқари сөздігіне жасалған статистикалық талдаулардың нәтижесінде бірізділік байқалмайды.

К. Броккельманның «Mıttelturkischer Wortshats nach Mahmut al-Kashgaris Dıvan Lugat at-Turk» атты еңбегінде 7993 сөз орын алса, Бесим Аталайдың Индекс сөздігіндегі сөздердің саны 8783. Абдуррахменов пен Муталлибовтың индексінде 9222 сөз берілсе, Вефа Налбанттың түзген сөздігінде 8624 сөз реестерге алынған. Статистикадағы бұл әртүрліліктің себебі кей зерттеушілердің «Диуандағы» реестер сөздермен қоса мысалдар да берілген кей сөздерді де жеке сөз ретінде алғандығымен түсіндіруге болады.  
Диуанда жалпы түркілік сөздермен қатар оғыз, қыпшақ, қырғыз, йағма, ұйғыр секілді тайпалардың өздеріне ғана тән сөздер және белгілі бір аймақта ғана қолданылатын диалект сөздер де қамтылған. Сондай-ақ антропонимдерге, этнонимдер мен топонимдерге де арнайы тоқталып, олар жайында жан-жақты мәліметтер келтіруі «Диуанға» жай бір сөздік қана емес, энциклопедиялық та рең береді. Яғни «Диуанды» «Түркі халықтарының энциклопедиялық анықтамалығы» деуге де болады. Осылайша «Диуан Лұғаттың» сөздік қоры түркілердің тек тілін ғана емес, рухани және материалдық мәдениетінің тарихи қырларын да ашып береді. Сөздерге көз жіберіп зерделеген әрбір кісі түркілердің отбасы ұғымы мен туысқандық қарым-қатынастары, ескі және жаңа наным-сенімдері, қоғамдық және мемлекеттік құрылымдары, экономикалық тұрмыс-тіршіліктері мен салт-дәстүрлері, ұлттық қолөнері, тағам түрлері, қару-жарақтары секілді сан-алуан ерекшеліктері жайында теңдессіз мағлұматтарға қанығары сөзсіз.

«Диуанның» негізгі ерекшеліктерінің бірі ретінде еңбектің 23-24 беттерінде орын алған әлемнің картасын атап өтуге болады. Бұл бір түркі азаматының қолымен сызылған әлемнің тұңғыш картасы. Әлбетте осыдан 1000 жыл бұрынғы шарттардағы жағрапия ғылымының мүмкіндігі тұрғысынан баға берер болсақ, өте жоғары деңгейде әзірленген. 
Картаның бір түріктің қолынан шыққандығының айғағы ретінде мына нәрселерді айтуға болады: Ең әуелі түрік қағандарының мекені болған Баласағұн шаһарын жердің кіндігі етіп алып, қалған шарлар мен елді мекендерді осы қаланың ыңғайына қарай орналастырылған және бағыттар Орхон жазбаларындағыдай ежелгі түркі дәстүрі бойынша анықталған. Түркілер мекендеген аймақтардағы шаһарлар мен елді мекендер, таулар мен өзендер, көлдер мен теңіздер бүге-шүгесіне дейін анық көрсетіледі. Сондай-ақ түркілер мекендеген аймақтарды белгілеуде өте аз қатеге жол берілуі картаның бір түркінің қолынан шыққандығының дәлелі деуге болады.  
Сонау Рұмнан Машынға дейінгі түркі тайпалары мекен еткен жерлерді қағаз бетіне бедерлеп шыққан ғалым, олардың әрқайсысына сипаттама береді. Олардың жер көлемі, қай аралықтарды мекендейтіні, тілі, географиялық ерекшеліктер жайында сөз етеді. Осылардың барлығы анық көріну үшін жердің пішіні тәріздес етіп дөңгелек шеңбер ішіне орналастырғанын айтады. Міне, бұл Коперниктен 5 ғасыр бұрын-ақ жердің шар тәріздес дөңгелек екендігі түркілер үшін жаңалық болмағанын, мұны жақсы білгендігін көрсетеді.

Қашқаридің бұл картасы Жапонияны әлемдік карта бетіне түсірген әлемдегі тұңғыш карта болуымен де ерекшеленеді. Ғалым Жапонияны «Жабарка» деген атаумен шығыстағы бір арал ретінде көрсеткен. Жапония әлемдік карта бетіне Қашқари картасынан аттай 400 жыл өткен соң ғана барып түскен-ді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қарахан қағанатының гүлденген дәуірінде өмір сүрген философ - Махмұд Қашқари. Ол өзінің 1072-1083 жылдары жазылған «Диуани лұғат ат-түрк» (Түрік тілінің сөздігі) еңбегінде түрік рулары мен тайпаларының тілі, әдет-ғұрпымен қатар, олардың тарихы мен саяси өмірінен де мол мағлұмат береді. Ол адамдардың қоғамдық өміріндегі адамгершіліктің, тәрбиенің, білімнің маңызына назар аударып қана қоймай,рулар арасындағы қарым-қатынасты реттеу мен бекітудегі қуатты тетік ретінде тілдің рөліне де үлкен көңіл қояды. Қоғамдық өмір мен мемлекетті нығайтуда түрік философының айтуынша ер мінезділік, адалдық, патриотизм және т,б адамгершілік қадір-қасиеттер маңызды орын алады. Сонымен қатар, түрік халықтарының бір-бірімен жақындасуы мен қатынасуының негізгі құралы ретінде Қашқари ана тілінің маңызды рөлін баса көрсетеді. Философия дамуындағы рационалистік бағыт әл-Фараби, ибн Сина, Баласұғын есімдерімен қатар, мұсылмандық Шығыстың мынадай танымал ғалымдары мен философтары арқылы сипатталады: Закария әл-Рази, әл-Маари, Омар Хайям, ибн Абдаллах пен ар-Раванди өз идеяларын қорғау жолындағы олардың батылдығынан, рухы мен еркінің жоғары күш-жігерінен хабар береді.

Қорыта айтқанда, түркі тілінің тарихи дәуірлерінің қай-қайсысын болмасын зерттеу нысанына алып, белгілі бір дәуірдің тілі жайында пікір айтқысы келген кез келген зерттеушінің Қашқариға соқпай айналып өтуі мүмкін емес. Әрбір пікірін «Диуан Лұғат» арқылы дәйектеп қуаттауға тырысады. Сондықтан да тіл тарихына қатысты жасалған әрбір зерттеуде міндетті түрде Қашқаридың есімін кездестіреміз. Себебі Қашқари түркітану ғылымының негізін қалаушы, түркі әлемінің ең алғашқы филологы. Араб тілінің мысы басып, дәурені жүріп тұрған шақта түркі тілі, мәдениеті, тыныс-тіршілігі, рухани құндылықтары жөнінде сол араб тілінде еңбек жазып қана қоймай, араб мәдениетінің ошағы Бағдат қаласына барып, халифқа тарту етуі Қашқаридің түркілікті насихаттаушы ұлы миссионер екендігін көрсетеді. Ол түрік тілін тек арабтарға ғана емес, бүкіл өзге ұлт өкілдеріне үйретуді, танытуды, тіпті сүйгізуді көксейді. Түрік тілінің араб тілінен бірде-бір кем түспейтінін, түркілердің де жер бетіндегі халықтардың ең бір тектісі, тәңір сүйер жақсы қасиеттерге толы ұлы халық екендігін дәлелдеуге тырысады. Қашқари - бүкіл түркі тілдес халықтардың ортақ атасы, ал «Диуан» - түркі тілі мен әдебиеті, мәдениеті мен руханиятының сарқылмас қайнаркөзі. Қашқари «Диуанымен» 1000 жасады және түркілік ұғымы жер бетінен жойылып кетпейінше, бұл екеуі, Алла жазса, мыңдаған жылдар әлі де жасай бермек!

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
2. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
3. Келімбетов Н.,- Ежелгі дәуір әдебиеті, А, Ана тілі, 1992, 182 бет
4. Сүйіншәлиев.,- ҮІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті, А, 1985
5. Қыраубаева А.,- Ежелгі дәуір әдебиеті, А. Ана тілі, 1992
6. Кононов А.Н.,-  Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ат турк», М, Советская тюркология, №1, 1972